Lakota (taal)

It Lakota is nau besibbe oan it Dakota, dat fan âlds mear nei it easten ta sprutsen wurdt. Tegearre foarmje dy beide talen it Sû, dat eins gjin taal is mar mear in taalkontinuum (wêrby't oangrinzgjende dialekten yninoar oergeane en in keatling foarmje; alle buordialekten binne ûnderling fersteanber, mar de sprekkers fan 'e dialekten oan 'e beide úteinen fan it keatling kinne inoar net ferstean). It Sû heart wer ta de gruttere Sûaanske taalfamylje, en foarmet mei it Assiniboin en it Stony de Dakotaanske taalkloft binnen de Mississippydelling-Sûaanske talen.

It Lakota kin opdield wurde yn trije (tige nau) besibbe dialekten, te witten it Noardlik, Sintraal en Súdlik Lakota. Dy opdieling komt oerien mei de tradisjonele ferdieling fan 'e Lakota yn sân substammen. Dêrby is it Noardlik Lakota it dialekt is fan 'e Hûnkpapa en de Swartfoet-Lakota (net te betiizjen mei it bekendere folk fan 'e Swartfuotten, dat in Algonkwynske taal sprekt); wurdt it Sintraal Lakota sprutsen troch de Minnikonzjû, Sâns Arks en Twatsjettels; en is it Súdlik Lakota it dialekt fan 'e Oglala en Brulee. Hjirûnder foar de dúdlikheid in lyts oersjoch fan 'e bredere Dakotaanske taalfamylje, mei alle synonimen derby jûn.

It is mei it Lakota sûnt de ein fan 'e njoggentjinde iuw slim yn it neigean rekke. De taal wurdt tsjintwurdich noch sprutsen troch likernôch 6.200 minsken, wêrfan 6.000 yn 'e Feriene Steaten (neffens gegevens dy't oan it ljocht kamen by in taalûndersyk út 1997), en 190 yn Kanada (neffens de ferzje fan 2013 fan 'e taalkundewebside Ethnologue). Dat komt del op 6,2% fan 'e totale Lakota-befolking (dy't likernôch 100.000 minsken telt). Under de sprekkers binne fral in protte leden fan 'e âlderein, sadat it Lakota nei alle gedachten yn 'e kommende jierren noch fierder yn 'e nederklits reitsje sil troch it ôfstjerren fan 'e âldere generaasjes. De meast Lakota-sprekkers wenje tsjintwurdich yn 'e Amerikaanske steaten Súd-Dakota, Noard-Dakota en Montana, mei lytsere groepen yn Wyoming en Kolorado, en teffens op ien plak yn it suden fan 'e Kanadeeske provinsje Saskatchewan.

Foarôfgeande oan it oernimmen fan it Latynsk alfabet fan 'e blanken hiene de Sû al in eigen skrift, nammentlik in systeem fan piktogrammen, wêrby't men bgl. it wurd "hûn" fertsjintwurdige troch in tekening fan in hûn. Hoewol't dat de Lakota sels oars skoan foldie, wie it foar misjonarissen net te dwaan om 'e Bibel yn syn gehiel yn piktogrammen ôf te byldzjen, en sadwaande wiene sy it dy't it letterskrift by de Sû yntrodusearren.

Der besteane in stikmannich ûnderskate staveringsfoarmen foar de Sû-talen, mar dejinge dy't tsjintwurdich it measte brûkt wurdt, is dy fan Jan Ullrich, dy't op grûn fan in 23-jierrich taalûndersyk yn 2008 it gesachhawwende Lakota-wurdboek gearstalde, al moat dêrby oantekene wurde dat syn stavering fuortbordueret op guon âldere staveringssystemen. It Lakota wurdt hjirby skreaun mei in alfabet fan 26 letters, al binne dat net deselden as yn it Latynske standertalfabet: a, b, č, d, e, g, ǧ, h, ȟ, i, k, l, m, n, ŋ, o, p, s, š, t, u, w, y, z, ž en ’.

Yn it foarste plak binne der fiif lûden: a ([a] as yn "ham"), e ([e], lykas yn "leed", mar koarter), i ([i] as yn "wyt"), o ([o] as yn "bok") en u ([u] as yn "tûk"). Dy kinne allegear sawol koart as lang wêze; binne se lang, dan krije se in skerpteken (á [a:], é [e:], í [i:], ó [o:], ú [u:]). De letter ŋ hat sels gjin klankwearde, mar makket it foarôfgeande lûd nasaal. Der binne yn it Lakota trije fan sokke nasale klanken: aŋ ([ã]; lykas yn "aanst", mar dan koart), iŋ ([ĩ] as yn "hyns") en uŋ ([ũ] as yn "fiifpûns"). Ek dy kinne allegear wer sawol koart as lang wêze, en de lange farianten krije wer in skerpteken: áŋ ([ã:] as yn "aanst"), íŋ ([ĩ:] as yn "wynsk") en úŋ ([ũ:] as yn "dûns").

Dan binne der fiif bylûden mei in karon: č, ǧ, ȟ, š en ž. De č ([ʧ]), š ([ʃ]) en ž ([ʒ]) binne bekende klanken: de tsj fan "tsjerke", de sj fan "sjerp" en de zj fan "bagaazje". De ǧ ([ʁ])en de ȟ ([χ]) lykje op 'e g fan "mage", resp. de ch fan "berch", mar wurde justjes mear nei efteren yn 'e mûle (suver yn 'e kiel) útsprutsen. Fierders is der noch de apostrof (’), dy't foar de glottisslach ([ʔ]) stiet; de klank tusken de beide gelikense lûden yn "Aäron" of "koöperaasje". De oare bylûden wurde krekt as yn it Frysk útsprutsen, behalven de w en y; dat binne de w fan "skowe" en de j fan "jas".

It Lakota ken fierders in stikmannich letterkombinaasjes. Sa binne der fjouwer letters dy't yn aspirearre foarm foarkomme kinne: čh [ʧʰ], kh [kʰ], ph [pʰ] en th [tʰ] (útsprutsen as de grûnletter mei in lyts h-ke derefteroan, bekend fan "Marthinithoren"). Dan binne der trije letters dy't foarkomme kinne mei in lyts ch-chje (út "berch") derefteroan: kȟ [kˣ], pȟ [pˣ] en tȟ [tˣ]. En ta einbeslút binne der sân letters dy't foarkomme kinne mei in glottisslach derefteroan: č’ [ʧˀ], ȟ’ [χˀ], k’ [kˀ], p’ [pˀ], s’ [sˀ], š’ [ʃˀ]’ en t’ [tˀ].

• (in) Beskriuwing fan it Lakota op Ethnologue