Lingua romanche

Romanche; Reto-romance
Falado en:	Suíza, Austria, Italia
Rexións:	Cantón de Grisóns
Total de falantes:	35.000
Familia:	Indoeuropea; Itálica; Románica; Occidental; Galoibérica; Retorrománica; Romanche
Status oficial
Lingua oficial de:	Suíza
Códigos de lingua
ISO 639-1:	rm
ISO 639-2:	roh
ISO 639-3:	roh
SIL:	RHE
Mapa
	; Áreas de Suíza onde se fala a lingua romanche (verde escuro).
Status
	; O romanche está clasificado como definitivamente en perigo polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

A lingua romanche^[2] é unha lingua romance falada no cantón suízo de Grisóns. Está emparentada con outras linguas que se falan en Italia, Suíza e Francia. Os cinco dialectos retorrománicos máis falados son sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader. Puter e vallader, en ocasións, considéranse un só subgrupo: romanche ladino.

É falada por arredor dunhas 35.000 persoas como lingua materna e por outras 40.000 como segunda lingua. A maioría dos falantes tamén utilizan o alemán. É unha lingua considerada en risco de extinción, falada por menos do 1% dos 7,4 millóns de habitantes da Suíza. É a lingua oficial menos falada do país e sofre as consecuencias da concorrencia co alemán, falado maioritariamente pola poboación en xeral.

Historia

O primeiro rexistro escrito da lingua romanche data de 1552, na forma dunha lición de catecismo chamada Christiauna fuorma, rexistrada por Jacob Bifrun no dialecto Engadino. Unha tradución en romanche do Novo Testamento publicouse en 1560.

O romanche non foi considerado unha lingua oficial da Suíza ata 1938. O cantón de Grisóns, maior reduto do romanche, é o único considerado trilingüe da Suíza, pois aló fálanse tamén o alemán e o italiano. Os falantes do idioma son obrigados a aprender tamén o alemán, tanto o (alemán) estándar como o dialecto suízo alemán local (alemánico), para ter acceso aos mellores empregos e á maioría das institucións federais no país.

Ortografía

A ortografía do romanche foi unificada, a partir das diferentes variedades, polo lingüista Heirich Schmid en 1982. Esa tentativa tentaba facilitar a comunicación entre os falantes do Baixo Engadino (Vallader), Alto Engadino (Puter), Sobremirano (Surmiran), Subselvano (Sutsilvan) e Sobreselvano (Sursilvan), cada cal coa súa propia norma ortográfica, e fornecer un carácter de unidade ao romanche. Esa nova escrita chámase Rumantsch Grischun, e hai controversia sobre o seu papel no ensino.^[3] Algúns dialectos son tan diferentes que dous falantes de variedades do romanche poden preferir falar alemán para se comunicar.

Dialectos

O romanche non é unha lingua única, senón un conxunto de dialectos pertencente á póla retorrománica das linguas romanas. As súas linguas parentes máis próximas son o ladino, falado na rexión do Trentino-Tirol do Sur e o friulano, falado no Friuli-Veneza Giulia, no norte da Italia.

A diferenza entre as variedades de romanche está presentada nas frases abaixo, que significan "a raposa (o golpe) estaba famenta de novo":

Romanche oficial:

La vulp era puspè ina giada fomentada.

Baixo Engadino:

La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada.

Alto Engadino:

La vuolp d'eira darcho üna vuota famanteda.

Sobremirano:

La golp era puspe eneda famantada.

Subselvano:

La gualp eara puspe egn'eada fumantada.

Sobreselvano:

L'uolp era puspei inagada fomentada.

A distancia xeográfica e as condicións topolóxicas das rexións na Suíza nas que se fala o romanche, sumadas a factores socioeconómicos, foron responsábeis da fragmentación da lingua ao longo dos séculos. As diferentes ortografías son exemplos desa división dialectal.

Comparación de Léxico entre os distintos dialectos

Galego	Surselvisch	Sutselvisch	Surmeirisch	Puter	Vallader	Rumantsch Grischun	Latín
ouro	aur	or	or	or	or,aur,ar	aur	aurum
duro	dir	dir	deir	dür	dür	dir	dur
ollo	egl	îl	îgl	ögl	ögl	egl	oculus
livián	lev	leav	lev	liger	leiv	lev	levis
tres	treis	tres	treis	trais	trais	trais	tres
neve	neiv	nev	neiv	naiv	naiv	naiv	niveus
roda	roda	roda	roda	rouda	rouda	roda	rota
queixo	caschiel	caschiel	caschiel	chaschöl	chaschöl	chaschiel	caseus
casa	casa	tgeasa	tgesa	chesa	chasa	chasa	casa
can	tgaun	tgàn	tgang	chaun	chan	chaun	canis
perna	comba	tgomba	tgomma	chamma	chomma	chomma	gamba
galiña	gaglina	gagliegna	gagligna	gillina	giallina	giaglina	gallus
gato	gat	giat	giat	giat	giat	giat	cattus
todo	tut	tut	tot	tuot	tuot	tut	totus
forma	fuorma	furma	furma	fuorma	fuorma	furma	forma
eu	jeu	jou	ja	eau	eu	jau	ego

Fonoloxía

As consoantes do romanche oficial (Rumantsch Grischun) están representadas no cadro abaixo:

	Bilabiais	Labiodentais	Dentais e alveolares	Alvéolo-palatais	Postalveolares	Palatais	Velares
Oclusivas	p b		t d				k g
Africadas			ts	tɕ dʑ	tʃ
Nasais	m		n			ɲ	ŋ
Fricativas		f v	s z		ʃ ʒ
Aproximantes			r			j
Laterais			l			ʎ

Vogais

Os fonemas vogais do romanche son os seguintes:

Simple	Frontais	Posteriores
Altas	i	u
Medias-altas	ə
Medias-baixas	ɛ	ɔ
Baixas	a

Gramática

Como na maioría das demais linguas neolatinas, o romanche presenta dous xéneros (masculino e feminino) e dous números (singular e plural). O plural fórmase en xeral engadindo un -s á palabra no singular.

As palabras masculinas terminan xeralmente en consoante e as femininas en a. Os artigos definidos son como se segue:

il turist - o turista
la turista - a turista

Antes de vogal, os artigos tanto masculino como feminino sofren elisión e tórnanse l':

l'ami - o amigo
l'amía - a amiga

Os artigos plurais son ils para o masculino e las para o feminino.

ils amis
las amias

Os artigos indefinidos son in para o masculino e ina para o feminino.

in curs - un curso
ina scola - unha escola

Non hai artigos indefinidos plurais.

Pronomes

jau - eu
ti - tu (vostede)
el/ella - el/ela

nus - nós
vus - vós (vocés)
els/ellas - eles/elas

Morfoloxía verbal

Aquí están as marcas morfolóxicas do presente do indicativo dos verbos do primeiro grupo da variante subselvana do romanche.

Singular

1. -el
2. as
3. a

Plural
1. -ein
2. -ais
3. -an

Exemplo: cumprar, comprar

Jau	cumpr-el	Nus	cumpr-ein
Ti	cumpr-as	Vus	cumpr-ais
Il	cumpr-a	Ils	cumpr-an

Frases comúns en romanche

Allegra - Ola

Co vai? - Como vai?

Fa plaschair - É un pracer coñecelo(a)

Bun di - Bo día

Buna saira - Boa serán/tarde/noite (cando se chega)

Buna notg - Boa noite (despedida)

A revair - Adeus, chao

A pli tard - Ata logo

I ma displascha - Descúlpeme

Perdunai - Con permiso

Per plaschair - Por favor

Grazia fitg - Moitas grazas

Anzi - De nada

Gratulazions - Parabéns

Bun cletg - Boa sorte

Ils quants è oz? - Que día é hoxe?

Quants onns has ti? - Cantos anos tes?

Notas

↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.
↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para romanche.
↑ ""Rückschlag für Rumantsch Grischun an den Volksschulen | Mein Regionalportal". Suedostschweiz.ch. 8 de outubro de 2012". Arquivado dende o orixinal o 27 de maio de 2012. Consultado o 19 de agosto de 2016.

Véxase tamén

Outros artigos

Wikipedia en romanche

Ligazóns externas

[1] Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.

[2] Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para romanche.

[3] ""Rückschlag für Rumantsch Grischun an den Volksschulen | Mein Regionalportal". Suedostschweiz.ch. 8 de outubro de 2012". Arquivado dende o orixinal o 27 de maio de 2012. Consultado o 19 de agosto de 2016.

[2]

[1]

[3]