Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Wikipedia

Taula periodikoa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
t 212.8.103.5 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Theklan wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
Etiketa: lehengoratzea
 
(7 erabiltzailek tartean egindako 12 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa:
{{Lanean|Joxan Garaialde}}
{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
128 ⟶ 127 lerroa:
=== Sistematizaziorako lehenengo saiakerak ===
 
Taula periodikoaren historiaren abiapuntu modura, 1789an, [[Antoine Lavoisier|Antoine Lavoisier-ek]] hogeita hamahiru elementuz osatutako zerrenda bat argitaratu zuen. Elementu horiek lau multzotan sailkatu zituen; [[Gas|gasak]], [[Metal|metalak]], [[Ez-metal|ez-metalak]] eta [[Ez-gas|ez-gasak]].<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Fernel | izena=Jean |izenburua=The Physiologia of Jean Fernel (1567) | argitaletxea=American Philosophical Society | data=2003 | url=https://www.worldcat.org/oclc/50645654 | isbn=0871699249 | pmc=50645654}}</ref><ref>{{es}} Jiménez, Javier (8 de febrero de 2016). [https://www.xataka.com/investigacion/dmitri-mendeleiev-el-hombre-que-ordeno-los-elementos «Dmitri Mendeléyev, el hombre que ordenó los elementos»]. Noiz kontsultatua: 2018-02-05.</ref> Baina sailkapen hori laster baztertu zen propietate fisiko eta kimikoen artean ezberdintasun nabarmenak zeudelako. Une horretatik aurrera, kimikariak sailkatze-lanetan aritu ziren. Horien artean, [[Johann Wolfgang Döbereiner]] izeneko kimikari alemanaalemaniarra aipa daiteke, sailkapen berri bat aurkeztu baitzuen 1829an, eta taulan agertzen ziren elementu asko hirukotetan bana zitezkeela ondorioztatu zuen, propietate kimikoen arabera. Esate baterako, [[litio]]a, [[sodio]]a eta [[potasio]]a «hirukote leuna» zeritzon talde batean sailkatu ziren. Gerora, beste talde batzuetan horrelako harremanak gertatzen zirela ondorioztatu zuen; hala nola [[kloro]], [[iodo]] eta [[Bromo|bromoaren]] artekoa. Hiru elementuez osatutako talde horiei ''hirukote'' edo ''triada''<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Horvitz | izena=Leslie Alan | izenburua=Eureka!: scientific breakthroughs that changed the world | argitaletxea=J. Wiley | data=2002 | url=https://www.worldcat.org/oclc/50766822 | isbn=9780471233411 | pmc=50766822}}</ref> izena jarri zitzaien. Handik gutxira, 1843rako, [[Leopold Gmelin]]ek hamar hirukote identifikatu zituen metodo hori erabiliz, eta baita hiru laukote eta boskote bat ere.
 
Geroago, [[Jean Baptiste Dumas]]ek metal ezberdinen artean gertatzen ziren harremanez hitz egin zuen 1857an argitaratutako lan batean. Nolanahi ere, kimikari askok elementu ezberdinen arteko harremanak identifikatu zituzten arren, oraindik ez zegoen haiek sailkatzeko eskema argirik. Baina, 1857an bertan, [[August Kekulé]] kimikari alemana konturatu zen [[Karbono|karbonoak]] lau [[atomo]] zituela itsatsirik askotan. [[Metano]]ak, adibidez, karbono-atomo bat eta lau [[hidrogeno]]-atomo ditu.<ref>{{Erreferentzia | izena=Aug. | abizena=Kekulé | izenburua=Ueber die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale | orrialdeak=129–150 | hizkuntza=de | url=http://doi.wiley.com/10.1002/jlac.18571040202 | aldizkaria=Annalen der Chemie und Pharmacie | alea=2 | zenbakia=104 | issn=1099-0690 | doi=10.1002/jlac.18571040202 | sartze-data=2018-03-27}}</ref> Fenomeno hori azaltzeko, [[balentzia]]<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=van Spronsen | izena=J. W. | izenburua=The periodic system of chemical elements: a history of the first hundred years | argitaletxea=Elsevier | data=1969 | url=https://www.worldcat.org/oclc/61773 | isbn=0444407766 | pmc=61773}}</ref> kontzeptua proposatu zuen; elementu ezberdinek atomo-kopuru ezberdinekin egiten dute bat. Horrela, 1864ean, [[Julius Lothar Meyer]] alemaniarrak, berrogeita lau elementuz osaturiko taula bat argitaratu zuen balentziaren arabera ordenaturik. Taula horrek erakutsi zuen antzeko propietateak zituzten elementuek balentzia berdina zutela kasu askotan.<ref>Venable, pp. 85-86; 97.</ref> Urte berean, [[William Odling]]ek berrogeita hamazazpi elementuz osatutako taula bat argitaratu zuen. Taula horretan, elementuak pisu atomikoaren arabera antolaturik ageri ziren. Gerora, balentzian oinarritutako sailkapen bat aurkeztu zuen 1870ean.
172 ⟶ 171 lerroa:
XX. mendearen lehen herenean mekanika kuantikoaren teoria eraiki zenean, sortutako garapen teorikoen ondoren sortu zen gaur egun onartzen den lege periodikoaren azalpena. Ikerketa horri eta ondorengo garapenei esker, sistema periodikoko elementuen antolamendua elementu ezberdinen atomoen egitura elektronikoarekin erlazionatuta dagoela onartzen da, eta, bertatik, haien propietate kimiko desberdinak iragar daitezke{{Sfn|Ball||p=111}}.
 
1945ean [[Glenn T. Seaborg|Glenn Seaborg]] estatubatuar zientzialariak iradoki zuen ordurarte uste zenaren aurka [[Aktinido|aktinidoak]] eta [[Lantanoide|lantanoideak]] '''d '''blokeko laugarren errenkadaren ordez '''f '''azpimaila betetzen ari zirela. Seaborgen lankideek hain teoria erradikala ez argitaratzeko gomendatu zioten, bere karrera hondatuko zuelako ziurrenik. Garai hartan, ospea erori zitekeen karrerarik ez zuela uste zuenez, argitaratu egin zuen hala ere. Gerora, zuzena zela ikusi zen, eta, 1951n, [[Kimikako Nobel Saria]] irabazi zuen [[Aktinido|aktinidoen]] sintesian egindako lanagatik{{Sfn|Scerri|2007|pp=270-271}}<ref>{{Erreferentzia|izena=William L.|abizena=Masterton|izenburua=Chemistry : principles and reactions|argitaletxea=Belmont, CA : Brooks/Cole, Cengage Learning|abizena2=Hurley|abizena3=Neth|izena2=Cecile N.|izena3=Edward J.|data=2012|url=http://archive.org/details/chemistryprincip00mast_579|isbn=978-1-111-42710-8|sartze-data=2023-09-14}}</ref><ref {{refn|group="Oh">|Dagoeneko 1892an, bismutoa baino pisu atomikoa handiagoa zuten elementu ezagun eta ezezagunak —torioa, protaktinioa eta uranioa, adibidez— sartzeko bigarren errenkada duen taula periodiko luzea planteatu zen. Ikertzaile gehienek, ordea, elementu horiek 3. trantsizio taldekoen antzekotzat jo zituzten: hafnioa, tantalioa eta wolframioa. Bigarren barne trantsizio serie baten existentzia, aktinidoen moduan, ez zen onartu lantanidoen egitura elektronikoekin antzekotasunak ezarri arte.</ref>van Spronsen, J. W. (1969). ''The periodic system of chemical elements.'' Amsterdam: Elsevier. pp. 315-316, ISBN 0-444-40776-6</ref>|group=Oh}}
 
1952an, Gil Chaverri [[Costa Rica|Costa Ricako]] zientzialariak elementuen egitura elektronikoan oinarritutako bertsio berri bat aurkeztu zuen, zeinak lantanidoen eta aktinidoen serieak sekuentzia logiko batean kokatu ahal izateko zenbaki atomikoaren arabera onartzen duen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chaverri periodic table|data=2013-10-22|url=https://web.archive.org/web/20131022010747/http://www.millersville.edu/~iannone/handouts/TablaChaverri.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-09-14}}</ref>.
 
Elementu transuraniko batzuen kantitate txikiak modu naturalean gertatzen badira ere<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Emsley|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford ; New York : Oxford University Press|data=2011|url=http://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl_b1k4|isbn=978-0-19-960563-7|sartze-data=2023-09-14}}</ref>, denak laborategietan aurkitu ziren lehenengoa, [[Neptunio|neptunioa]] izan zen, 1939an sintetizatua.​ Elementu horien ekoizpenak nabarmen hedatu du taula periodikoa{{Sfn|Bell|p=123}} Asko oso ezegonkorrak direnez eta azkar usteltzen direnez, sortzen direnean, zailak dira detektatzeko eta karakterizatzeko. Elementu batzuen erreklamazioen eta aurkikuntza-eskubideen onarpenari buruzko eztabaidak egon izan dira, berrikuspen independente bat eskatuz zein alderdik duen lehentasuna zehazteko eta, beraz, izenaren eskubideak. Flerovium[[flerovio]] (114. elementua) eta livermorium[[livermorio]] (116. elementua) 2012ko maiatzaren 31n izendatu zituzten<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert C.|abizena=Barber|izenburua=Discovery of the elements with atomic numbers greater than or equal to 113 (IUPAC Technical Report)|orrialdeak=1485–1498|hizkuntza=de|abizena2=Karol|abizena3=Nakahara|abizena4=Vardaci|abizena5=Vogt|izena2=Paul J.|izena3=Hiromichi|izena4=Emanuele|izena5=Erich W.|data=2011-06-01|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1351/PAC-REP-10-05-01/html|aldizkaria=Pure and Applied Chemistry|alea=7|zenbakia=83|issn=1365-3075|doi=10.1351/PAC-REP-10-05-01|sartze-data=2023-09-14}}</ref>. 2010ean, [[Errusia|Errusiaren]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuen]] arteko lankidetza bateratu batek [[Dubna|Dubnan]], Mosku eskualdean, [[Errusia|Errusian]], esan zuen [[Teneso|tenesoaren]] (117. elementua) sei atomo sintetizatu zituela<ref>«[http://www.jinr.ru/news_article.asp?n_id=1195&language=rus ru:Эксперимент по синтезу 117-го элемента получает продолжение» [Experiment on sythesis of the 117th element is to be continued]] (errusieraz). JINR. 2012</ref>.​
 
2015eko abenduaren 30ean, IUPACek 113, 115, 117 eta 118 elementuak aitortu zituen ofizialki taula periodikoaren zazpigarren errenkada osatuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Periodic table's seventh row finally filled as four new elements are added|hizkuntza=en-GB|data=2016-01-04|url=https://www.theguardian.com/science/2016/jan/04/periodic-tables-seventh-row-finally-filled-as-four-new-elements-are-added|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-09-15}}</ref>. 2016ko azaroaren 28an, IUPACek ordura arte onartutako azken lau elementu berri horien izen eta sinbolo ofizialak iragarri zituen (Nh, [[nihonio]]; Mc, [[Moskovio|moscovio]]; Ts, [[teneso]]; eta Og, [[oganeson]])<ref>«[[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna|IUPAC]]». ''Periodic Table of Elements (2016ko azaroaren 30)'' (ingelesez). 2016-11-30ean begiratua. «Lau elementu berri IUPACek ofizoalki onartuak: Nh, Mc, Ts y Og».</ref>, zeinak​ aldi baterako izendapenak ordezkatzen dituzten.​
 
==[[Fitxategi:Jakindun logoa.png|left|24px]] Ariketak ==
196 ⟶ 197 lerroa:
* {{Erreferentzia|abizena=Chaverri Gil|izenburua= ''Periodic Table of the Elements''|argitaletxea=Journal of Chemical Education|aldizkaria= 30|orrialdeak=632|urtea=1951}}
* {{Erreferentzia|abizena=Ernsley|izena= J|aldizkaria= ''Nature's Building blocks|argitaletxea= Oxford University Press|urtea= 2011|orrialdea= 699}}
* {{Erreferentzia|abizena=Fontani|izena= M|abizena2=Costa|izena2=M|abizena3=Orma|izena3= M.V.|izenburua= ''The Lost Elements: The Periodic Table's Shadow Side''|url=https://archive.org/details/lostelementsperi0000font|argitaletxea= Oxford University Press|urtea=2014|orrialdea=[https://archive.org/details/lostelementsperi0000font/page/508 508]}}
* {{Erreferentzia|abizena=Muñoz|izena= R|abizena2=Bertomeu Sanchez|izena2=J. R.|''La historia de la ciencia en los libros de texto: la(s) hipótesis de Avogadro''|aldizkaria= Enseñanza de las ciencias 21 (1)|urtea= 2003|orrialdeak= 147-161}} Testu osoa
* {{Erreferentzia|abizena=Rocke|izena=A. J.|urtea= 1984|izenburua= ''Chemical Atomism in the Nineteenth Century'' From Dalton to Cannizzaro. Ohio|argitaletxea= Ohio State University Press}}
* {{Erreferentzia|abizena=Román Polo|izena=P|izenburua= ''El profeta del orden químico: Mendeléiev''|argitaletxea= Nivola, Madrid|urtea= 2002|orrialdea= 190}}
* {{Erreferentzia|abizena=Scerri|izena=E. R.|izenburua= ''Evolución del sistema periódico''|aldizkaria= Investigación y Ciencia, 266|urtea= 1998|orrialdeak= 54-59}}
* {{Erreferentzia|abizena=Scerri|izena=E. R.|izenburua= ''The Periodic Table: Its Story and Its Significance''|url=https://archive.org/details/periodictableits0000scer|argitaletxea= Oxford University Press|urtea= 2007|orrialdea= [https://archive.org/details/periodictableits0000scer/page/346 346]}}
* {{Erreferentzia|abizena=Strathern|izena=Paul|urtea= 2000|izenburua= ''El sueño de Mendeléiev, de la alquimia a la química''|argitaletxea= Siglo XXI, España Editores, Madrid|orrialdea= 288}}
 
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Taula_periodikoa"(e)tik eskuratuta