Հայիթի

République d'Haïti
Repiblik Ayiti
Հայիթիի Հանրապետություն République d'Haïti; Repiblik Ayiti
; Դրոշ	; Զինանշան
	Նշանաբան՝; "L'Union Fait La Force" (ֆրանսերեն); "Միացումը զորություն է"
	Ազգային օրհներգ՝ Լա Դըսալինիեն
	Հայիթիի դիրքը
Մայրաքաղաք; և ամենամեծ քաղաք	Պորտ-օ-Պրենս; 18°32′N, 72°20′W
Պետական լեզուներ	Հայիթիի կրեոլերեն, ֆրանսերեն
Էթնիկ խմբեր	95.0% սևամորթ, 5% մուլատ և սպիտակամորթ
Կառավարում	Խորհրդարանական հանրապետություն
Ստեղծում
Բնակչություն
ՀՆԱ (ԳՀ)	2008 գնահատում
ՀՆԱ (անվանական)	2008 գնահատում
Ջինի (2001)	59.2 (բարձր)
ՄՆԶԻ (2007)	0.532 (միջին) (149-րդ)
Արժույթ	Գուրդ (HTG)
Ժամային գոտի	(ՀԿԺ-5)
Ազգային դոմեն	.ht
Հեռախոսային կոդ	+509

Հայիթիի Հանրապետություն կամ Հայիթի (ֆրանսերեն՝ Republique d'Haiti, Հայիթիի կրեոլերեն, Repiblik d Ayiti), պետություն տեղակայված Հայիթի կղզու վրա, Կարիբյան ծովի Մեծ Անտիլյան կղզիներում Կոբայից արևելք։ Այն զբաղեցնում է կղզու երեք ութերորդ մասը, որը նրա հետ կիսում է Դոմինիկյան Հանրապետությունը^[5]^[6]։ Հայիթիի տարածքը կազմում է 27.750 կմ քառակուսի և ունի մոտ 10,8 միլիոն բնակիչ` դառնալով Կարիբյան համագործակցության ամենաշատ բնակչությամբ երկիրը և երկրորդը` Կարիբյան ավազանում։

Տարածքում սկզբնական շրջանում բնակվել է բնիկ տայնո ժողովուրդը։ Իսպանացիները առաջին անգամ ափ են իջել կղզում 1492 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Քրիստափոր Կոլումբոսի առաջին ճանապարհորդության ժամանակ։ Երբ Կոլումբոսը ափ իջավ Հայիթիում, նա կարծեց, թե այն Հնդկաստանն է կամ Չինաստանը^[7]։ 1492 թվականի Սուրբ ծննդյան օրը Կոլումբոսի դրոշակակիր նավ Սանտա Մարիան դիպավ քարաժայռերին ներկայիս Լիմոնադի մոտ^[8]^[9]^[10]^[11]։ Արդյունքում Կոլումբոսը հրամայեց իր մարդկանց փրկել ինչ հնարավոր է նավից և հիմնադրեց առաջին եվրոպական բնակավայրը Ամերիկայում` անվանելով Լա Նավիդադ։

Կղզին անվանվեց Լա Էսպանյոլա և հայտարարվեց Իսպանիայի տարածք` այս կարգավիճակում մնալով մինչև 17-րդ դարի սկիզբը։ Ֆրանսիայի հետ հակամարտության արդյունքում կղզու արևմտյան մասը կցվեց Ֆրանսիային, որը կոչվեց Սուրբ Դոմինիկ։ Շաքարեղեգի ցանքատարածությունները, որտեղ աշխատում էին Աֆրիկայից բերված ստրուկները, հիմնադրվեցին գաղութարարների կողմից։

Ֆրանսիական հեղափոխության (1789–99) ժամանակ ստրուկները և գունավոր ազատ մարդիկ ապստամբեցին և սկսվեց Հայիթիի հեղափոխությունը (1791–1804), որի արդյունքում չեղարկվեց ստրկությունը, իսկ Նապոլեոն Բոնապարտի բանակը պարտություն կրեց ապստամբներից։ Հեղափոխության արդյունքում հիմնադրվեց անկախ պետություն 1804 թվականի հունվարի 1-ին, որը դարձավ Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի առաջին անկախ պետությունը և երկրորդ հանրապետությունը Ամերիկայում ու միակ երկիրը աշխարհում, որը հիմնադրվել է ստրկական հաջող ապստամբության արդյունքում^[12]^[13]։ 1791 թվականին սկսված ապստամբությունը գլխավորում էր նախկին ստրուկ և Ֆրանսիական բանակի առաջին սևամոթ գեներալ Տուսսեն Լուվերտյուրը։ Լուվերտյուրի մահից հետո Ֆրանսիայի բանտում, նրան փոխարինեց նրա լեյտենանտ Ժան Ժակ Դեսսալինը, ով Հայիթին հռչակեց ինքնիշխան և դարձավ Հայիթիի առաջին կայսրը որպես Ժակ I^[14]^[15]^[16]^[17]: Հայթիի հեղափոխությունը տևեց 12 ռարի և բացի առաջին նախագահ Ալեքսանդր Պետիոնիվ, կառավարության բոլոր ղեկավարները նախկին ստրուկներ էին^[18]։

Երկիրը Միավորված ազգերի կազմակերպության, Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության (ԱՊԿ)^[19] Կարիբյան երկրների միության^[20], և Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության հիմնադիր անդամ է։ Բացի Կարիբյան համագործակցությունից այն նաև Արժույթի միջազգային հիմնադրամի^[21], Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության^[22] և Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան պետությունների համագործակցության անդամ է։ Այն Ամերիկայում Մարդկության զարգացման ինդեքսի մակարդակով ամենացածր ցուցանիշն ունի։

2010 թվականի երկրաշարժ

2010 թվականի հունվարի 12-ին Հայիթիում գրանցվել է 7,3 բալանոց երկրաշարժ։ Էպիկենտրոնը գտնվել է մայրաքաղաք Պորտ-օ-Պրենսից 15 կմ հարավ-արևմուտք։ Մասնագետները նշել են, որ երկրաշարժի ուժգնությունը հավասար է եղել մի քանի ջերմամիջուկային ռումբի պայթյունի հզորության։ Կարմիր խաչը հայտնել է, որ երկրաշարժից տուժել է մոտ 3 միլիոն մարդ՝ Հայիթիի բնակչության մեկ երրորդը։ Երկրի իշխանությունները հայտարարել են 50000 զոհ։

Վարչական բաժանում

Հայիթին բաժանված է 10 դեպարտամենտների։

Իրենց հերթին էլ դեպարտամենտները բաժանված են 41 շրջանների և 133 կոմունաների։

№	Դեպարտամենտներ	Ֆրանսերեն	Հայիթիի կրեոլյան լեզու	Տարածք, կմ²	Բնակչություն, 2003 թ-ի տվյալներով	Վարչ. կենտրոն
1	Արտիբոնիտ	L’Artibonite	Latibonit	4 895	1 070 397	Գոնաիվ
3	Գրանդ Անս	Grand' Anse	Grandans	1 871	337 516	Ժերեմի
8	Արևմտյան	Ouest	Lwès	4 595	3 093 698	Պորտ-օ-Պրենս
4	Նիպ	Nippes	Nip	1 219	266 379	Միրագոան
5	Հյուսիսային	Nord	Nò	2 175	773 546	Կափ Աիթյեն
6	Հյուսիսարևելյան	Nord-Est	Nòdès	1 698	300 493	Ֆոր Լիբերտե
7	Հյուսիսարևմյան	Nord-Ouest	Nòdwès	2 094	445 080	Պոր դե Պե
2	Կենտրոնական	Centre	Sant	3 597	565 043	Էնշ
9	Հարավարևելյան	Sud-Est	Sidès	2 077	449 585	Ժակմել
10	Հարավային	Sud	Sid	2 602	627 311	Լե Կե

Տես նաև

Հյուսիսային Ամերիկայի երկրների ցանկ

Ծանոթագրություններ

↑ «Haiti». US Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 13-ին.
↑ Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009)։ «World Population Prospects, Table A.1» (PDF)։ 2008 revision։ United Nations։ Վերցված՝ 2009-03-12։
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 «Haiti». International Monetary Fund. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 01–ին-ին.
↑ «Human Development Report 2009. Human development index trends: Table G» (PDF). The United Nations. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 18–ին-ին.
↑ Dardik, Alan, ed. (2016). «Vascular Surgery: A Global Perspective». Springer. էջ 341. ISBN 978-3-319-33745-6. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ Josh, Jagran, ed. (2016). «Current Affairs November 2016 eBook». էջ 93. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 8-ին.
↑ NgCheong-Lum, Roseline (2005). Haiti (Cultures of the World). New York: Times Editions Pte Ltd. էջ 19. ISBN 0-7614-1968-3. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
↑ Davies, Arthur (1953). «The Loss of the Santa Maria Christmas Day, 1492». The American Historical Review: 854–865. doi:10.1086/ahr/58.4.854. ISSN 0002-8762.
↑ Maclean, Frances (2008 թ․ հունվար). «The Lost Fort of Columbus». Smithsonian Magazine. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 24-ին.
↑ «Haïti histoire – 7 Bord de Mer de Limonade». Nilstremmel.com. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 15-ին.
↑ «En Bas Saline». Florida Museum of Natural History.
↑ Danticat, Edwidge (2005). Anacaona, Golden Flower. New York: Scholastic Inc. էջ 188. ISBN 0-439-49906-2. JSTOR 41715319.
↑ Matthewson, Tim. «Jefferson and the Nonrecognition of Haiti». Proceedings of the American Philosophical Society. American Philosophical Society. 140 (1): 22. ISSN 0003-049X. JSTOR 987274.
↑ Bell, Madison Smartt. Toussaint L'Ouverture: A Biography. New York: Pantheon, 2007 (Vintage Books, 2008). ISBN 1-4000-7935-7.
↑ Sutherland, Claudia E. Haitian Revolution (1791–1804). Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
↑ Peguero, Valentina (1998 թ․ նոյեմբեր). «Teaching the Haitian Revolution: Its Place in Western and Modern World History». The History Teacher. Society for History Education. 32 (1): 36. JSTOR 494418.
↑ Thompson, Krista A (Fall 2007). «Preoccupied with Haiti: The Dream of Diaspora in African American Art, 1915–1942». American Art. The University of Chicago Press. 21 (3): 77. doi:10.1086/526481. JSTOR 10.1086/526481.
↑ «Country profile: Haiti». BBC News. 2010 թ․ հունվարի 19. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 23-ին.
↑ OAS (2009 թ․ օգոստոսի 1). «OAS – Member State: Haiti». www.oas.org. OAS - Organization of American States: Democracy for peace, security, and development.
↑ Press, ed. (2014). «Association of Caribbean States (1994–2014)» (PDF). էջ 46. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 25-ին.
↑ «International Monetary Fund: List of Members». www.imf.org.
↑ «WTO ¦ World Trade Organization: Members and Observers». www.wto.org.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայիթի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 163)։

[1] «Haiti». US Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 13-ին.

[unpop-2] Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009)։ «World Population Prospects, Table A.1» (PDF)։ 2008 revision։ United Nations։ Վերցված՝ 2009-03-12։

[imf2-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 «Haiti». International Monetary Fund. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 01–ին-ին.

[UN-4] «Human Development Report 2009. Human development index trends: Table G» (PDF). The United Nations. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 18–ին-ին.

[Dardik-5] Dardik, Alan, ed. (2016). «Vascular Surgery: A Global Perspective». Springer. էջ 341. ISBN 978-3-319-33745-6. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 8-ին.

[Current_Affairs-6] Josh, Jagran, ed. (2016). «Current Affairs November 2016 eBook». էջ 93. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 8-ին.

[NgCheong-Lum,_Roseline_19-7] NgCheong-Lum, Roseline (2005). Haiti (Cultures of the World). New York: Times Editions Pte Ltd. էջ 19. ISBN 0-7614-1968-3. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

[Davies1953-8] Davies, Arthur (1953). «The Loss of the Santa Maria Christmas Day, 1492». The American Historical Review: 854–865. doi:10.1086/ahr/58.4.854. ISSN 0002-8762.

[9] Maclean, Frances (2008 թ․ հունվար). «The Lost Fort of Columbus». Smithsonian Magazine. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 24-ին.

[10] «Haïti histoire – 7 Bord de Mer de Limonade». Nilstremmel.com. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 15-ին.

[11] «En Bas Saline». Florida Museum of Natural History.

[12] Danticat, Edwidge (2005). Anacaona, Golden Flower. New York: Scholastic Inc. էջ 188. ISBN 0-439-49906-2. JSTOR 41715319.

[13] Matthewson, Tim. «Jefferson and the Nonrecognition of Haiti». Proceedings of the American Philosophical Society. American Philosophical Society. 140 (1): 22. ISSN 0003-049X. JSTOR 987274.

[14] Bell, Madison Smartt. Toussaint L'Ouverture: A Biography. New York: Pantheon, 2007 (Vintage Books, 2008). ISBN 1-4000-7935-7.

[15] Sutherland, Claudia E. Haitian Revolution (1791–1804). Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.

[16] Peguero, Valentina (1998 թ․ նոյեմբեր). «Teaching the Haitian Revolution: Its Place in Western and Modern World History». The History Teacher. Society for History Education. 32 (1): 36. JSTOR 494418.

[17] Thompson, Krista A (Fall 2007). «Preoccupied with Haiti: The Dream of Diaspora in African American Art, 1915–1942». American Art. The University of Chicago Press. 21 (3): 77. doi:10.1086/526481. JSTOR 10.1086/526481.

[18] «Country profile: Haiti». BBC News. 2010 թ․ հունվարի 19. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 23-ին.

[19] OAS (2009 թ․ օգոստոսի 1). «OAS – Member State: Haiti». www.oas.org. OAS - Organization of American States: Democracy for peace, security, and development.

[20] Press, ed. (2014). «Association of Caribbean States (1994–2014)» (PDF). էջ 46. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 25-ին.

[21] «International Monetary Fund: List of Members». www.imf.org.

[22] «WTO ¦ World Trade Organization: Members and Observers». www.wto.org.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]