Kareelien (Republiik)

Tekst üüb Fering

At Republik Kareelien (üüb Rüs: Респу́блика Каре́лия Respúblika Karélija [rʲɪˈspublʲɪkə kɐˈrʲelʲɪ(j)ə]; üüb Kareelisk: Karjalan tazavaldu; üüb Fins: Karjalan tasavalta; üüb Wepsisk: Karjalan Tazovaldkund) as en republiik uun Rüslun. At republiik leit uun a Nuurdwaastrüslun Bundesdistrikt. Uun a nuurd leit det Murmansk Prowins, uun a uast lei det Witj Sia an det Archangelsk Prowins, uun a süüduast leit det Wologda Prowins, uun a süüd det Leeningrad Prowins an uun a waast Finlun. Det hee 614.064 lidj (2020)^[1]. At hoodsteed faan't republiik as Petrosawodsk.

At Republiik Kareelien leit uun a nuurduast faan Euroopa, uun a nuurdwaast faan det europeeisk dial faan Rüslun.

• De nuurdermiast ponkt leit uun a nuurd faan de Askijarwi Sia;
• De uastermiast ponkt leit uun de Pudosch Distrikt nai bi de Letj Tscherosero Sia;
• De süüdermiast ponkt leit nai bi't Kap Gabanow (Ladoga Sia);
• De waastermiast ponkt leit uun a süüd faan Sortawala bi a nuurdeeg faan de Pitkjajarwi Sia.

De Nuurdelk Puulaarkreis gungt troch a nuurd faan Kareelien.

Wygosero Toposero Pjaosero Segosero Wodlosero Sjamosero Kujto Sian Keret Sia Njuk Sia LADOGA SIA ONEGA SIA

Sian uun Kareelien

De huuchst ponkt uun't republiik as de Nuorunen Berig (577 m), wat uun a nuurdwaast leit.

Wichtig sian uun't republiik san:

#	Sia	üüb Rüs	üüb Kareelisk	Grate (km²)
1	Ladoga Sia	Ладожское озеро, Ладога	Luadogu	17.700
2	Onega Sia	Онежское озеро	Oniegujärvi	9720
3	Wygosero	Выгозеро	Uikujärvi	1251
4	Toposero	Топозеро	Topasjärvi	986
5	Pjaosero	Пяозеро	Pääjärvi	943
6	Segosero	Сегозеро	Seesjärvi	815
7	Wodlosero	Водлозеро	Vodlajärvi	322
8	Sjamosero	Сямозеро	Siämärvi	266
9	Madel Kujto Sia	Среднее Куйто	Keski-Kuittijärvi	257
10	Boower Kujto Sia	Верхнее Куйто	Ylä-Kuittijärvi	240
11	Keret Sia	Кереть	Kierettijärvi	223
12	Njuk Sia	Нюк	Nuokkijärvi	214
13	Tischkeosero	Тикшеозеро	Tiikšenjärvi	209
14	Janisjarwi	Янисъярви	Jänisjärvi	200
15	Sandal Sia	Сандал	Sandaljärvi	185
16	Ondosero	Ондозеро	Ontajärvi	182
17	Leksosero	Лексозеро	Lieksajärvi	166
18	Liiger Kujto Sia	Нижнее Куйто	Ala-Kuittijärvi	141
19	Engosero	Энгозеро		122
20	Paljeosero	Пальеозеро		109

Ales tup lewe uun't gebiit faan't republiik 63 slacher faan tetjdiarten, diarfaan föl, tu bispal de Ladoga-Ringelrob (Pusa hispida ladogensis), det Europeeisk Glidjhörnk (Pteromys volans) an det Brün Lunguar (Plecotus auritus), uun gefoor faan ütjsterewen san. Bi a struumer kön jam a araner faan europeeisk an kanaadisk biibern sä.

Waltrenen (Rangifer tarandus fennicus) lewe nai bi Kostomukscha.

Petrosawodsk
Kliimadiagram
J F M A M J J A S O N D     30   -8 -15     23   -7 -13     31   -1 -8     35   5 -2     41   13 4     59   18 9     70   21 12     85   18 10     70   13 6     56   6 1     45   0 -5     40   -5 -11 Tempratuur uun °C,  Rin of snä uun mm Efter: Roshydromet

Temperatüür, Rin of Snä uun Petrosawodsk, Kareelien Jan Feb Mar Apr Mei Jün Jül Aug Sep Okt Nof Det Max. Temp. (°C) −8,3 −6,8 −1,0 5,3 13,3 18,4 20,6 18,2 12,5 5,9 −0,4 −4,8 Ø 6,1 Min. Temp. (°C) −15,0 −13,1 −7,9 −2,2 3,6 8,8 11,6 10,3 5,6 0,8 −4,9 −10,8 Ø −1,1 Rin of snä (mm) 30 23 31 35 41 59 70 85 70 56 45 40 Σ 585 Rindaar (d) 9 7 9 9 7 10 10 12 12 12 12 11 Σ 120 T e m p e r a t u r −8,3 −15,0 −6,8 −13,1 −1,0 −7,9 5,3 −2,2 13,3 3,6 18,4 8,8 20,6 11,6 18,2 10,3 12,5 5,6 5,9 0,8 −0,4 −4,9 −4,8 −10,8 Jan Feb Mar Apr Mei Jün Jül Aug Sep Okt Nof Det R i n . . o f . . s n ä 30 23 31 35 41 59 70 85 70 56 45 40   Jan Feb Mar Apr Mei Jün Jül Aug Sep Okt Nof Det Efter: Roshydromet

Petrosawodsk Sortawala Kostomukscha Kondopoga Segescha Medweschjegorsk Kem Pitkjaranta Suojarvi Belomorsk Nuorunen Berig WITJ SIA Kola FINLUN

Koord faan Kareelien

Dön tjiin gratst steeden uun't republiik san:

#	Steed	Nööm üüb Rüs	Nööm üüb Kareelisk	Lidj (2020)[2]
1	Petrosawodsk	Петрозаводск	Petroskoi	281.023
2	Kostomukscha	Костомукша	Koštamuš	29.634
3	Kondopoga	Кондопога	Kondupohju	29.218
4	Segescha	Сегежа	Segeža	26.000
5	Sortawala	Сортавала	Sortavala	18.831
6	Medweschjegorsk	Медвежьегорск	Karhumägi	14.091
7	Kem	Кемь	Kemi	10.648
8	Pitkjaranta	Питкяранта	Pitkyrandu	10.184
9	Belomorsk	Беломорск	Šuomua	9199
10	Suojarwi	Суоярви	Suojärvi	8678

At republiik hee tau steeden (Petrosawodsk an Sortawala), een steedkreis (Kostomukscha) an 15 distrikten:

#	Distrikt	Rüs Nööm	Kareelisk Nööm	Lidj (2020)[3]
1	Belomorsk	Беломо́рский райо́н	Belomorskin piiri	15.433
2	Kalewala	Ка́левальский райо́н	Kalevalan piiri	6563
3	Kem	Ке́мский райо́н	Kemin piiri	14.263
4	Kondopoga	Кондопо́жский райо́н	Kondupohjan piiri	35.207
5	Lachdenpochja	Лахденпо́хский райо́н	Lahdenpohjan piiri	12.471
6	Louchi	Ло́ухский райо́н	Louhen piiri	10.832
7	Medweschjegorsk	Медвежьего́рский райо́н	Karhumäjen piiri	27.042
8	Mujeserski	Муезе́рский райо́н	Mujejärven piiri	9457
9	Olonets	Оло́нецкий райо́н	Anuksen piiri	20.091
10	Pitkjaranta	Питкяра́нтский райо́н	Pitkänrannan piiri	17.153
11	Prionega	Прионе́жский райо́н	Oniegan rannikon piiri	22.202
12	Prjascha	Пря́жинский райо́н	Priäžän piiri	14.139
13	Pudosch	Пу́дожский райо́н	Puudožin piiri	17.052
14	Segescha	Сеге́жский райо́н	Segežan piiri	35.350
15	Suojarwi	Суоя́рвский райо́н	Suojärven piiri	15.057

Det Kareelisk Spriik, ian faan dön Finno-Ugrisk spriiken, wurt uun't prowins snaaket. Det as nai bi det Finsk Spriik. Kareelisk hee trii spriikwiisen: rocht Kareelisk, Olonetsisk (livvin kieli) an Lüüdisk (lüüdin kiel’). Föl lidj teenk, dat dön letst tau spriikwiisen apartig spriiken san.

Wichtig uun kareelisk kultüür, üüs uun det finsk an eestnisk kultüür, san a Ruunenliitjin, liitjin auer ual staken. Föl staken uun det finsk natschunaal eepos Kalewala faan skriiwer Elias Lönnrot (1802-1884) kaam faan ual kareelisk staken. Lönnrot beschükt flooksis at gebiit faan't republiik faan nü. Efter't ütjdun faan't eepos wurd "Kareelianismus" (Karelianismi), en intrese uun det kareelisk kultüür, uun det leed 19. juarhunert uun det finsk literatüür an konst en kulturel fenomeen. At lun wurd üüs at kwel faan det rocht finsk kultüür betrachtet.

Wichtig Kareelisk skriiwern, dachtern an auersaatern uun det 20. juarhunert an 21. juarhunert:

• Wladimir Brendojew (Владимир Брендоев; 1931—1990)
• Pjotr Semjonow (Пётр Семёнов; 1934-2019), diar uun det Olonetsisk spriikwiis (Livvin kieli) skreew.
• Aleksandr Wolkow (Александр Волков; 1928-2020)
• Sinaida Dubinina (Зинаида Дубинина; 1934-2022), diar uun det Olonetsisk spriikwiis (Livvin kieli) skreew.
• Vas'a Veikki of Wasili Iwanow (* 1958; Вася Вейкки of Василий Иванов), diar uun det Olonetsisk spriikwiis (Livvin kieli) skraft.
• Olga Mischina (Ольга Мишина; * 1933)
• I. S. Sawin (И. С. Савин)
• N. N. Pachomow (Н. Н. Пахомов)

Uun det Rüs Keiserrik wurd at gebiit faan't republiik faan nü dial faan det Archangelsk Guwernement an det Olonets Guwernement. 1923 wurd at gebiit det Kareelisk Autonoom Sosialistisk Sowjetrepubliik (ASSR). 1938 wurd de Kandalakscha Distrikt tu det Murmansk Prowins den. 1940 wurd det Kareelisk ASSR det Kareelo-Finsk Sowjet Sosialistisk Republiik (SSR). Kurt diarefter wurd dialen faan Finlun dialen faan't republiik. Uun det Naist Wäältkrich, faan 1941 tu 1944, wurd grat dialen faan det Kareelo-Finsk SSR faan Finlun besaatet. Efter a krich wurd at dial uun a waast faan de Ladoga Sia dial faan det Leeningrad Prowins. Det Kareelo-Finsk SSR wurd 1956 weler det Kareelisk ASSR. At republiik faan nü wurd de 13. Nofember 1991 grünjlaanjen.

• Kareelien

1. ↑ Russia: Northwestern Federal District, citypopulation.de
2. ↑ Russia: Republic of Karelia, citypopulation.de
3. ↑ Karelija: Republic in Northwestern Federal District, citypopulation.de