Pentateuco

Pentateuco, termo grego que significa as cinco caixas, polos cinco libros que o compoñen. En Hebreo Torá, Lei. Comprende os cinco primeiros libros da Biblia: Xénese, Éxodo, Levítico, Números e Deuteronomio.

O Pentateuco recolle os acontecementos que rodearon o nacemento de Israel como pobo escolleito por Deus. Desde os patriarcas ata a chegada á terra prometida.

Recollemos agora o contido dos libros sen entrar na súa historicidade:

Comeza cos relatos cosmogónicos da creación do mundo e do home. Seguen relatos etiolóxicos, que reflexionan sobre a causa do mal no mundo: o paraíso e o pecado orixinal, Caín e Abel, Noé e o diluvio universal, e remata coa Torre de Babel.

A segunda parte do libro trata dos patriarcas, xefes de clans nómades que recorrían o que hoxe é Oriente Medio. Comeza por Abraham, chamado por Deus de Ur de Caldea para que sexa pai dun gran pobo. O relato narra a alianza de Deus con Abraham, a historia da súa descendencia, cos seus fillos Ismael pai dos ismaelitas, é dicir, os árabes; e Isaac; a súa relación co seu sobriño Lot e o relato derivado sobre o pecado e castigo de Sodoma e Gomorra, e o sacrificio de Isaac.

Isaac colle despois o protagonismo, el e mailos seus fillos Esaú e Xacob, o enfrontamento entre estes polos dereitos de primoxenitura, que implicaba herdar todo, tanto bens materiais como dereitos de primacía no clan, e a súa posterior reconciliación. De Xacob escoitamos o relato das súas viaxes, os seus matrimonios e os seus doce fillos, os pais das doce tribos de Israel.

O seu penúltimo fillo Xosé, é protagonista do final do libro. As súas visións, a envexa dos seus irmáns, a súa venda como escravo ao ministro do Faraón. O seu posterior ascenso ao goberno de Exipto e como axuda aos seus irmáns. O libro remata co establecemento de Xacob e os seus doce fillos en Exipto.

O libro comeza cos israelitas convertidos en escravos dos exipcios. Un neno israelita, Moisés é confiado ao río para protexelo da lei de Faraón. Aporfillado por unha princesa exipcia, chega a ser un persoeiro importante da corte ata que, xa adulto, descobre a súa auténtica orixe. Exiliado por orde de Faraón, Deus móstraselle no Sinaí e o envía como liberador do seu pobo.

Convertido en profeta, Moisés volta a Exipto e esixe a Faraón a liberdade do seu pobo. Ante a negativa deste, Deus por mediación de Moisés envía dez pragas que asolan Exipto, ata que Faraón cede e os deixa marchar ceibes. Cando máis tarde o rei exipcio os persegue para castigalos, Moisés abre o Mar Vermello para que o pobo poida fuxir a pé seco, cando o pecha de novo todo o exército de Faraón morre afogado.

A través do deserto chega todo o pobo ao monte Sinaí. Alí Deus fai alianza co seu pobo e lle entrega a Moisés a lei pola que se rexerá Israel e as táboas dos Dez Mandamentos. Pero, namentres, o pobo faise un becerro de ouro ao que adoran, ao baixar do monte, Moisés destrúe o ídolo e Deus castiga aos que o adoraron.

O libro remata coa construción da Tenda do encontro e da Arca da Alianza, lugar da presenza de Deus no medio de seu pobo.

En hebreo vaiiqrá, é un libro de leis que regulan a vida relixiosa de Israel, o seu contido pódese dividir en cinco partes:

• Capítulos 1 a 7: leis sobre os sacrificios: clasificación, vítimas axeitadas, comportamento dos sacerdotes.
• Capítulos 8 a 10: leis sobre os sacerdotes, consagración dos mesmos e normas sobre as súas funcións.
• Capítulos 11 a 16: normas sobre pureza legal, condición dos alimentos para ser puros, pureza legal nas enfermidades, e sobre a roupa ou as casas.
• Capítulos 17 a 23: lei da santidade do pobo, dos sacerdotes e dos días festivos.
• Capítulos 24 a 27: algunhas normas sobre as cerimonias e sobre a blasfemia; leis sociais sobre o xubileu, os anos sabáticos, décimos e votos.

O nome vén do comezo do libro, no que se enumeran as familias e tribos que compoñen o pobo de Israel.

Narra os acontecementos que sucederon despois da Alianza do Sinaí, durante os corenta anos de travesía do deserto, dun xeito ás veces un pouco desordenado.

O título grego co que coñecemos este libro significa lei (nomos) segunda (deuteros). E ese é o seu contido, a lei que rexerá a vida do pobo. Se o Levítico regula a vida relixiosa, este fai o propio coa civil.

Comeza cunha sección narrativa onde relata parte dos acontecementos que seguiron á Alianza do Sinaí.

Esta narración serve de prólogo á sección central e con diferenza a máis grande, onde se recollen as leis de Israel. Son presentadas como concreción da Alianza e rexen con bastante detalles practicamente tódolos aspectos da vida, tanto pública como privada.

Remata con outra sección narrativa onde relata a fin do éxodo polo deserto e a morte de Moisés no monte Nebo, xa á vista da Terra Prometida, pero sen que Deus lle permita entrar nela.

A tradición atribuíulle sempre o Pentateuco a Moisés. Un autor que era a un tempo líder, cronista da historia do seu pobo e lexislador que promulgaba as leis polas que tiña que rexerse.

Co inicio da ciencia bíblica, aos primeiros do século XIX, esta atribución comeza a poñerse en dúbida. Primeiro por unha constatación bastante obvia: se Moisés é o autor, como pode ser que no Deuteronomio escriba a súa propia morte?

Conforme vai avanzando a ciencia bíblica vanse descubrindo diferenzas na teoloxía de fondo, no estilo, na linguaxe, nas influencias literarias, que falan de textos compostos con moita diferenza de tempo, incluso séculos, entre eles; así como repeticións, versións diferentes dun mesmo feito...

Isto leva a abandonar a idea da autoría de Moisés. Se acaso, deixalo como un autor "moral", no senso de protagonista e inspirador.

O estado actual da investigación fala de tres tipos de materiais previos a partir dos que se compuxo o Pentateuco:

• un longo período de transmisión oral das narracións que aparecen no libro: os relatos dos patriarcas, os feitos do Éxodo...
• un material lexislativo, que se foi promulgando en distintas épocas.
• obras literarias dos pobos veciños que, despois de adaptadas, foron incorporadas á Biblia. O caso máis claro é o relato de Noé, unha reescritura dun capítulo dunha obra babilónica: Epopea de Gilgamesh.

Todo este material, máis o orixinal dos autores do texto escrito desembocan nas catro escolas autoras do Pentateuco, o que se chama as catro fontes. Cada unha fixo a súa propia contribución e, as dúas máis recentes fixeron ademais o traballo de unir todo o material para forma-los libros tal como os coñecemos. Estas catro fontes son: iavista, eloísta, deuteronómica e sacerdotal.

Chámase así porque denomina a Deus Iavé (en hebreo co tetragrama sagrado IHWH). É a tradición máis anterga, arredor do ano -950. É unha tradición humanista, centrada na relación entre o ser humano e Deus. Considerada a de máis calidade literaria, da súa autoría son, por exemplo, os relatos da creación do home, no capítulo 2 do libro, ou boa parte do relato de Abraham.

O seu nome vén de que chama Eloím a Deus. Aproximadamente dous séculos posterior no tempo á tradición Iavista. A formulación eloísta está máis preto da primitiva tradición oral e marca máis as distancias entre home e Deus.

Responsable, entre outros textos, da famosa creación do mundo en sete días, ou do libro do Levítico. Dátase no século VI antes de Cristo. A súa preocupación e fundamentar as normas polas que se rexen as cuestións relixiosas. O seu nome ven de que, polo estilo e a teoloxía subxacente, suponse obra de sacerdotes do Templo de Xerusalén.

Autora do Deuteronomio e de boa parte dos Libros históricos. A súa redacción definitiva dátase durante o desterro de Babilonia.

Os autores destas tres fontes tamén foron os responsables da forma actual do texto. Nun primeiro momento uníronse as tradicións iavista e eloísta. Posteriormente, os autores da tradición sacerdotal fixeron o seu engadido e, finalmente os deuteronomistas achegaron o seu material e xuntándoo coas outras tradicións, lle deron ao texto a forma que hoxe coñecemos.

Os autores, para ir creando o texto, utilizaron o método da xustaposición. Salvo en casos moi concretos, unha tradición uníase a outra, poñendo os materiais un a carón do outro ao longo dunha liña cronolóxica definida de antemán. Este método de construción do texto explica en parte a desorde do libro de Números o fai que en ocasións nos atopemos seguidas dúas versións dun mesmo relato. O exemplo máis famoso atopámolo na creación do mundo: hai un primeiro relato, o da creación do mundo en sete días, obra dos autores sacerdotais; a seguir del empeza o relato iavista que pasa moi rápido pola creación do mundo para centrarse na creación do home e da muller (o coñecido relato do barro e a costela).

Este sistema de traballo dá lugar a un texto que pode resultar difícil para o lector, sobre todo o que se achega por primeira vez ao texto, ás veces o libro parece contradicirse, ou, noutros casos, cando rematou de explicar algo parece volver a empezar. Pero tamén ten dúas enormes vantaxes.

En primeiro lugar conserva os distintos matices que aportan cada unha das fontes que conforman o libro. Volvendo ao relato da creación, grazas á xustaposición podemos apreciar o estilo cadencioso e solemne do relato sacerdotal e o próximo e vital do iavista; o Deus señor universal que crea o mundo en sete días, e o Deus próximo, máis antropomórfico, que se preocupa porque Adán está so e lle fai unha compañeira.

A segunda gran vantaxe e para os estudosos: lingüistas, literatos, historiadores. Que poden acceder, sen case atrancos, ás fontes orixinais do libro, o que facilita recorre-lo traballo de redacción coas distintas mans, as súas influencias...

• A Biblia, ed. SEPT, 1ª ed., Vigo 1989
• SCHMIDT, Werner H.: Introducción al Antiguo Testamento, ed. Sígueme, Salamanca 1983
• VON RAD, Gerhard: El libro del Génesis, ed. Sígueme, Salamanca 1982