Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

Bambanci tsakanin canje-canjen "Najeriya"

Content deleted Content added
saka mahada
Tag: Gyaran wayar hannu
 
(36 intermediate revisions by 18 users not shown)
Layi na 1
{{Databox}}
[[Fayil:Nigeria w1 locator.svg|thumb|'''Nigeria w1 locator''']]
'''[[Najeriya]]''' (/naˈdʒɪəriyə/) ko '''Nijeriya''' (/niˈdʒɪəriyə/) da ([[turanci]]: ''Nigeria''), A gwamnatance '''Tarayyar Najeriya''', ƙasa ce da ke a [[Afirka ta Yamma|Afirka ta]] Yamma. Tana da iyaka da kasar [[Nijar]] daga Arewa da [[Cadi|Chadi]] daga Arewa, maso gabas da [[Kamaru]] daga gabas da [[Benin]] daga Yamma daga Kudanci kuma tana a gaɓar [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]]. Jamhuriyar Tarayyar [[Najeriya]], ta ƙunshi Jihohi guda 36, tare da babban birnin tarayya (Federal Capital Territory) [[Abuja]] inda fadar [[Shugaban kasa|shugaban ƙasa]] take.<ref>http://www.unep.org/news-and-stories/story/unep-ogoniland-oil-assessment-reveals-extent-environmental-contamination-and</ref><ref>https://www.greenleft.org.au/content/shell%E2%80%99s-nigeria-ecocide-creating-refugee-crisis,%20https://www.greenleft.org.au/content/shell%E2%80%99s-nigeria-ecocide-creating-refugee-crisis{{Dead link|date=January 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20141205124719/http://www.punchng.com/news/us-sends-medical-experts-to-study-how-nigeria-contained-ebola/</ref>
[[Fayil:Flag of Nigeria.svg|thumb|tutar najeriya]]
[[Fayil:Nigeria w1 locator.svg|thumb|manuniyar najeriya]]
[[Fayil:The City Gate of Abuja.jpg|thumb|babban birnin najeriya]]
[[Fayil:20200408 Nigeria Crisis.pdf|thumb|crisis a najeriya]]
'''[[Najeriya]]''' (/naˈdʒɪəriyənadʒɪəriyə/) ko '''Nijeriya''' (/niˈdʒɪəriyə/) da ([[turanci]]: ''Nigeria''), A gwamnatance '''Tarayyar [[Najeriya]]''', ƙasa ce da ke a [[Afirka ta Yamma|Afirka]] [[Afirka ta Yamma|ta]] Yamma. Tana da iyaka da kasar [[Nijar]] daga Arewa da [[Cadi|Chadi]] daga Arewa, maso gabas da [[Kamaru]] daga gabas da [[Benin]] daga Yamma daga Kudanci kuma tana a gaɓar [[Tekun Atalanta|Tekun Atlantika]]. Jamhuriyar Tarayyar [[Najeriya]], ta ƙunshi Jihohi guda 36, tare da babban birnin tarayya (Federal Capital Territory) [[Abuja]] inda fadar [[Shugaban kasa|shugaban ƙasa]] ma'ana "villa" take.<ref>http://www.unep.org/news-and-stories/story/unep-ogoniland-oil-assessment-reveals-extent-environmental-contamination-and</ref><ref>https://www.greenleft.org.au/content/shell%E2%80%99s-nigeria-ecocide-creating-refugee-crisis,%20https://www.greenleft.org.au/content/shell%E2%80%99s-nigeria-ecocide-creating-refugee-crisis{{Dead link|date=January 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20141205124719/http://www.punchng.com/news/us-sends-medical-experts-to-study-how-nigeria-contained-ebola/</ref>
 
[[Lagos (birni)|Abuja]] tana daya daga cikin manyan birane a [[duniya]].<ref>[[Muhammadu Buhari]]</ref>[[File:Shopping District - Lagos Nigeria.jpg|thumb|Shopping District]]
[[Fayil:Asiwaju Bola Ahmed Tinubu (5980497975) (cropped).jpg|thumb|shugaban kasar najeria]]
Najeriya ta kasance gida da dama ga 'yan asalin [[Turawa]] masu mulkin mallaka, jihohin da suka mallaka tunda (BC), tare da [[Al'adar Nok|Nok Wayewa]] ta kasance ita ce karo na farko da Turawan mulkin mallaka suka fara mallakewa a [[Yammacin Africa]] a cikin ƙarnikarni na sha biyar (15) A zamani jihar an samo asali da [[Birtaniya]] a cikin ƙarnikarni na dha tara (19), yana ɗaukardaukar yanayin na yanzu tare da haɗehade yankin [[Kudanci|Kudancin]] [[Najeriya]] da kuma kare Arewacin [[Najeriya]] a cikin shekara ta alif dubu daya da ɗaridari tara da goma sha hudu (1914), ta [[Frederick Lugard|Lord Lugard]]. Ingilishi ya kafa tsarin gudanarwa da na doka yayin aiwatar da mulkin kai tsaye ta hanyar shugabannin gargajiya.<ref>{{Cite book|last=Achebe, Nwando, 1970-|url=https://www.worldcat.org/oclc/707092916|title=The female king of colonial Nigeria : Ahebi Ugbabe|isbn=978-0-253-00507-6|location=Bloomington|oclc=707092916}}</ref> Najeriya, ta zama ƙasarkasar tarayyar da ke da ƴanci kai tsaye a ranar 1 ga watan [[Oktoba]], shekara ta alif dubu daya da dari tara da sittin (1960). Ta fuskanci yaƙinyakin basasa daga shekara ta dubu daya da dari tara da sittin da bakwai 1967, zuwa shekarar dubu daya da dari tara da saba'in da bakwai 1970, sannan a biyo bayan zaɓaɓɓunzababbun gwamnatocin farar hula da mulkin kama-karya na soja, har sai an sami tabbatacciyar [[DimokuraɗiyyaDimokuradiyya|dimokuradiyya]] a shekara ta alif 1999; zaɓenzaben shugaban ƙasakasa na shekara ta 2015, shi ne karo na farko da shugaban [[Shugaban Nijeriya|ƙasaKasa]] mai ci ya faɗifadi zaɓensazabensa. <ref>https://www.theguardian.com/society/2015/may/29/outlawing-fgm-nigeria-hugely-important-precedent-say-campaigners</ref><ref>{{Cite news|date=2015-03-31|title=Buhari wins historic election landslide|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-nigeria-election-idUSKBN0MR0VN20150331|access-date=2020-05-25}}</ref>
 
Najeriya ƙasakasa ce mai yawan Al’umma da ke zaune, sama da ƙabilukabilu guda Dari, biyu da hamsin (250), waɗandawadanda ke magana [[Harsunan Najeriya|da yarurruka daban daban guda 500]], dukkansu suna ɗaukedauke da al'adu iri daban daban. Manyan ƙabilunkabilun guda uku su ne [[Hausa–Fulani|Hausa – Fulani]] a [[Arewacin Najeriya|Arewa]], [[Yarbawa]] a [[Kasar Yarbawa|Yamma]], da kuma [[Inyamurai|Igbo]] a gabas, waɗandawadanda suka haɗahada da kashi 60% na yawan mutanen. Yaren [[harshen gwamnati|hukuma]] shi ne [[Turanci na Najeriya|Ingilishi]], wanda aka zaɓazaba don sauƙaƙesaukake haɗinhadin harshe a matakin ƙasakasa. Tsarin mulkin Nijeriya ya tabbatar da ƴancin yin addini ; kuma ƙasakasa ce dake ɗaukedauke da Al’ummar musulmai da Kirista, a lokaci guda. [[Najeriya]] ta kasu kashi biyu tsakanin [[Musulmi|musulmai]], waɗandawadanda yawanci ke zaune a arewacin ƙasarkasar, da kuma [[Kirista|kiristoci]], waɗandawadanda yawanci ke zaune a kudancin ƙasarkasar, tare da ƴan tsirarun da ke yin addinin asali, kamar waɗandawadanda ke cikin ƙabilarkabilar Igbo da kuma yarbawa.<ref>https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/520849-number-of-poor-people-in-nigeria-to-reach-95-million-in-2022-world-bank.html</ref><ref>https://www.washingtonpost.com/outlook/2019/09/16/official-us-poverty-rate-is-based-hopelessly-out-of-date-metric/</ref>
Najeriya ta kasance gida da dama ga 'yan asalin [[Turawa]] masu mulkin mallaka, jihohin da suka mallaka tunda (BC), tare da [[Al'adar Nok|Nok Wayewa]] ta kasance ita ce karo na farko da Turawan mulkin mallaka suka fara mallakewa a [[Yammacin Africa]] a cikin ƙarni na sha biyar (15) A zamani jihar an samo asali da [[Birtaniya]] a cikin ƙarni na dha tara (19), yana ɗaukar yanayin na yanzu tare da haɗe yankin [[Kudanci|Kudancin]] [[Najeriya]] da kuma kare Arewacin [[Najeriya]] a cikin shekara ta alif dubu daya da ɗari tara da goma sha hudu (1914) ta [[Frederick Lugard|Lord Lugard]]. Ingilishi ya kafa tsarin gudanarwa da na doka yayin aiwatar da mulkin kai tsaye ta hanyar shugabannin gargajiya.<ref>{{Cite book|last=Achebe, Nwando, 1970-|url=https://www.worldcat.org/oclc/707092916|title=The female king of colonial Nigeria : Ahebi Ugbabe|isbn=978-0-253-00507-6|location=Bloomington|oclc=707092916}}</ref> Najeriya, ta zama ƙasar tarayyar da ke da ƴanci kai tsaye a ranar 1 ga watan [[Oktoba]], shekara ta alif dubu daya da dari tara da sittin (1960). Ta fuskanci yaƙin basasa daga shekara ta 1967 zuwa shekarar 1970, sannan a biyo bayan zaɓaɓɓun gwamnatocin farar hula da mulkin kama-karya na soja, har sai an sami tabbatacciyar [[Dimokuraɗiyya|dimokuradiyya]] a shekara ta alif 1999; zaɓen shugaban ƙasa na shekara ta 2015, shi ne karo na farko da shugaban [[Shugaban Nijeriya|ƙasa]] mai ci ya faɗi zaɓensa. <ref>https://www.theguardian.com/society/2015/may/29/outlawing-fgm-nigeria-hugely-important-precedent-say-campaigners</ref><ref>{{Cite news|date=2015-03-31|title=Buhari wins historic election landslide|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-nigeria-election-idUSKBN0MR0VN20150331|access-date=2020-05-25}}</ref>
 
Najeriya ƙasa ce mai yawan Al’umma da ke zaune, sama da ƙabilu guda Dari, biyu da hamsin (250), waɗanda ke magana [[Harsunan Najeriya|da yarurruka daban daban guda 500]], dukkansu suna ɗauke da al'adu iri daban daban. Manyan ƙabilun guda uku su ne [[Hausa–Fulani|Hausa – Fulani]] a [[Arewacin Najeriya|Arewa]], [[Yarbawa]] a [[Kasar Yarbawa|Yamma]], da kuma [[Inyamurai|Igbo]] a gabas, waɗanda suka haɗa da kashi 60% na yawan mutanen. Yaren [[harshen gwamnati|hukuma]] shi ne [[Turanci na Najeriya|Ingilishi]], wanda aka zaɓa don sauƙaƙe haɗin harshe a matakin ƙasa. Tsarin mulkin Nijeriya ya tabbatar da ƴancin yin addini ; kuma ƙasa ce dake ɗauke da Al’ummar musulmai da Kirista, a lokaci guda. [[Najeriya]] ta kasu kashi biyu tsakanin [[Musulmi|musulmai]], waɗanda yawanci ke zaune a arewacin ƙasar, da kuma [[Kirista|kiristoci]], waɗanda yawanci ke zaune a kudancin ƙasar, tare da ƴan tsirarun da ke yin addinin asali, kamar waɗanda ke cikin ƙabilar Igbo da kuma yarbawa.<ref>https://www.premiumtimesng.com/news/headlines/520849-number-of-poor-people-in-nigeria-to-reach-95-million-in-2022-world-bank.html</ref><ref>https://www.washingtonpost.com/outlook/2019/09/16/official-us-poverty-rate-is-based-hopelessly-out-of-date-metric/</ref>
[[File:Bola Tinubu portrait.jpg|thumb|Bola Tinubu shugaban kasar na yanzu]]
Najeriya ita ce ƙasakasa mafi yawan mutane a [[Afirka]], kuma ƙasakasa ta bakwai mafi yawan mutane a Duniya, tare da kimanin mutane miliyan 206. Tattalin arziƙintaarzikinta shine mafi girma a [[Afirka]], kuma shi ne na 26, mafi girma a duniya ta hanyar GDP maras faɗifadi, kuma na 25, mafi girma daga PPP. Najeriya galibi ana kiranta da "Giant of Africa", ma'ana ƙarfinkarfin [[Afirka|Afrika]] saboda yawan jama'a da tattalin arziƙintaarzikinta, [[Bankin Duniya|kuma Bankin Duniya]] yana ɗaukartadaukarta a matsayin [[Kasuwa masu tasowa|kasuwa]] mai tasowa. ƘaramarKaramar yanki ce a cikin Afirka, matsakaiciyar ƙarfikarfi a cikin al'amuran ƙasakasa da ƙasakasa, sannan kuma tana ɗayadaya daga cikin ƙasashekasashe mafi yawan [[Gingara ƙkarfikarfi|Al’umma a duniya]]. Koyaya, ƙasarkasar tana ƙasakasa sosai a cikin jerin ƙasashenkasashen duniya, kuma har yanzu tana ɗayadaya daga cikin ƙasashekasashe masu rashawa a duniya. Najeriya memba ce ta kafuwar Tarayyar [[Afirka]], kuma memba ce a ƙungiyoyinkungiyoyin ƙasakasa da ƙasakasa da dama, waɗandawadanda suka haɗahada da [[Majalisar ƊinkinDinkin Duniya]], ƙungiyarkungiyar ƙasashenkasashen Yammacin Africa ([[ECOWAS|ECOWAS)]], kungiyar ƙasashekasashe masu arzikin man fetur, ([[OPEC]]), kuma memba na yau da kullum a gamayyar [[MINT (tattalin arziki)|MINT]], kuma tana ɗayadaya daga cikin ƘasasheKasashe goma sha ɗayadaya masu tashen ƙaruwankaruwan tattalin arziƙiarziki wato "[[Sha ɗayandayan gaba "Next Eleven"|Next Eleven]]".<ref>https://www.fao.org/nigeria/fao-in-nigeria/nigeria-at-a-glance/en/</ref>
 
== ƘirƙiraKirkira. ==
 
Sunan ''[[wiktionary:Nigeria|Nijeriya]]'' an ɗaukedauke shi daga Kogin [[Neja (kogi)|Neja]] wanda ya ratsa ƙasarkasar. Wannan sunan ya samo asali ne a ranar 8, ga watan Janairun shekara ta1897, ɗandan jaridar Ingila [[Flora Shaw, Lady Lugard|Flora Shaw]], wanda daga baya ya auri [[Frederick Lugard|Lord Lugard]], mai kula da mulkin mallaka na Burtaniya. [[Nijar]] da ke maƙwabtakamakwabtaka da ita sun samo sunan daga wannan kogin. Asalin sunan ''Nijar'', wanda asali ana amfani da shi ne kawai zuwa tsakiyar Kogin Neja, ba tabbas. WataƙilaWatakila kalmar ta canza sunan [[Buzaye|Tuareg]] ''egerew <u>n-iger</u> ewen'' da mazauna ke amfani da shi a tsakiyar kogin da ke kusa da [[Timbuktu]] kafin mulkin mallaka na Turai na ƙarnikarni na 19. <ref>The Arabic name ''nahr al-anhur'' is a direct translation of the Tuareg.<ref>https://books.google.com/books?id=bs5rTH7GClgC&pg=PA48</ref> [[File:Abuja gate.jpg|alt=Birnin Tarayyar Najeriya fadar Gwamnatin Shugaban kasar|thumb|Babban Birnin Tarayyar Najeriya Fadar Shugaban ƘasaKasa|165x165px]]
 
== Tarihi. ==
 
[[File:Central bank nigeria.jpg|thumb|Babban Bankin Nigeria.|159x159px]]
[[Fayil:Asiwaju Bola Ahmed Tinubu (5980497975) (cropped).jpg|thumb|Shugaban kasan najeriya(bola ahmad tinubu)]]
Tarihi ya nuna cewar [[Najeriya a 1960|Nijeriya]] daɗaɗɗardadaddar ƙasakasa ce, kuma tarihi yanuna ƙasarkasar na nan tun a shekara ta '''500,''' kafin haihuwar Yesu Almasihu wato Annabi Isah (A.S), a wannan lokaci suka samata suna [[ƘasarKasar Hausa]] . Addinin musulunci ya shiga ƘasarKasar [[Hausawa|Hausa]] ne tun a ƙarnikarni na goma sha uku miladiya, a ƙarshenkarshen ƙarnikarni na goma sha ɗayadaya zuwa tsakiyar ƙarnikarni na goma sha hudu miladiya. Kanem Barno suka mamaye ƘasarKasar Hausa, kuma Fulani sun mamaye ƘasarKasar [[Hausa]] a farkon ƙarnikarni na goma sha tara miladiya har zuwan Turawan Mulkin Mallaka suka mamaye [[Lagos]] a shekara ta [[1881]] miladiya, ana cikin [[Yakin duniya I]] na farko sai Turawan Mulkin Mallaka suka ƙarokaro sojojin ruwa saboda suna tsoran Jamusawa da ke Kamaru kada sumamaye Nijeriya, amma mulkin Nijeriya na farko a hannun Turawan [[Purtgal]]. A shekara ta [[1885]]dubu sai Turawandaya [[Birtaniya]]da sukadari mamayetakwas dukda faɗintamanin Nijeriada har zuwa 01 ga oktoba, 1960 Nijeriya ta samu 'yancin kanta daga Turawan Biritaniya.
biyar [[1885|1885,]] sai Turawan [[Birtaniya]] suka mamaye duk fadin Nijeria har zuwa 01, ga oktoba, 1960. Nijeriya ta samu 'yancin kanta daga Turawan Biritaniya.
 
== AddiniAddinai. ==
 
* [[File:The Abuja National Mosque.jpg|alt=Babban Masallacin Kasa dake Abuja|thumb|Babban Masallacin Kasa dake Abuja|146x146px]]Addinin [[Musulunci]] 6050%
* [[File:National Church of Nigeria in Abuja 22.jpg|alt=Babbar Mujama,ar Kasa dake Abuja|thumb|Babbar Mujama,ar Kasa dake Abuja|216x216px]]Addinin [[Kristanci]] 3545%
* Sauran kashin 5% basuda kowanne irin Addini.
 
== Tsarin Mulki. ==
 
[[File:Muhammadu Buhari, President of the Federal Republic of Nigeria (cropped).jpg|alt=Muhammadu Buhari Shugaban kasar Najeriya|thumb|Muhammadu Buhari Tsohon Shugaban Najeriya.|169x169px]]
A shekara ta [[1966]], zuwa shekara ta [[1979]], sojoji ne ke da ikon a kan ƙasarkasar, a shekara ta [[1979|1979,]] a ka yi tsari wanda ya bawa talakawa ikon zaɓenzaben gwamna. A shekara ta [[1983]], sojoji suka rushe wannan tsarin da juyin mulki har zuwa shekara ta [[1998]], bayan rasuwar Sani Abacha, sai aka dawo da tsarin mulki na dimokaraɗiyadimokaradiya aka bawa talakawa ikon zaɓenzaben shugaban da suke so, a shekara ta [[1999]], aka yi zaɓezabe a ƙasakasa.[[Olusegun Obasanjo|Obasanjo]] ya lashe zaɓezabe ya zama shugaban ƙasakasa na farko wanda talaka suka zaɓazaba, ya hau karo na biyu har zuwa shekara ta dubu biyu da bakwai [[2007]], A wannan shekara aka yi zaɓezabe, [[Umaru Yar'Adua]] ya lashe shi ne shugaban ƙasakasa a shekarar dubu biyu da sha daya 2011. Dukkansu sun fito daga jam'iyya ɗayadaya ne, wato (jam'iyyar [[PDP]]).
 
=== Jihohi. ===
 
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed"
Line 133 ⟶ 140:
''Babban birnin tarayya'' [[Abuja]]
 
== Yarika. ==
 
Manyan yarika a Najeriya sune guda uku kamar haka: Harshen Hausa da Yarbanci da Inyamuranci. Yaren Fulatanci ma yana ɗayadaya daga cikin manyan yaruka a Najeriya.
 
=== [[Hausa]]. ===
 
<gallery>
Line 148 ⟶ 155:
 
<gallery>
File:IGBO CULTURAL ATTIRE.jpg| Matsahin ɗandan ƙabilarkabilar Ibo (Inyamuri) da daddare.
File:A typical Igbo dressing (Akwa George and beads) worn by a young Igbo woman to a cultural event like traditional marriage or new yam festival.jpg|Mace da shiga iri ta matan Ibo.
File:Cultural display of the Igbos from the Eastern part of Nigeria.jpg|Matan ƙabilarkabilar Ibo suna gudanar da biki a al'adarsu.
File:Chief Sylvanus Ulasi I.jpg|Shiga irin ta yaran ƙabilarkabilar Ibo.
</gallery>
 
=== [[Yoruba]]. ===
 
Yarabawa sun kasance na biyu a wayanda suka fi kowa yawa a cikin ƙasarkasar Najeriya, suna zaune a garuruwa irin su, [[Legas]] da [[Ondo (jiha)|Ondo]] da [[Oyo (jiha)|Oyo]] da [[Osun]] da [[Kwara]] da kuma [[Kogi]].
 
<gallery>
File:High Chiefs.jpg|Taron yarabawa a wani yanki a kasar yoruba , sun sanya irin na kayan su na yarbawa.
</gallery>'''Sauran yaruka''' sun haɗahada da: Fulani da Ibibio da [[Kakuri|Kanuri]] da [[Tiv]] da [[Bura]] da [[Shuwa Arab]] da[[Marghi]] da [[Kare-Kare|Kare-kare]] da [[Ɓachama]] da [[Mandara]] da [[Higgi]] da [[Kilba]] da [[Kibaku]] da [[Mafa]] da [[Glavda]] da [[Jukun]] da [[Waha]] da [[Gamargu]] da [[Igala]] da [[Nufe]] da [[Idoma]] da [[Ibibio]] da [[Efik]] da [[Anang]] da [[Ekoi]] da [[Awak]] da [[Waja]] da Waka.
 
== Arzikin. ==
 
== Wasanni. ==
 
<gallery>
Line 175 ⟶ 182:
</gallery>
 
== Fannin tsaro, ==
 
== Kimiya da Fasaha, ==
 
== Sifiri. ==
 
=== Sifirin Jirgin Sama. ===
 
=== Sifirin Jirgin ƘasaKasa. ===
 
== Al'adu. ==
 
=== Mutane. ===
 
[[File:IMG-20210214-WA0020.jpg|thumb|Matasa sanye da kayan Fulani a lokacin biki a Arewacin Najeriya.]]
 
=== Yaruka. ===
 
=== Abinci. ===
 
=== Tufafi. ===
 
== Ilimi. ==
 
== Addinai. ==
 
=== Musulunci. ===
 
=== Kiristanci. ===
 
== Hotuna. ==
 
==Manazarta.==
 
{{Reflist}}
Line 213 ⟶ 220:
 
[[Category:Najeriya| ]]
[[Category:ƘasashenKasashen Afrika]]