Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Wikipedia

Taula periodikoa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
1. lerroa:
{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
[[Fitxategi:Simple Periodic Table Chart-en.svg|frameless|upright=2|righteskuinera|350px]]
 
'''Taula periodikoa''' [[Elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|elementu kimikoen]] antolaketa mota bat da. Taularen forman nabarmen agertzen da antolamendua: bertan, elementu kimikoak beren [[atomo zenbaki]]aren,<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=es | izena=Klein | abizena=Cornelis | izenburua=Manual de mineralogía: basado en la obra de J. Dana | argitaletxea=Reverté|data=[1996]|url=https://www.worldcat.org/oclc/625153590|edizioa=4{487} ed|isbn=9788429146066|pmc=625153590}}</ref> konfigurazio elektronikoaren eta propietate kimikoen arabera daude ordenaturik zazpi errenkada eta hemezortzi zutabetan. Taula antolatzeko modu horrek antzekotasun periodikoak adierazten ditu; adibidez, antzeko portaera duten elementu kimikoak zutabe berean daude kokaturik. [[Theodor Benfey]]ren hitzetan, taula periodikoa «kimikaren bihotza da» eta haren garrantzia «konparagarria da eboluzioaren teoriarekin edo lege fisiko klasikoarekin».<ref>{{en}} Benfey, Theodor (2009). [http://www.scs.illinois.edu/~mainzv/HIST/bulletin_open_access/v34-2/v34-2%20p141-145.pdf «The biography of a periodic spiral: from Chemistry Magazine, via Industry, to a Foucalt Pendulum»]. ''Bull. Hist. Chem.'' '''34''' (2): 141-145. Noiz kontsultatua: 2016-02-08.</ref>
14. lerroa:
Gaur egun, eredu sinpleenean itxura hau du taula periodikoak:
 
{{Taula periodikoa}}
 
{| width="75%" align="center"
38. lerroa:
 
== Taula periodikoaren ortotipografia eta bestelako informazioak ==
Goian erakutsitako taula periodikoa bertsio sinplifikatua da, eta gehienetan beste hainbat informazio gehitzen dira taulako elementu bakoitzari dagokion gelaxkaren barruan. Horren adibide modura, euskaraz prestaturiko taularen beste bertsio osatuago bat jarriko dugu jarraian.
 
[[Fitxategi:Taula Periodikoa-2016.pdf|erdian|thumb|1100x1100px|Taula periodikoaren euskarazko bertsioa, 2016ko eguneratzea egin ondoren. Elementuen izenak artikulu eta guzti jarri dira.]]
47. lerroa:
Elementu kimikoen izena eta ikurra IUPAC erakundeak erabakitako arau ortotipografikoak betez idazten dira.
 
* Elementu gutxi batzuen ''izenak'' antzinatik, kimika sortu aurretik, erabiltzen ziren tokian tokiko hizkuntza arruntean. Euskaraz ere badira horrelakoak, esaterako, ''urre'', ''zilar'', ''berun'', ''kobre'', ''sufre'', ''merkurio'' (kasu honetan artikulu barik emanez). Izen horiek bere horretan erabiltzen dira euskaraz. Eta modu berean jokatzen da beste hizkuntzetan ere, antzinako izena errespetatuz.
* Izen gehienak kimika garatu ahala jarritakoak dira eta, idakzerari dagokionez, erdi-nazioartekoak dira; horrek esan nahi du sustrai berbera dutela hizkuntza gutzietan, baina hizkuntza bakoitzaren araberako fonetika eta ortografiara egokiturik erabiltzen direla; euskaraz ere berdintsu. Horrelakoak dira aspalditik ezagunak diren elementu batzuen izenak, hala nola ''oxigeno'', ''hidrogeno'', ''kloro, iodo''...
* Bestetik, azken bi mendeetan ohitura sortu da elementu berriei zientzialari, lurralde edo antzekoen ohorez osatutako izena jartzeko, eta izen horiek IUPACek antolaturiko biltzar nagusietan adostasunez onartzeko. Horiek ere erdi-nazioartekoak dira; izan ere, ohoretuaren izenaren sustraia errespetatuz moldaketa fonetiko ortografikoak egiten dira hizkuntza bakoitzean: ''lawrentzio'', ''frantzio'', ''radio, polonio''...
118. lerroa:
 
 
Taula periodikoaren historiak harreman estua dauka kimika eta fisikaren garapenarekin.
 
=== Sistematizaziorako lehenengo saiakerak ===
 
Taula periodikoaren historiaren abiapuntu modura, 1789an, [[Antoine Lavoisier|Antoine Lavoisier-ek]]ek hogeita hamahiru elementuz osatutako zerrenda bat argitaratu zuen. Elementu horiek lau multzotan sailkatu zituen; gasak, metalak, ez-metalak eta ez-gasak.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Fernel | izena=Jean |izenburua=The Physiologia of Jean Fernel (1567) | argitaletxea=American Philosophical Society | data=2003 | url=https://www.worldcat.org/oclc/50645654 | isbn=0871699249 | pmc=50645654}}</ref><ref>{{es}} Jiménez, Javier (8 de febrero de 2016). [https://www.xataka.com/investigacion/dmitri-mendeleiev-el-hombre-que-ordeno-los-elementos «Dmitri Mendeléyev, el hombre que ordenó los elementos»]. Noiz kontsultatua: 2018-02-05.</ref> Baina sailkapen hori lasten baztertu zen, propietate fisiko eta kimikoen artean ezberdintasun nabarmenak zeudelako. Une horretatik aurrera, kimikariak sailkatze-lanetan aritu ziren. Horien artean Johann Wolfgang Döbereiner izeneko kimikari alemana aipa daiteke, sailkapen berri bat aurkeztu baitzuen 1829an, eta taulan agertzen ziren elementu asko hirukotetan bana zitezkeela ondorioztatu zuen, propietate kimikoen arabera. Esate baterako, [[Litio|litioalitio]]a, [[Sodio|sodioasodio]]a eta [[Potasio|potasioapotasio]]a "hirukote leuna" zeritzon talde batean sailkatu ziren. Gerora, beste talde batzuetan horrelako harremanak gertatzen zirela ondorioztatu zuen; hala nola [[kloro]], iodo eta bromoaren artekoa. Hiru elementuez osatutako talde horiei “hirukote” edo “triada”<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Horvitz | izena=Leslie Alan | izenburua=Eureka!: scientific breakthroughs that changed the world | argitaletxea=J. Wiley | data=2002 | url=https://www.worldcat.org/oclc/50766822 | isbn=9780471233411 | pmc=50766822}}</ref> izena jarri zitzaien. Handik gutxira, 1843rako, [[Leopold Gmelin]]ek hamar hirukote identifikatu zituen metodo hori erabiliz, eta baita hiru laukote eta boskote bat ere.
 
Geroago, [[Jean Baptiste Dumas]]ek metal ezberdinen artean gertatzen ziren harremanez hitz egin zuen 1857an argitaratutako lan batean. Nolanahi ere, kimikari askok elementu ezberdinen arteko harremanak identifikatu zituzten arren, oraindik ez zegoen haiek sailkatzeko eskema argirik. Baina 1857an bertan, [[August Kekulé]] kimikari alemana konturatu zen karbonoak lau atomo zituela itsatsirik askotan. [[Metano]]ak, adibidez, karbono-atomo bat eta lau hidrogeno-atomo ditu.<ref>{{Erreferentzia | izena=Aug. | abizena=Kekulé | izenburua=Ueber die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale | orrialdeak=129–150 | hizkuntza=de | url=http://doi.wiley.com/10.1002/jlac.18571040202 | aldizkaria=Annalen der Chemie und Pharmacie | alea=2 | zenbakia=104 | issn=1099-0690 | doi=10.1002/jlac.18571040202 | sartze-data=2018-03-27}}</ref> Fenomeno hori azaltzeko, [[balentzia]]<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=van Spronsen | izena=J. W. | izenburua=The periodic system of chemical elements: a history of the first hundred years | argitaletxea=Elsevier | data=1969 | url=https://www.worldcat.org/oclc/61773 | isbn=0444407766 | pmc=61773}}</ref> kontzeptua proposatu zuen; elementu ezberdinek atomo-kopuru ezberdinekin egiten dute bat. Horrela, 1864ean, [[Julius Lothar Meyer]] alemaniarrak, berrogeita lau elementuz osaturiko taula bat argitaratu zuen, balentziaren arabera ordenaturik. Taula horrek erakutsi zuen antzeko propietateak zituzten elementuek balentzia berdina zutela kasu askotan.<ref>Venable, pp. 85-86; 97.</ref> Urte berean, [[William Odling]]ek berrogeita hamazazpi elementuz osatutako taula bat argitaratu zuen. Taula horretan elementuak pisu atomikoaren arabera antolaturik ageri ziren. Gerora, balentzian oinarritutako sailkapen bat aurkeztu zuen 1870ean.
 
=== Elementuen aurkikuntza ===
Nahiz eta elementu batzuk, hala nola, [[Urre|urreaurre]]a (Au), [[Zilar|zilarrazilar]]ra (Ag), [[Kobre|kobreakobre]]a (Cu), [[Berun|berunaberun]]a (Pb) eta [[Merkurio (elementua)|merkurioa]] (Hg) aintzinarotik ezagutuak ziren, elementuen lehen aurkikuntza "zientifikoa" XVII. mendean gertatu zen; zehazki, [[Henning Brand]]ek [[fosforo]]a<ref>{{es}} ''[https://books.google.com/books?id=R4PZP-0z5wkC Fenómenos químicos escrito por Carlos Arturo Correa Maya]'', Google Books.</ref> aurkitu zuenean. Ondoren, beste hainbat elementu berri aurkitu ziren XVIII. mendean; horien arteko garrantzitsuenak gasak izan ziren: [[Oxigeno|oxigenoaoxigeno]]a (O), [[Hidrogeno|hidrogenoahidrogeno]]a (H) eta [[Nitrogeno|nitrogenoanitrogeno]]a (N), besteak beste. Garai hartan, elementuen kontzepzio berri bat garatu zen; hain zuzen ere, haren harira garatu zuen Antoine Lavoisier-ek bere zerrenda. Bestalde, XIX. mendearen hasieran, ''pila elektrikoa'' erabiltzen hasi ziren elementu kimikoen azterketan, eta metodo horrek elementu kimiko berrien aurkikuntza ekarri zuen, hala nola [[metal alkalino]]ena. Horrela, berrogeita hamabost elementu ezagutzen ziren jadanik 1830ean. Gerora, XIX. mendearen erdialdean, espektroskopiaren asmakuntzarekin, elementu berriak aurkitu ziren; batik bat, zesioa, talioa eta antzeko elementuak. Eta XX. mendean, prozesu erradioaktiboen ikerketa-lanekin beste hainbat elementu aurkitu ziren. Azkenean, taula periodikoan 118 elementu biltzera igaro gara geure egunotan.
 
=== Elementuen nozioa eta propietate periodikoak ===
133. lerroa:
''Elementu'' hitza greziera zaharretik dator, baina kimikan ''elementu'' hitzak duen esanahi modernoa XVII. mendetik aurrera ezarri zen; dena den, prozesu horren nondik norakoa zein den zehaztea ez da kontu erraza. Zenbait pentsalarik [[Robert Boyle]]ren obra hartzen dute abiapuntutzat. Kimikari eseptikoa zen bera eta bere lanean Boyle elementu hitzaz aritu zen, esanez gorputz primitibo eta sinpleak zirela eta ez zeudela beste gorputzez osaturik. Izatez, azalpen hori ''Aristotelesen lau elementu''en teoriari eginiko kritika bat zen.
 
Geroagom, taulen konposizio kimikoa ulertzeko modu berri bat osatu zuten kimikariek XVIII eta XIX. mendeetan zehar. Elementu kimikoak ulertzeko modu berri hori [[Antoine Lavoisier|LavoisierLavoisierren]]ren eskutik jaso zuten hasiera batean, ''Kimikaren tratatu elementala'' izeneko lanean aritu baitzen hortaz. Lavoisierrek bereizketa bat proposatzen zuen: ezagunak ziren substantzien artean elementu kimikoak bereiztea, uste izanik horrela elementu kimiko horien propietateak hobeto ulertuko zirela. Bide horretatik abiaturik, elementu berri askoren aurkikuntzak eta elementu horien propietateen azterketak eginez, antzekotasun ugari agertzen zirela ondorioztatu zuen. Horrek kimikarien interesa piztu zuen eta sailkatze-modu berri baten garapena abiarazi zuen.
 
=== Masa atomikoak ===
XIX. mendearen hasieran, John Dalton-ek atomismoaren kontzepzio berri bat garatu zuen. Ikerketa meteorologikoak eta gas atmosferikoen azterketa zehatza izan ziren kontzepzio berri honen abiarazleak. Ekarpen nagusia ''[[atomismo kimikoa]]'' delakoaren eskutik etorri zen. Atomismo kimikoaren formulazio berriak Lavoisiarren definizioarekin egiten zuen bat. Daltonek hidrogeno-atomo baten masa hartu zuen erreferentzia-unitate gisa. Ordutik aurrera ''masa atomiko'' (edo ''pisu atomiko'') terminoa erabiltzen da elementu bakoitzaren isotopoen masa atomikoen batezbestekoa adierazteko, eta informazio hori taula periodikoaren barnean sartzen da.
 
=== Mendeleieven taula ===
Dmitri Mendeleiev kimikariak 1869an argituratu zuen bere taula periodikoa, eta ia aldi berean Julius Lothar Meyerrek antzera egin zuen 1870ean. ''Mendeleyeven mahaia'' izenaz argitaratu zen lehen bertsioa. Biek ala biek proposatu zuten taula periodikoa antzeko moduan, elementuak zutabetan eta errenkadetan sailkaturik pisu atomikoen arabera. Errenkada edo zutabe berriak egin zituzten, elementuen ezaugarriak errepikakorrak suertatzen zirenean. Handik gutxira, 1871an, Mendeleevek beste taula periodiko bat argitaratu zuen, baina oraingoan antzekoak ziren elementuen multzoak errenkadatan sailkatuta egon ordez, zutabetan zeuden banaturik. Gainera, oraindik aurkitu gabe zeuden elementuen deskribapen zehatza eskaini zuen. Hutsune haiek gerora beteko zirela iradoki zuen, kimikariek elementu natural berriak aurkitzean. Gauzak horrela, Mendeleyeven lanaren onarpena bi arrazoi nagusiengatik gertatu zen: batetik, Mendeleevek hutsuneak utzi zituelako taulan aurkitu gabeko zeuden elementuentzat, eta, bestetik, alde batera utzi zuelako ordura arte erabiltzen zen sailkatze-ordena, taula pisu atomikoen arabera antolatuz.
 
Dena den, 1913. urtean, [[Henry Moseley]]k, elementu bakoitzari zenbaki atomiko bat esleitu zien, eta horren ondorioz, zuzenketa bat egin behar izan zen taulan; izan ere, Mendeleyevek pisu atomikoa erabili zuen elementuen sailkapena egiteko, eta horrek arazoak sortzen zituen. Hortaz, Moseleyren zehaztapenaren ondoren, arazo horiek konpontzeko, zenbaki atomikoaren arabera berrantolatu zen taula.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Taula_periodikoa"(e)tik eskuratuta