|
'''Taula periodikoa''' [[Elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|elementu kimiko]]<nowiki/>en antolaketa mota bat da. Taularen forman nabarmen agertzen da antolaketaantolamendua: bertan, elementu kimikoak beren zenbaki atomiko<ref>{{Erreferentzia|izena=Klein,|abizena=Cornelis.|izenburua=Manual de mineralogía : basado en la obra de J. Dana|argitaletxea=Reverté|data=[1996]|url=https://www.worldcat.org/oclc/625153590|edizioa=4{487} ed|isbn=9788429146066|pmc=625153590}}</ref>, konfigurazio elektroniko eta propietate kimikoen arabera daude ordenaturik, zazpi errenkada eta hamazortzi zutabetan. Taula antolatzeko modu horrek antzekotasun periodikoak adierazten ditu; adibidez, antzeko portaera duten elementu kimikoak zutabe berean daude kokaturik. [[Theodor Benfey]]-enren hitzetan, taula periodikoa “kimikaren bihotza da” eta beraren garrantziagarrantzian “konparagarria da eboluzioaren teoriarekin edo lege fisiko klasikoarekin”<ref>Benfey, Theodor (2009). [http://www.scs.illinois.edu/~mainzv/HIST/bulletin_open_access/v34-2/v34-2%20p141-145.pdf «The biography of a periodic spiral: from Chemistry Magazine, via Industry, to a Foucalt Pendulum»]. ''Bull. Hist. Chem.'' (en inglés) '''34''' (2): 141-145. Consultado el 8 de febrero de 2016.</ref>
Taulan agertzen diren errenkadak ''periodo'' hitzaz ezagutzen dira eta zutabeak ''talde'' hitzaz. Zenbait taldek izen bereziak dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Atkins, Peter William,|abizena=1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=9789500600804|pmc=78773725}}</ref>; adibidez: 17. taldeko elementuei “[[halogeno]]” deritze eta 18. taldekoei “[[gas noble]]”<ref>{{Erreferentzia|izena=Atkins, Peter William,|abizena=1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=9789500600804|pmc=78773725}}</ref>. Bestetik, lau bloke ezberdinetan banatzen da taula, eta propietate kimikoen<ref>{{Erreferentzia|izena=Llata Loyola, María Dolores de|abizena=la.|izenburua=Química inorgánica|argitaletxea=Progreso|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/651588304|isbn=9789706413512|pmc=651588304}}</ref> arabera antolatzen dira taldeak. Elementu guztiak ordena jakin batean kokatzen dira; horregatik, erraz ondoriozta daitezke elementuen propietateen arteko harremanak, eta taula periodikoa tresna baliogarria da elementuen portaera kimikoa aztertzeko. Kimikaren arloan erabiltzeaz gain, beste hainbat zientzietan ere erabiltzen da. ▼
Taula periodikoaren lehen bertsioa 1869. urtean argitaratu zen, [[Dmitri Mendeleiev|Dmitri Mendeléyev]]-en eskutik. Berak elementuen joera periodikoak erakusteko prestatu zuen taula, eta horretarako, elementuak propietate kimikoen<ref>Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 La química y su relación con otras ciencias] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref> arabera sailkatu zituen. Bestetik, [[Julius Lothar Meyer]]-ek ere antzeko beste taula bat garatu zuen, baina sailkapena propietate fisikoen eta atomoen arabera eginez. <ref>Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 La química y su relación con otras ciencias] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref>Mendeléyevek ordura arte ezezagunak ziren elementu batzuen propietateak aurreikusi zituen, eta aldi berean, elementu ezezagun horiek taularen leku hutsetan kokaturik egongo zirela iradoki zuen. Gerora, elementu berriak aurkitzean, Mendeléyevek eginiko iragarpen gehienak zuzenak zirela egiaztatu zen. ▼
▲Taulan agertzenageri diren errenkadak ''periodo'' hitzaz ezagutzen dira , eta zutabeak , ''talde'' hitzaz. Zenbait taldek izen bereziak dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Atkins, Peter William,|abizena=1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=9789500600804|pmc=78773725}}</ref>; adibidez: 17. taldeko elementuei “[[halogeno]]” deritze eta 18. taldekoei “[[gas noble]]”<ref>{{Erreferentzia|izena=Atkins, Peter William,|abizena=1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=9789500600804|pmc=78773725}}</ref>. Bestetik, lau bloke ezberdinetan banatzen da taula, eta propietate kimikoen<ref>{{Erreferentzia|izena=Llata Loyola, María Dolores de|abizena=la.|izenburua=Química inorgánica|argitaletxea=Progreso|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/651588304|isbn=9789706413512|pmc=651588304}}</ref> arabera antolatzen dira taldeak. Elementu guztiak ordena jakin batean kokatzen dira; horregatik, erraz ondoriozta daitezke elementuen propietateen arteko harremanak, eta taula periodikoa tresna baliogarria da elementuen portaera kimikoa aztertzeko. Kimikaren arloan erabiltzeaz gain, beste hainbat zientzietan ere erabiltzen da.
Ordutik aurrera, taula garatuz eta zuzenduz joan da etengabe. Elementu berrien aurkikuntzak eta eredu teoriko berrien garapenak joera kimikoen azterketa ahalbidetu du, eta horrekin batera, taula periodikoaren hobenkuntzak gertatu dira. Taula periodikoaren gaur egungo egitura [[Alfred Werner]]-ek egindakoa da, Mendeléyeven eredua eredutzat hartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ham,|abizena=Becky.|izenburua=The periodic table|argitaletxea=Chelsea House|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/560474139|isbn=9781438102382|pmc=560474139}}</ref> ▼
▲Taula periodikoaren lehen bertsioa 1869. urtean argitaratu zen, [[Dmitri Mendeleiev|Dmitri Mendeléyev]]-en eskutik. Berak elementuen joera periodikoak erakusteko prestatu zuen taula, eta horretarako, elementuak propietate kimikoen<ref>Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 La química y su relación con otras ciencias] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref> arabera sailkatu zituen. Bestetik, [[Julius Lothar Meyer]]-ek ere antzeko beste taula bat garatu zuen 1870ean, baina sailkapena propietate fisikoen eta atomoen arabera eginez. <ref>Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 La química y su relación con otras ciencias] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref> Mendeléyevek ordura arte ezezagunak ziren elementu batzuen propietateak aurreikusi zituen, eta aldi berean, elementu ezezagun horiek taularen leku hutsetan kokaturik egongo zirela iradoki zuen. Gerora, elementu berriak aurkitzean, Mendeléyevek eginiko iragarpen gehienak zuzenak zirela egiaztatu zen.
▲Ordutik aurrera, taula garatuz eta zuzenduz joan da etengabe. Elementu berrien aurkikuntzak eta eredu teoriko berrien garapenak joera kimikoen azterketa ahalbidetu du, eta horrekin batera, taula periodikoaren hobenkuntzakhobekuntzak gertatuosatu dira. Taula periodikoaren gaur egungo egitura [[Alfred Werner]]-ek egindakoa da, Mendeléyeven eredua eredutzat hartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ham,|abizena=Becky.|izenburua=The periodic table|argitaletxea=Chelsea House|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/560474139|isbn=9781438102382|pmc=560474139}}</ref>
== Taularen adierazpen grafikoa ==
Gaur egun, eredu sinpleenean itxura hau du taula periodikoak:{{Taula periodikoa}}
| bgcolor="#ccffff" |[[Gas noble]]ak
|}
Hainbat urteren buruan, zenbaki atomikoa 1 eta 118 bitartekoabitarteko dutenzenbaki atomikodun elementu kimiko guztiak aurkitu eta identifikatu dira; berrikitan, 113, 115, 117, 118 elementuak egiaztatu, izendatu eta sinbolizatu dira IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry) nazioarteko erakundeak 2015eko abenduaren 30ean eginiko biltzar orokorrean<ref>[https://iupac.org/what-we-do/periodic-table-of-elements/ «IUPAC»]. ''Periodic Table of Elements (30 de noviembre de 2016)''. Consultado el 30 de noviembre de 2016. «Cuatro nuevos elementos aprobados oficialmente por la IUPAC: Nh, Mc, Ts y Og.»</ref><ref>[http://www.elmundo.es/ciencia/2016/01/04/568aa34b22601de5518b4607.html «La tabla periódica se completa con cuatro nuevos elementos químicos»]. ''El Mundo''. 4 de enero de 2016</ref>. Elementu horien izen eta sinbolo ofizialak publikoak egin ziren 2016ko azaroaren 28an.
Lehenengo 94 elementuak naturan zeudendaude identifikatuak izanidentifikaturik, nahiz eta horietariko asko kantitate txikietan aurkitu diren gerora, edo laborategietan sintetizatu direnziren naturan aurkituak izan baino lehen. Bestalde, zenbaki atomikoa 95-118 bitartekoabitarteko dutenzenbaki atomikodun elementuak ez zeudendaude naturan, eta laborategietan sintetizatutakoak dira.; Horienhorien artean, 95-100 bitartekoak naturan aurki zitezkeen aspaldiko garaietan, baina gaur egun existitzen ez dira naturan existitzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Emsley,|abizena=John.|izenburua=Nature's building blocks : everything you need to know about the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/752819524|edizioa=New ed., [completely rev. and updated]|isbn=9780199605637|pmc=752819524}}</ref>
== Taula periodikoaren ortotipografia eta bestelako informazioak ==
Goian erakutsitako taula periodikoa bertsio sinplifikatua da, eta gehienetan beste hainbat informazio gehitzen dira taulako elementu bakoitzari dagokion gelaxkaren barruan. Horren adibide modura, ondoreneuskaraz prestaturiko taularen beste bertsio osatuago bat jarriko dugu jarraian.
[[Fitxategi:Taula Periodikoa-2016.pdf|erdian|thumb|1100x1100px|Taula periodikoaren euskarazko bertsioa, 2016ko eguneratzea egin ondoren. Elementuen izenak artikulu eta guzti jarri dira.]]
Kasu honetan, elementu bakoitzaren gelaxkan informazio hauek gehitu dira goiko gakoan adibide modura ageri den gelaxkan azalduta dauden posizio estandarretan, informazio hauek gehitu dira elementu bakoitzaren gelaxkan: zenbaki atomikoa (goialdeko ezkerraldean), masa atomikoa (goialdeko eskuinaldean), sinboloa (gelaxkaren zentroan) eta euskarazko izena (behealdea zentraturik, artikulu eta guzti idatzita). Horrez gain, elementua zein serie kimikotakoa den ere azaltzen da gelaxkaren hondo-kolorearen bidez; koloreen gakoa taularen azpian dago (metal alkalinoak, metal lurralkalinoak, lantanoideak, aktinoideak, trantsizio-metalak, metalak, metaloideak, ez-metalak, halogenoak eta gas nobleak). Bestalde, gelaxka inguratzen duten lerroen izaera (lerro beteak, lerro etenak edo puntukako lerroak) bidezzein den erakusten da azpialdean, elementua naturala den ala ez azalduz; alegia, elementuak Lurra baino zaharragoak diren isotopoak dituen (jatorrizko elementuak), beste elementu baten erradiaktibitate naturalaren desintegrazio-produktuaproduktuak dendiren edo naturan ez dagoendaudenak diren (sintektikoak delakodirelako).
=== Elementu kimikoen izena eta sinboloa ===
Elementu kimikoen izena eta sinboloa IUPAC erakundeak erabakitako arau ortotipografikoak betez eratzenidazten dira.
* Elementu gutxi batzuen ''izenak'' aldezantzinatik, kimika sortu aurretik, erabiltzen ziren tokian tokiko hizkuntza arruntean kimika sortu aurretik. Euskaraz ere badira horrelakoak, esaterako, ''urre'', ''zilar'', ''berun'', ''kobre'', ''sufre'', ''merkurio'' (kasu honetan artikulu barik emanez). Izen horiek bere horretan erabiltzen dira euskaraz. Eta modu berean jokatzen da beste hizkuntzetan ere, antzinako izena errespetatuz.
* Izen gehienak kimika garatu ahala jarrijarritakoak dira eta, idakzerari dagokionez, erdi-nazioartekoak dira; horrek esan nahi du, sutraisustrai berbera dutela hizkuntza gutzietan, baina hizkuntza bakoitzaren araberako fonetika eta ortografiara egokiturik erabiltzen direla; euskaraz ere berdintsu. Horrelakoak dira aspalditik ezagunak diren elementu batzuen izenak, hala nola ''oxigeno'', ''hidrogeno'', ''kloro, merkurioiodo''...
* Bestetik, azken boladakobi mendeetan ohitura dagosortu izenada elementu berriei zientzialari, lurralde edo antzekoen ohorez aukeratzekoosatutako izena jartzeko, eta izen horiek IUPACek antolaturiko biltzar nagusietan adostasunez jartzekoonartzeko. Horiek ere erdi-nazioartekoak dira; izan ere, ohoretuaren izenaren sustraia errespetatuz moldaketa fonetiko ortografikoak egiten dira hizkuntza bakoitzean, hala nola: ''lawrentzio'', ''frantzio'', ''radio, polonio''...
Izenak hizkuntza guztietara molda daitezkeen arren, elementu kimikoen ''sinboloak'' IUPACen arauaarau dira,; alegia, ''unibertsalak'' dira, hizkuntza guztietan berberak. Ezaugarri hauek betetzen dituzte:
* Beti idazten dira letrakera zuzen arruntez (ez etzanaletrakera etzanez), eta lehenengo letra larrialarriz izanikhasita: S, Ti, Uut...
* Sinbolo batzukbatzuek letra bakarra dute, hala nola O, H, N, F... Gehienek bi letra dituzte, eta orduan lehena larria da eta bigarrena, xehea: Os, Hg, Na, Fr...
* Azken urteotan detektatu eta identifikatu diren elementu kimikoei (zenbaki atomikoa 112 edo handiagoa dutenak) latinezko behin-behineko izen deskriptiboak eman zitzaizkien hasieran, eta hiru letraz osaturiko sinboloa (Uub, Uut, Uuq...). Azken urteotan, IUPAC erakundeak arautu egin ditu elementu horien izenak eta sinboloak. Honelaxe geratu dira azkenean:
{| class="wikitable"
|'''Zenbaki atomikoa'''
|'''Behin-behineko izena'''
|'''Behin-behineko sinboloa'''
|'''Araututako izena'''
|'''Araututako sinboloa'''
|'''Noiz arautua'''
|-
Taula periodikoaren historiak harreman estua dauka kimika eta fisikaren garapenarekin.
=== SistematizazioSistematizaziorako lehenlehenengo saiakerak ===
TaularenTaula periodikoaren historiaren abiapuntu modura, 1789an, [[Antoine Lavoisier|Antoine Lavoisier-]]<nowiki/>ek hogeita hamahiru elementuz osatutako zerrenda bat argitaratu zuen. Elementu horiek lau multzotan sailkatu zituen; gasak, metalak, ez-metalak eta ez-gasak<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernel, Jean,|abizena=1497-1558.|izenburua=The Physiologia of Jean Fernel (1567)|argitaletxea=American Philosophical Society|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50645654|isbn=0871699249|pmc=50645654}}</ref><ref>Jiménez, Javier (8 de febrero de 2016). [https://www.xataka.com/investigacion/dmitri-mendeleiev-el-hombre-que-ordeno-los-elementos «Dmitri Mendeléyev, el hombre que ordenó los elementos»]. Consultado el 5 de febrero de 2018</ref>. Baina sailkapen hori lasten baztertu zen, propietate fisiko eta kimikoen artean ezberdintasun nabarmenak zeudelako. Une horretatik aurrera, kimikariak sailkatze-lanetan aritu ziren. Horien artean Johann Wolfgang Döbereiner izeneko kimikari alemaniarraalemana aipa daiteke, sailkapen berri bat aurkeztu baitzuen 1829an, eta taulan agertzen ziren elementu asko hirukotetan bana zitezkeela ondorioztatu zuen, propietate kimikoen arabera. Esate baterako, [[Litio|litioa]], [[Sodio|sodioa]] eta [[Potasio|potasioa]] "hirukote leunakleuna" zeritzon talde batean sailkatu ziren. Gerora, beste talde batzuetan horrelako harremanak gertatzen zirela ondorioztatu zuen; hala nola [[kloro]], iodo eta bromoaren artekoa. Hiru elementuez osatutako talde haieihoriei “hirukote” edo “triada”<ref>{{Erreferentzia|izena=Horvitz, Leslie|abizena=Alan.|izenburua=Eureka! : scientific breakthroughs that changed the world|argitaletxea=J. Wiley|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/50766822|isbn=9780471233411|pmc=50766822}}</ref> izena jarri zitzaien. Handik gutxira, 1843rako, Leopold Gmelin-ek hamar hirukote identifikatu zituen metodo hori erabiliz, eta baita hiru laukote eta boskote bat ere.
Geroago, [[Jean Baptiste Dumas]]-ek metal ezberdinen artean gertatzen ziren harremanez hitz egin zuen 1857an argitaratutako lan batean. Nolanahi ere, kimikari askok elementu ezberdinen arteko harremanak identifikatu zituzten arren, oraindik ez zegoen haiek sailkatzeko eskema argirik.Baina 1857an bertan, [[August Kekulé]] kimikari alemana konturatu zen karbonoak lau atomo zituela itsatsirik askotan. [[Metano]]<nowiki/>ak, adibidez, karbono-atomo bat eta lau hidrogeno-atomo ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Aug.|abizena=Kekulé|izenburua=Ueber die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale|orrialdeak=129–150|hizkuntza=en|url=http://doi.wiley.com/10.1002/jlac.18571040202|aldizkaria=Annalen der Chemie und Pharmacie|alea=2|zenbakia=104|issn=1099-0690|doi=10.1002/jlac.18571040202|sartze-data=2018-03-27}}</ref>. Fenomeno hori azaltzeko, [[balentzia]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Spronsen, J. W.|abizena=van.|izenburua=The periodic system of chemical elements : a history of the first hundred years|argitaletxea=Elsevier|data=1969|url=https://www.worldcat.org/oclc/61773|isbn=0444407766|pmc=61773}}</ref> kontzeptua proposatu zuen; elementu ezberdinek atomo-kopuru ezberdinekin egiten dute bat. Horrela, 1864ean, [[Julius Lothar Meyer]] alemaniarrak, berrogeita lau elementuz osaturiko taula bat argitaratu zuen, balentziaz ordenaturik. Taula horrek erakutsi zuen antzeko propietateak zituzten elementuek balentzia berdina zutela kasu askotan<ref>Venable, pp. 85-86; 97.</ref>. Urte berean, [[William Odlingek|William Odling]]-ek berrogeita hamazazpi elementuz osatutako taula bat argitaratu zuen. Taula horretan elementuak pisu atomikoaren arabera antolaturik ageri ziren. Gerora, balentzian oinarritutako sailkapen bat aurkeztu zuen 1870ean. ▼
=== Elementuen aurkikuntza === ▼Nahiz eta elementu batzuk, hala nola, [[Urre|urrea]] (Au), [[Zilar|zilarra]] (Ag), [[Kobre|kobrea]] (Cu), [[Berun|beruna]] (Pb) eta [[Merkurio (elementua)|merkurioa]] (Hg) aintzinarotik ezagutuak diren, lehen aurkikuntza zientifikoa XVII. mendean gertatu zen, konkretuki Henning Brand-ek [[Fosforo|fosforoa]]<ref>''[https://books.google.com/books?id=R4PZP-0z5wkC Fenómenos Químicos Escrito por Carlos Arturo Correa Maya]'' en Google Libros</ref> aurkitu zuenean. Ondoren, beste hainbat elementu berri aurkitu ziren XVIII. mendean, horien artean garrantzitsuenak gasak izan ziren: [[Oxigeno|oxigenoa]] (O), [[Hidrogeno|hidrogenoa]] (H) eta [[Nitrogeno|nitrogenoa]] (N). Garai horretan ere, elementuen kontzepzio berri bat garatu zen. Haren harira, Antoine Lavoisier-ek substantzia sinpleen zerrenda bat garatu zuen, zeinetan hogeita hamahiru elementu agertzen ziren. Bestalde, XIX. mendearen hasieran, pila elektrikoa aplikatu zitzaion elementu kimikoei eta metodo horrek elementu kimiko berrien aurkikuntza ekarri zuen, hala nola [[Metal alkalino|metal alkalinoa]]<nowiki/>k. Horrela, berrogeita hamabost elementu ezagutzen ziren 1830ean. Gerora, XIX. mendearen erdialdean, espektroskopiaren asmakuntzarekin, elementu berriak aurkitu ziren, batik bat, cesio, talio… bezalako elementuak. Eta XX. mendean, prozesu erradioaktiboen ikerketa-lanekin beste hainbat elementu pisutsu aurkitu ziren. Azkenean, taula periodikoan 118 elementu biltzera igaro gara geure egunatan. ▼
▲Geroago, [[Jean Baptiste Dumas]]-ek metal ezberdinen artean gertatzen ziren harremanez hitz egin zuen 1857an argitaratutako lan batean. Nolanahi ere, kimikari askok elementu ezberdinen arteko harremanak identifikatu zituzten arren, oraindik ez zegoen haiek sailkatzeko eskema argirik. Baina 1857an bertan, [[August Kekulé]] kimikari alemana konturatu zen karbonoak lau atomo zituela itsatsirik askotan. [[Metano]]<nowiki/>ak, adibidez, karbono-atomo bat eta lau hidrogeno-atomo ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Aug.|abizena=Kekulé|izenburua=Ueber die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale|orrialdeak=129–150|hizkuntza=en|url=http://doi.wiley.com/10.1002/jlac.18571040202|aldizkaria=Annalen der Chemie und Pharmacie|alea=2|zenbakia=104|issn=1099-0690|doi=10.1002/jlac.18571040202|sartze-data=2018-03-27}}</ref>. Fenomeno hori azaltzeko, [[balentzia]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Spronsen, J. W.|abizena=van.|izenburua=The periodic system of chemical elements : a history of the first hundred years|argitaletxea=Elsevier|data=1969|url=https://www.worldcat.org/oclc/61773|isbn=0444407766|pmc=61773}}</ref> kontzeptua proposatu zuen; elementu ezberdinek atomo-kopuru ezberdinekin egiten dute bat. Horrela, 1864ean, [[Julius Lothar Meyer]] alemaniarrak, berrogeita lau elementuz osaturiko taula bat argitaratu zuen, balentziazbalentziaren arabera ordenaturik. Taula horrek erakutsi zuen antzeko propietateak zituzten elementuek balentzia berdina zutela kasu askotan<ref>Venable, pp. 85-86; 97.</ref>. Urte berean, [[William Odlingek|William Odling]]-ek berrogeita hamazazpi elementuz osatutako taula bat argitaratu zuen. Taula horretan elementuak pisu atomikoaren arabera antolaturik ageri ziren. Gerora, balentzian oinarritutako sailkapen bat aurkeztu zuen 1870ean.
▲=== Elementuen aurkikuntza ===
▲Nahiz eta elementu batzuk, hala nola, [[Urre|urrea]] (Au), [[Zilar|zilarra]] (Ag), [[Kobre|kobrea]] (Cu), [[Berun|beruna]] (Pb) eta [[Merkurio (elementua)|merkurioa]] (Hg) aintzinarotik ezagutuak direnziren, elementuen lehen aurkikuntza "zientifikoa " XVII. mendean gertatu zen ,; konkretuki , Henning Brand-ek [[Fosforo|fosforoa]]<ref>''[https://books.google.com/books?id=R4PZP-0z5wkC Fenómenos Químicos Escrito por Carlos Arturo Correa Maya]'' en Google Libros</ref> aurkitu zuenean. Ondoren, beste hainbat elementu berri aurkitu ziren XVIII. mendean ,; horien arteanarteko garrantzitsuenak gasak izan ziren: [[Oxigeno|oxigenoa]] (O), [[Hidrogeno|hidrogenoa]] (H) eta [[Nitrogeno|nitrogenoa]] (N) , besteak beste. Garai horretan erehartan, elementuen kontzepzio berri bat garatu zen .; hain Harenzuzen hariraere, Antoineharen Lavoisier-ek substantzia sinpleen zerrenda batharira garatu zuen , zeinetanAntoine hogeitaLavoisier-ek hamahirubere elementu agertzen zirenzerrenda. Bestalde, XIX. mendearen hasieran, ''pila elektrikoa '' aplikatuerabiltzen zitzaionhasi ziren elementu kimikoeikimikoen azterketan, eta metodo horrek elementu kimiko berrien aurkikuntza ekarri zuen, hala nola [[ Metal alkalino|metal alkalinoaalkalino]]<nowiki/> kena. Horrela, berrogeita hamabost elementu ezagutzen ziren jadanik 1830ean. Gerora, XIX. mendearen erdialdean, espektroskopiaren asmakuntzarekin, elementu berriak aurkitu ziren ,; batik bat, cesio, talio… bezalako elementuak. Eta XX. mendean, prozesu erradioaktiboen ikerketa-lanekin beste hainbat elementu pisutsu aurkitu ziren. Azkenean, taula periodikoan 118 elementu biltzera igaro gara geure egunatanegunotan.
=== Elementuen nozioa eta propietate periodikoak ===
“''Elementu''” hitza greziera zaharretik datorren hitza da, baina kimikan elementu hitzak duen esanahi modernoa XVII. mendetik aurrera ezarri zen; dena den, prozesu horren nondik norakoa zein den zehaztea ez da kontu erraza. Zenbait pentsalarik [[Robert Boyle]]-ren obra hartzen dute abiapuntutzat;. kimikariKimikari eseptikoa zen bera. Bertan,eta bere lanean Boyle elementu hitzaz aritu zen, esanez gorputz primitibo eta sinpleak zirela eta ez zeudela beste gorputzez osaturik. Izatez, azalpen hori ''Aristotelesen lau elementu''en teoriari eginiko kritika bat zen.
TaulekGeroagom, taulen konposizio kimikoa ulertzeko modu berri bat osatu zuten kimikariek XVIII eta XIX. mendeetan zehar . Elementu kimikoak ulertzeko modu berri hori [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]]<nowiki/>ren eskutik jaso duguzuten hasiera batean, “''Kimikaren tratatu elementala''” izeneko lanean aritu baitzen hortaz. Lavoisierrek bereizketa bat proposatzen zuen: ezagunak ziren substantzien artean elementu kimikoak bereiztea, uste izanik horrela elementu kimiko horien propietateak ezagutuhobeto ulertuko zirela. Bide horretatik abiaturik, elementu berri askoren aurkikuntzak eta elementu horien propietateen azterketak eginez, antzekotasun ugari agertzen zirela ondorioztatu zuen. Horrek kimikarien interesa piztu zuen eta sailkatze-modu berri baten garapena abiarazi zuen. ▼
▲Taulek konposizio kimikoa ulertzeko modu berri bat osatu zuten XVIII eta XIX. mendeetan zehar . Elementu kimikoak ulertzeko modu berri hori [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]]<nowiki/>ren eskutik jaso dugu hasiera batean, “''Kimikaren tratatu elementala''” izeneko lanean aritu baitzen hortaz. Lavoisierrek bereizketa bat proposatzen zuen: ezagunak ziren substantzien artean elementu kimikoak bereiztea, uste izanik horrela elementu kimiko horien propietateak ezagutu ulertuko zirela. Bide horretatik abiaturik, elementu berri askoren aurkikuntzak eta elementu horien propietateen azterketak eginez, antzekotasun ugari agertzen zirela ondorioztatu zuen. Horrek kimikarien interesa piztu zuen eta sailkatze-modu berri baten garapena abiarazi zuen.
=== Masa atomikoak ===
XIX. mendearen hasieran, John Dalton-ek atomismoaren kontzepzio berrriberri bat garatu zuen. Ikerketa meteorologikoak eta gas atmosferikoen azterketa zehatza izan ziren kontzepzio berri honen abiarazleak. Ekarpen nagusia “[[atomismo kimikoa]]” delakoaren eskutik etorri zen. Atomismo kimikoaren formulazio berriak Lavoisiarren definizioarekin egiten zuen bat. Daltonek hidrogeno-atomo baten masa hartu zuen erreferentzia-unitate gisa. Ordutik aurrera ''masa atomiko'' (edo ''pisu atomiko'') terminoa erabiltzen da elementu bakoitzaren isotopoen masa atomikoen batezbestekoa adierazteko, eta informazio hori taula periodikoaren barnean sartzen da.
=== Mendeleyev-en taula ===
Dmitri Mendeleyev kimikariak 1869an argituratu zuen bere taula periodikoa, eta ia aldi berean, Julius Lothar Meyer-ek antzera egin zuen 1870ean. “''Mendeleyeven mahaia''” izenaz argitaratu zuenzen lehen bertsioa. Biek ala biek proposatu zuten taula periodikoa antzeko moduan, elementuak zutabetan eta errenkadetan sailkaturik pisu atomikoen arabera. Errenkada edo zutabe berriak egin zituzten, elementuen ezaugarriak errepikakorrak suertatzen zirenean. Handik gutxira, 1871an, Mendeleevek beste taula periodiko bat argitaratu zuen, baina oraingoan antzekoak ziren elementuen multzoak errenkadatan sailkatuta egon ordez, zutabetan zeuden banaturik. Gainera, oraindik aurkiaurkitu gabe zeuden elementuen deskribapen zehatza eskeinieskaini zuen. Hutsune hauekhaiek gerora beteko zirenzirela iradoki zuen, kimikariek elementu natural osagarriakberriak aurkitzerakoanaurkitzean. Gauzak horrela, Mendeleyeven lanaren onarpena bi arrazoi nagusiengatik gertatu zen. Lehenik eta: behinbatetik, Mendeleevek taulan hutsuneak utzi zituenzituelako oraindiktaulan aurkitu gabeko elementuak zeuden elementuentzat., Bestetiketa, bestetik, alde batera utzi zuenzuelako ordura arte erabiltzen zen sailkatze-ordena, taula pisu atomikoen arabera antolatuz.
Dena den, gerora, 1913. urtean, [[Henry Moseley]]-ek, elementu bakoitzari zenbaki atomiko bat esleitu zien, eta horren ondorioz, zuzenketa bat egin behar izan zen taulan; izan ere, Mendeleyevek pisu atomikoa erabili zuen elementuen sailkapena egiteko, eta horrek arazoak sortzen zituen. Hortaz, Moseleyren zehaztapenaren ondoren, enbakiarazo horiek konpontzeko, zenbaki atomikoaren arabera berrantolatu zen taula.
Gaur egun ezagutzen dugun taularen egituraketa [[Horace Groves Deming]]-rii zor diogu. Demingek 1923an argitaratutako taulan periodo motz eta ertainak zeuden (gaurko hamazortzi zutabeak). “Merc and Company” taldeak, DemingenenDemingen taulaktaula argitaratu zituenzuen eta urte horretan estatuEstatu batuetakoBatuetako eskoletik banatu zituen. Etakopiak; 1930.eta urteko1930eko hamarkadan, Demingenen taulak entziklopedietan agertuzabaldu zirenzen.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|3}}
|