Hilžbjeta I.

Hilžbjeta Ⅰ. (jendźelsce Elizabeth Ⅰ.; * 7. požnjenca 1533 w Greenwich; † 24. nalětnika 1603 w Richmond) knježeše wot 17. nazymnika 1558 hač do swojeje smjerće nad Jendźelskej a Irskej. Wona bě dźowka Hendricha Ⅷ. (jendźelsce Henry Ⅷ.) a jeho druheje žony Anny Boleyn (1. Marquess wot Pembroke).

Hilžbjeta njebu wot swojeho nana Hendricha VIII. jako dźowka připóznata, po tym zo běše tutón swoju žeńtwu z Annu Boleynu rozpušćić dał. Hilžbjeta so přez njepłaćiwosć mandźelstwa swojeju staršeju a jako njemandźelske dźěćo 1537 z naslědnistwa za trón wuzamkny. Po smjerći jeje nana Hendricha Ⅷ. pak jeho poslednja žona Cathrine Parr ju 1544 zaso do trónoweho naslědnistwa přiwza.

Najebać swojeho wuzamknjenja z naslědnistwa, dósta wona dale pjenjezy wot swojeho nana a tak dobre renesansne wukubłanje wot anglikanskeho wučenca, kotrež zapřiješe wšitke tehdy wažne discipliny. Mjez druhim wuknješe wona tak nimo jendźelšćiny hišće łaćonšćinu, italšćinu a francošćinu, ale tež rejowanje, spěwanje a hudźenje. Jeje předchadnikaj, połbratr Edward VI. a połsotra Marija I. (Mary I.), běštaj ju přez zmylki w swojim knjejstwje tohorunja za wšelakory problemy knježenja sensibilizowałoj a z tym na swójske knjejstwo přihotowałoj.

Jako jeje połsotra a předchadnica Marija I. 17. nazymnika 1558 zemrěše, běše Hilžbjeta přichodna we naslědnistwje za trón. Wona začehnješe z wulkej paradu do Londona a daše so we Westminster Abbey 15. wulkeho róžka 1559 na Hilžbjetu I., kralownu Jendźelskeje a Irskeje krónować. Wona połožeše wot započatka sem kruće, zo njedaše so kaž Marija I. wot druhich, wosebje mužow, w jeje knježenju wobwliwować.

Na spočatku jeje knjejstwa, meješe Jendźelska hižo parlament a bě z tym prěnja kostitucionalna monarchija Europy. Parlament wobsteješe z House of Lords (zemjenjo a anglikanscy biskopja, kotřiž so přez krala/kralownu powołachu) a House of Commons (zamóžni ludźo, kotřiž wobsedźerjo kraja wolichu). Hačrunjež bě potajkim politiski system kraja hižo jara daloko wuwity za 16. lětstotk, měješe kraj přez interne a internationalne rozkory poslednich lět wulke problemy, wo kotrež dyrbješe so Hilžbjeta I. starać. Jeje nan Hendrich VIII. běše anglikansku cyrkej zawožił a wotpačeše so z tym wot bamža we Rómje. Pod knjejstwom jeje połbratra Edwarda I. so anglikanska cyrkej, na kotrejž wjeršku kral Jendźelskeje steješe, dale wuwiwaše. Jako pak potym jeje katólska połsotra Marija I. na trón postupješe, wona wšitke tute rozsudy zaso zběhnješe. Z tym dyrbješe Hilžbjeta I. hižo wot spočatka jeje knjejstwa jednu nabožinu a wašnje wobchada z druhimi nabožinami wobmyslić. Wona rozsudźeše so za anglikansku cyrkej a wobkrućeše jeje rozsud 1559 z `Act of Supremacy´. Tutón dokument ponowješe a wobkrućeše rozsud Hendricha VIII., so wot bamža a katólskeje cyrkwje dźělić. Najwjetši dźěl jeje podanow běše dale katólski, ale dyrbješe so z dźělom anglikanskeje cyrkwje stać, z tym, zo dźěše na přikład na njedźelniše protestantiske kemše. Wysoke pozicije w cyrkwi, kaž tež kralestwje, běchu na přiwisnikow anglikanskeje cyrkwje rozdźělene. Tute naprawy protestantiska, kaž tež katólska strona kritizowaše. Krući protestanća žadachu wobšěrniše naprawy, katólikojo w Jendźelskej pak, spytachu přeco zaso z pomocu katólskeho wukraja (wosebje Španiskeje) Hilžbjetu I. powalić. Hilžbjeta njestaraše so jenož wo nabožinske problemy a prašenja, ale tež wo polěpšenje towaršnostneho a hospodarskeho powoženja kralestwa. Pod jeje knjejstwom rozekčěše kraj. Wona podpěraše wuměłstwo, kaž dźiwadło a spisowaćelow, runje tak kaž hospodarske předewzaća. Nimotoho zahaješe wona jendźelsku kolonializaciju sewjerneje Ameriki. Prěnja kolonija so tohodla po njej, `Virginia´, pomjenowaše. Dokelž wobsedźeše Španiska přeco hišće najdrohotniše kolonije, zasadźeše Hilžbjeta I. piraty, kaž znateho Francisa Draka, zo bychu španiske łódźe z drohočinkami nadpadnyli a wurubili. Tak dóńdźeše Jendźelska k přidatnemu bohatstwu.

Marija Stuart běšě młódša kuzina Hilžbjety I. a wudowa francoskeho krala Franca II. Wona dóńdźeše po smjerći tuteho do Šotiskeje a chcyše so tam z kralownu stać. To běše móžne, dokelž běše tohorunja dźěl we naslědnistwje za trón Šotiskeje. Wona wudaše so tam 1565 na Hendricha Stuarta, Lorda Darnleya (jendźelsce Henry Stuart, Lord Darnley), jeje kuzenka. Tutón běše tohorunja we naslědnistwje za trón, tak, zo pomhaše jeju kwas, poziciju Marije Stuart skručić. Hižo 1566 porodźeše wona syna a z tym naslědnika, štož by jeje cil, knjejstwo, dale podpěrało. Přez wšelakore afery a intrigi, so pak šotiska ludnosć a šotiske zemjanstwo wot njeje wotwobroćeše. Město Marije Stuart zasadźeše so jeje hišće jara młody syn Jakub Stuart jako kral Jakub VI. (jendźelsce James VI.). Tak dyrbješe wona 1568 do Jendźelskeje čeknyć. To so jej poradźeše, wona bu pak we Jendźelskej nablaku wot Hilžbjety I. zajata a dóstaše domjacy arest. Wona pak wohrožeše dale knjejstwo Hilžbjety I., dokelž běše tohorunja we naslědnistwje za trón Jendźelskeje. Nimale wšitke katólske intrigi a komploty z tu- a wukraja, běchu na to wupołožene, zo so katólska Marija Stuart město protestantiskeje Hilžbjety I. z kralownu Jendźelskeje stanješe. Hilžbjeta I. steješe tohodla před čežkim rozsudom, dokelž nochcyše dźěl kralowskeje swójby a naslědnistwa za trón morić dać. Runočasnje pak běše Marija Stuart zamołwita za planowanje wjacorych atentatow na Hilžbjetu I., kotrymž móžeše so přeco zahe dosć zadźěłać. Po wotkryću dalšeho tajkeho strašneho komplota, so Marija Stuart skónčnje wot sudnistwa k smjerći zasudźeše a 8. małeho róžka 1587 wotprawješe.

Mandźelski zemrěteje, něhdyšeje, jendźelskeje kralowny Marije I., Hilžbjećineje staršeje połsotry, běše kral katólskeje Španiskeje Filip II.. Po smjerći Marije I. prócowaše wón so wo to, zo so Hilžbjeta na jeho wudaše. Wona to pak přeco zaso wotpokazaše. Tak započinaše wón z podpěru bamža a z Mariju Stuart, kralownu Šotiskeje, jako dalšu katólsku kandidatku za knjejstwo nad Jendźelskej, komploty a intrigi přečiwo Hilžbjeći I. přihotować a podpěrać. Dokelž tute zwrěšćichu, zjednoćeše wón tak mjenowanu `Španisku armadu´ - mócne a dotal njeporažene łódźstwo- z dźělom španiskeho wójska a chcyše tak Jendźelsku nadběhować a zdobyć. Pod Hilžbjetu I. pak bu Jendźelska hospodarsce a militarisce wutwarjena a zbohatni. Tak móžeše Jendźelska tohorunja mócne łódźnistwo zestajić. Mórsku wójnu, kotraž šćěhowaše, jendźelske łódźnistwo doby a tak nowy, mócny status Jendźelskeje jako namórske mócnarstwo w Europje wobkrućeše.

Ze smjerću Hilžbjety I., 24. nalětnika 1603, wotemrěwaše tež Tudor dynastija, dokelž njeměješe Hilžbjeta I. sama žane dźěći a tak žaneho direktneho naslědnika. W naslědnistwje na trón Jendźelskeje šćěhowaše tohodla přiwuzny. Tak wuwowaše so jako jeje naslědnik Jakub VI., kral Šotiskeje, syn jeje mortweje kuziny Marije Stuart. Wón knježeše wot toho časa jako Jakub VI. (jendźelsce James VI.), kral Šotiskeje a Jakub I. (jendźelsce James I.), kral Jendźelskeje. Z tym zjednoćištaj so dotal znjepřećelenaj kralestwje.

• Anker, Charlotte, Bailey, Ronald H. und Phillips, Ellen. 1998. Wie sie damals lebten- Im elisabethanischen England. Amsterdam : s.n., 1998.
• Maurer, Michael. 1997. Geschichte Englands. Stuttgart : s.n., 1997.
• artikl wo Zjednoćenym kralestwje w `Encyklopedia Britannica´
• artikl wo Hilžbjeće I. w `Encyklopedia Britannica´