Magnús Stephensen (f. 1762)

Magnús Stephensen (27. desember 1762 – 17. mars 1833) var íslenskur lögfræðingur og embættismaður á 18. og 19. öld. Hann varð dómstjóri í landsyfirdómi árið 1800 eftir frækilegan feril í námi og starfi. Magnús átti mestan þátt í stofnun og starfi Landsuppfræðingarfélagsins (stofnað 1794) og var mjög mikilvirkur boðberi fræðslu og upplýsingar og atkvæðamikill í bókaútgáfu.

Magnús fæddist á Leirá í Leirársveit, sonur Ólafs Stephensen stiftamtmanns og konu hans Sigríðar Magnúsdóttur, dóttur Magnúsar Gíslasonar amtmanns. Magnús var skírður 1762 og gaf afi hans og nafni honum Brokey, stærstu eyju Breiðafjarðar, í nafngjöf.^[1] Hann ólst að mestu upp á Innra-Hólmi. Magnús varð stúdent utanskóla frá Hannesi Finnsyni biskupi 1779 og fór síðan í Kaupmannahafnarháskóla og lauk þaðan lögfræðiprófi 1788.

Á námsárunum var hann sendur til Íslands á vegum danskra stjórnvalda til að rannsaka Skaftárelda og afleiðingar þeirra. Hann fór með skipi sem sigldi frá Kaupmannahöfn haustið 1783 en hraktist til Noregs. Þar dvaldist Magnús um veturinn hjá Þorkatli Fjeldsted etatsráði í góðu yfirlæti en þegar heim kom biðu hans skelfilegar upplifanir, eins og hann segir frá í sjálfsævisögubroti: „... húsfyllir dag eftir dag af dauðvona aumingjum, flúnum að norðan, austan og vestan, og uppflosningum, konum, börnum og gamalmennum til að leita sér líknar og saðnings, margir um seinan, því þeir deyðu þar og allsstaðar hrönnum saman af hungri og hungursóttum, pestnæmum sjúkleikum, er leiddu af eldgosinu, við óholt loft, langvinnan sult, eður nautn hor- og pestardauðra gamalla hrossa- og kindahræja“.

Magnús hlaut skjótan embættisframa að loknu prófi. Hann varð lögmaður norðan lands og austan 1789, settur landfógeti 1793-1795 og árið 1800 varð hann dómstjóri í Landsyfirrétti, sem þá var nýstofnaður. Hann þótti mildur í dómum og mannúðlegur. Hann gegndi líka stiftamtmannsstarfi um tíma, var ráðgjafi við dönsku hirðina og var eftir það titlaður konferensráð.

Magnús var að mörgu leyti frjálslyndur skynsemishyggjumaður sem vildi stuðla að framförum. Hann var alþjóðlegur í hugsun og gagnrýndi mjög heimóttarhátt landa sinna og vildi upplýsa þá og kynna þeim erlenda menningu og atvinnuhætti. Hann var einn öflugasti liðsmaður upplýsingarinnar á Íslandi og gekkst meðal annars fyrir stofnun Hins íslenska landsuppfræðingarfélags árið 1794. Tilgangur þess var upphaflega að festa kaup á Hrappseyjarprentsmiðju og var það gert og hún flutt að Leirárgörðum, í nábýli við Magnús. Fimm árum síðar var Hólaprentsmiðja sameinuð henni og mátti þá heita að Magnús réði einn yfir einu prentsmiðju landsins. Þótti sumum hann nokkuð ráðríkur.

Magnús gaf meðal annars út tvö tímarit, Minnisverð tíðindi, sem komu út 1796-1808 og var fréttatímarit sem flutti innlendar og erlendar fréttir og Klausturpóstinn, sem kom út 1818-1827 og flutti fréttir og greinar af ýmsu tagi. Hann gaf líka út ýmis fræðslurit, meðal annars um hagfræðileg, lögfræðileg og söguleg efni, svo og bækur um guðfræði, en umdeildust bóka hans var sálmabókin sem hann gaf út árið 1801 og var uppnefnd Leirgerður. Um hana var mikið rifist. Sálmarnir þóttu sumir illa ortir og svo var markmið Magnúsar að útrýma kölska úr sálmabókinni og voru ekki allir sáttir við þá áherslubreytingu. Hann gaf líka út skáldskap af ýmsu tagi, bæði þýtt efni og frumsamið. Magnús var mikilvirkur rithöfundur en þótti ekki gott ljóðskáld.

Ein þeirra bóka sem Magnús gaf út var Einfalt matreiðsluvasakver fyrir heldri manna húsfreyjur, sem kom út undir nafni Mörtu Maríu Stephensen, konu Stefáns amtmanns, bróður hans, og er fyrsta íslenska matreiðslubókin. Í ævisögu sinni segir Magnús að hann hafi sjálfur skrifað bókina að mestu þegar hann var tepptur í Noregi veturinn 1783-1784 og þá væntanlega upp úr uppskriftabók frú Fjeldsted en þetta er þó allt óljóst og óvíst hvort þeirra á meiri þátt í bókinni.

Kona Magnúsar (g. 1788) var Guðrún Vigfúsdóttir Scheving, dóttir Vigfúsar Scheving sýslumanns á Víðivöllum í Skagafirði og Önnu Stefánsdóttur konu hans. Börn þeirra voru Ólafur Stephensen dómsmálaritari í Viðey og Þórunn kona Hannesar Stephensen prófasts á Ytra-Hólmi. Magnús og Guðrún bjuggu á Leirá, síðar á Innra-Hólmi og síðast í Viðey. Þar dó Magnús 1833.

• „Autobiographia Drs. Magnúsar Stephensen (Brot). Tímarit hins íslenzka bókmenntafélags, 9. árgangur, 1888“.
• „Tónlistarsaga Reykjavíkur. Aldamótabókin 1801“.

• Verk eftir Magnús Stephensen á Bækur.is^{[óvirkur tengill]}
• Handrit tengd Magnúsi Stephensen á Handrit.is
• Glatkistan
• Magnús Stephensen eftir Þorkel Jóhannesson, Skírnir - 1. Tölublað (01.01.1933)
• Blaðaútgáfa Magnúsar Stephensen fyrri hluti, Tíminn - 179. Tölublað (10.08.1986)

1. ↑ Guðmundur magnússon. Íslensk ættarveldi.