Eneasarkviða

Eneasarkviða (á latínu Aeneis) er latneskur kvæðabálkur í 12 bókum eftir rómverska skáldið Virgil (Publius Vergilius Maro) samið á s.hl. 1. aldar f.Kr. (milli 29 og 19 f.Kr.) og segir frá sögunni um Eneas, Trójukappa, sem flúði Tróju við fall hennar og endaði uppi á Ítalíu, þar sem niðjar hans stofnuðu Róm. Kvæðið er samið undir hetjulagi eða sexliðahætti og er rétt tæplega 9.900 ljóðlínur.

Eneas kemur fyrir í Hómerskviðum en var þegar orðinn að rómverskri goðsögn þegar Virgill samdi Eneasarkviðu. Virgill tók upp og umbreytti hefðinni um ferðalög og ævintýri Eneasar og lausleg tengsl hans við stofnun Rómar. Þrátt fyrir að persónan Eneas eigi sér langa sögu sem nær alla leið aftur til Hómers var persóna hans fremur óræð og litlaus að öðru leyti en því að Eneas hafði löngum verið tengdur við skyldurækni og guðrækni. Virgill gerði úr Eneasi flóknari persónu, sem gegndi hlutverki þjóðarhetju, sem tengdi sögu Rómar og Tróju, og varpaði dýrðarljóma á hefðbundnar rómverskar dygðir og réttlætti völd júlíönsku-kládísku ættarinnar sem niðja stofnenda, hetja og guða Rómar og Tróju. (Ascanius, sonur Eneasar, var einnig þekktur undir nafninu Júlus og var talinn ættfaðir júlíönsku ættarinnar. Eneas var sjálfur sonur Venusar)

Eneasarkviða er eitt fárra verka á latínu sem nær allir latínunemar hafa þurft að lesa, ásamt verkum Júlíusar Caesars, Cícerós, Óvidíusar og Catullusar. Þessa stöðu innan námsefnis í latínu og klassískum fræðum náði Eneasrakviða raunar stuttu eftir andlát Virgils. Afleiðing þessa er m.a. sú að ýmis orðatiltæki úr kvæðinu hafa alkunna á latínu, rétt eins og línur úr verkum Shakespeares hafa unnið sér sess í ensku og á sama hátt eru ýmis orðatiltæki á íslensku komin úr Hávamálum og Íslendingasögunum. Til dæmis mætti nefna fræga línu úr 2. bók þar sem presturinn Laocoon varar Tróverja við að taka við trójuhestinum: Quiduid id est, timeo Danaos et dona ferentis — „Hvað svo sem það er, þá óttast ég Grikki, einnig þegar þeir færa gjafir“ (Eneasarkviða II.49).

Kvæðið var samið á miklum umbrotatímum í Róm, jafnt félagslegum sem í stjórnmálum. Rómverska lýðveldið var de facto fallið, enda þótt það væri enn til í orði kveðnu; borgarastríð hafði leikið rómverskt samfélag illa og eftir að heil kynslóð hafði liðið, þar sem sundrung hafði ríkt, gróf skyndilegur friðartími og velmegun undan hefðbundnum félagslegum hlutverkum og menningarlegum stöðlum. Ágústus, sem frá 27 f.Kr. var fyrsti keisari Rómaveldis, reyndi að vinna gegn þessu með því að ýta undir hefðbundnar hugmyndir um rómverskt siðgæði og Eneasarkviða er talin endurspegla þá viðleitni. Eneas kemur fyrir sem dyggur maður, trúr og tryggur, sem tekur hollustu sína við land sitt og örlög ætíð fram yfir eigin ágóða.

Eneasarkviða reynir auk þess að renna stoðum undir völd Júlíusar Caesars (og þar með einnig völd kjörsonar hans, Ágústusar og erfingja hans). Sonur Eneasar, Ascanius, er nefndur Ilus (skylt Ilíon, sem er annað á Tróju), er endurnefndur Júlus og Virgill gerir hann að forföður júlíönsku ættarinnar, ættar Júlíusar Caesars. Þegar Eneas heimsækir undirheima fær hann að heyra spádóm um mikilleika niðja sinna. Enn fremur fær Vulcanus honum vopn og herklæði, þ.á m. skjöld, sem á eru myndir sem sýna framtíð Rómar, þar sem lögð er áhersla á keisara Rómar, m.a. Ágústus.

Einnig mætti minnast á samband Tróverja og Grikkja í Enesarkviðu. Samkvæmt Eneasarkviðu voru Tróverjar forfeður Rómverja og óvinir þeirra voru hersveitir Grikkja, sem sátu um Tróju, tóku borgina og rændu hana og rupluðu en þegar Eneasarkviða var samin var Grikkland hluti af Rómaveldi og Grikkir nutu nokkurrar virðingar, þar sem þeir voru taldir siðmenntuð þjóð. Virðingu Rómar eru þó bjargað af því að í goðsögninni um Trójustríðið gátu Grikkir einungis sigrað Tróverja með vélbrögðum, trójuhestinum, en ekki í opnum bardaga.

Eneasarkviða er fágað og flókið kvæði; sagan segir að Virgill hafi einungis samið þrjár línur á dag.

Virgill tók Hómverskviður sér til fyrirmyndar. Eneasarkviða, sem er nokkurn veginn sömu lengdar og Ódysseifskviða Hómers, er ókláruð: allnokkrar línur eru einungis hálf-samdar og síðari hluta línunnar vantar. Aftur á móti er ekki óalgengt að í epískum keðskap séu ókláraðar, undeildar eða illa varðveittar línur, og af því að Eneasarkviða var samin og varðveitt í rituðu formi (ólíkt t.d. Hómverskviðum, sem voru munnlegur kveðskapur) er Eneasarkviða heilla verk en flest epísk kvæði. Enn fremur er umdeilt hvort Virgill ætlaði slíkum línum að vera kláraðar. Sumar væri erfitt að klára og í sumum tilfellum eykur stuttleiki línunnar á dramatískan endi málsgreinar.

Þegar Virgill lést lét hann eftir sig fyrirmæli um að Eneasarkviða skyldi brennd vegna þess að verkið væri óklárað. Virgill hafði einnig orðið ósáttur við hluta söguþráðarins í 8.bók þar sem Venus og Vulcanus liggja saman sem hjón og ætlaði sér að breyta söguþræðinum svo að hann hæfði betur rómversku siðgæði. Af þessum sökum einnig óskaði hann þess að kvæðið yrði brennt að honum látnum. Ágústus fyrirskipaði hins vegar að óskir skáldsins yrðu hafðar að engu og eftir örlitlar breytingar var Eneasarkviða gefin út.

Á 15. öld voru gerðar tvær tilraunir til þess að semja viðauka við Eneasarkviðu. Aðra tilraunina gerði Pier Candido Decembrio (en viðauki hans var aldrei kláraður) en hina gerði Maffeo Vegio og var viðauki hans oft hafður með í prentuðum útgáfum af Eneasarkviðu á 15. og 16. öld sem Supplementum.

Eneasarkviða segir frá kappanum Eneasi sem kemst undan þegar Grikkir leggja Trójuborg í rúst og er förinni, samkvæmt æðra valdi, heitið til Ítalíu að stofna borg og ættir Latverja. Örlögin hafa ætlað honum að stofna þar voldugt ríki. Á milli falls Tróju og komuna til Ítalíu lendir Eneas í ýmsum ævintýrum, á t.d. í stuttu ástarsambandi við drottninguna Dídó, stofnar borg (Akestu) og fer til undirheima ásamt völvunni Síbyllu á fund hinna látnu og sér framtíð þess lands sem hann á eftir að stofna.

Frægasta þýðing Eneasarkviðu er ef til vill ensk þýðing eftir 17. aldar skáldið John Dryden. Þó er auðvitað erfitt um slíkt að dæma, enda verkið verið þýdd á ófá tungumál. Ein þekktasta enska nútímaþýðing á kviðunni er eftir Robert Fitzgerald og kom fyrst út 1981.

Haukur Hannesson hefur þýtt Eneasarkviðu í heild sinni á íslensku á óbundið mál, en sú þýðing kom út 1999. Áður höfðu aðeins verið þýdd brot úr henni, eins og t.d. Kristján Jónsson fjallaskáld sem þýddi hluta úr þriðju bók með fornyrðislagi.

Á Wikiheimild er að finna texta sem tengist

Eneasarkviðu

• Ilíonskviða
• Ódysseifskviða

• Fyrirmynd greinarinnar var „Aeneid“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 11. apríl 2006.