Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Wikipedia

Taula periodikoa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
tNo edit summary
t 212.8.103.5 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Theklan wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
Etiketa: lehengoratzea
 
(18 erabiltzailek tartean egindako 49 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa:
{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
[[Fitxategi:Simple Periodic Table Chart-en.svg|frameless|upright=2|eskuinera|350px]]
 
'''Taula periodikoa''' [[Elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|elementu kimikoen]] antolaketa mota bat da. Taularen forman nabarmen agertzen da antolamendua: bertan, elementu kimikoak beren [[atomo zenbaki]]aren,<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=es | izena=Klein | abizena=Cornelis | izenburua=Manual de mineralogía: basado en la obra de J. Dana | argitaletxea=Reverté|data=[1996]|url=https://www.worldcat.org/oclc/625153590|edizioa=4{487} ed|isbn=9788429146066|pmc=625153590}}</ref> konfigurazio elektronikoaren eta propietate kimikoen arabera daude ordenaturik zazpi errenkada eta hemezortzi zutabetan. Taula antolatzeko modu horrek antzekotasun periodikoak adierazten ditu; adibidez, antzeko portaera duten elementu kimikoak zutabe berean daude kokaturik. [[Theodor Benfey]]ren hitzetan, taula periodikoa «kimikaren bihotza da», eta haren garrantzia «konparagarria da eboluzioaren teoriarekin edo lege fisiko klasikoarekin».<ref>{{en}} Benfey, Theodor (2009). [http://www.scs.illinois.edu/~mainzv/HIST/bulletin_open_access/v34-2/v34-2%20p141-145.pdf «The biography of a periodic spiral: from Chemistry Magazine, via Industry, to a Foucalt Pendulum»]. ''Bull. Hist. Chem.'' '''34''' (2): 141-145. Noiz kontsultatua: 2016-02-08.</ref>
 
Taulan ageri diren errenkadak ''periodo'' hitzaz ezagutzen dira, eta zutabeak, ''talde'' hitzaz. Zenbait taldek izen bereziak dituzte;<ref name = "Atkins 2006">{{Erreferentzia | hizkuntza=es | izena= Peter William | abizena=Atkins | izenburua=Principios de química: los caminos del descubrimiento | argitaletxea=Editorial Médica Panamericana | data=2006 | url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725 | edizioa=3 | isbn=9789500600804 | pmc=78773725}}</ref> adibidez: 17. taldeko elementuei ''[[halogeno]]'' deritze, eta, 18. taldekoei, ''[[gas noble]]''.<ref name = "Atkins 2006" /> Bestetik, lau bloke ezberdinetan banatzen da taula, eta propietate kimikoen<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=es | izena= María Dolores |abizena= de Llata Loyola | izenburua=Química inorgánica | argitaletxea=Progreso | data=2001 | url=https://www.worldcat.org/oclc/651588304 | isbn=9789706413512 | pmc=651588304}}</ref> arabera antolatzen dira taldeak. Elementu guztiak ordena jakin batean kokatzen dira; horregatik, erraz ondoriozta daitezke elementuen propietateen arteko harremanak, eta taula periodikoa tresna baliogarria da elementuen portaera kimikoa aztertzeko. Kimikaren arloan erabiltzeaz gain, beste hainbat zientzietan ere erabiltzen da.
'''Taula periodikoa''' [[Elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|elementu kimiko]]<nowiki/>en antolaketa mota bat da. Taularen forman nabarmen agertzen da antolaketa: bertan, elementu kimikoak beren zenbaki atomiko<ref>{{Erreferentzia|izena=Klein,|abizena=Cornelis.|izenburua=Manual de mineralogía : basado en la obra de J. Dana|argitaletxea=Reverté|data=[1996]|url=https://www.worldcat.org/oclc/625153590|edizioa=4{487} ed|isbn=9788429146066|pmc=625153590}}</ref>, konfigurazio elektroniko eta propietate kimikoen arabera daude ordenaturik, zazpi errenkada eta hamazortzi zutabetan. Taula antolatzeko modu horrek antzekotasun periodikoak adierazten ditu; adibidez, antzeko portaera duten elementu kimikoak zutabe berean daude kokaturik. [[Theodor Benfey]]-en hitzetan, taula periodikoa “kimikaren bihotza da” eta beraren garrantzia “konparagarria da eboluzioaren teoriarekin edo lege fisiko klasikoarekin”<ref>Benfey, Theodor (2009). [http://www.scs.illinois.edu/~mainzv/HIST/bulletin_open_access/v34-2/v34-2%20p141-145.pdf «The biography of a periodic spiral: from Chemistry Magazine, via Industry, to a Foucalt Pendulum»]. ''Bull. Hist. Chem.'' (en inglés) '''34''' (2): 141-145. Consultado el 8 de febrero de 2016.</ref>
[[Fitxategi:Donostiako Kimika Fakultatea.jpg|thumb|270x270px|[[Donostiako Kimika Fakultatea|Donostiako Kimika Fakultateko]] edifizioan elementu kimikoen ikurrak azaltzen dira]]
Taula periodikoaren lehen bertsioa 1869. urtean argitaratu zen [[Dmitri Mendeleiev]]en eskutik. Berak elementuen joera periodikoak erakusteko prestatu zuen taula, eta, horretarako, elementuak propietate kimikoen<ref name = "Herradón 2011">{{es}} Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 «La química y su relación con otras ciencias»] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)'', 2011 (1). ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref> arabera sailkatu zituen. Bestetik, [[Julius Lothar Meyer]]rek ere antzeko beste taula bat garatu zuen 1870ean, baina sailkapena propietate fisikoen eta atomoen arabera eginez.<ref name = "Herradón 2011" /> Mendeleievek ordu arte ezezagunak ziren elementu batzuen propietateak aurreikusi zituen, eta, aldi berean, elementu ezezagun horiek taularen leku hutsetan kokaturik egongo zirela iradoki zuen. Gerora, elementu berriak aurkitzean, Mendeleievek eginiko iragarpen gehienak zuzenak zirela egiaztatu zen.
 
Ordutik aurrera, taula garatuz eta zuzenduz joan da etengabe. Elementu berrien aurkikuntzak eta eredu teoriko berrien garapenak joera kimikoen azterketa ahalbidetu du, eta, horrekin batera, taula periodikoaren hobekuntzak osatu dira. Taula periodikoaren gaur egungo egitura [[Alfred Werner]]rek egindakoa da Mendeleieven eredua eredutzat hartuz.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Ham | izena=Becky | izenburua=The periodic table | argitaletxea=Chelsea House | data=2008 | url=https://www.worldcat.org/oclc/560474139 | isbn=9781438102382 | pmc=560474139}}</ref>
Taulan agertzen diren errenkadak ''periodo'' hitzaz ezagutzen dira eta zutabeak ''talde'' hitzaz. Zenbait taldek izen bereziak dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Atkins, Peter William,|abizena=1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=9789500600804|pmc=78773725}}</ref>; adibidez: 17. taldeko elementuei “[[halogeno]]” deritze eta 18. taldekoei “[[gas noble]]”<ref>{{Erreferentzia|izena=Atkins, Peter William,|abizena=1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=9789500600804|pmc=78773725}}</ref>. Bestetik, lau bloke ezberdinetan banatzen da taula, eta propietate kimikoen<ref>{{Erreferentzia|izena=Llata Loyola, María Dolores de|abizena=la.|izenburua=Química inorgánica|argitaletxea=Progreso|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/651588304|isbn=9789706413512|pmc=651588304}}</ref> arabera antolatzen dira taldeak. Elementu guztiak ordena jakin batean kokatzen dira; horregatik, erraz ondoriozta daitezke elementuen propietateen arteko harremanak, eta taula periodikoa tresna baliogarria da elementuen portaera kimikoa aztertzeko. Kimikaren arloan erabiltzeaz gain, beste hainbat zientzietan ere erabiltzen da.
 
Taula periodikoaren lehen bertsioa 1869. urtean argitaratu zen, [[Dmitri Mendeleiev|Dmitri Mendeléyev]]-en eskutik. Berak elementuen joera periodikoak erakusteko prestatu zuen taula, eta horretarako, elementuak propietate kimikoen<ref>Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 La química y su relación con otras ciencias] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref> arabera sailkatu zituen. Bestetik, [[Julius Lothar Meyer]]-ek ere antzeko beste taula bat garatu zuen, baina sailkapena propietate fisikoen eta atomoen arabera eginez. <ref>Bernardo Herradón: [https://web.archive.org/web/20130616041144/http://feelsynapsis.com/jof/001/index.html?pageNumber=80 La química y su relación con otras ciencias] ''Journal of Feelsynapsis (JoF)''. ISSN [https://www.worldcat.org/issn/2254-3651 2254-3651].</ref>Mendeléyevek ordura arte ezezagunak ziren elementu batzuen propietateak aurreikusi zituen, eta aldi berean, elementu ezezagun horiek taularen leku hutsetan kokaturik egongo zirela iradoki zuen. Gerora, elementu berriak aurkitzean, Mendeléyevek eginiko iragarpen gehienak zuzenak zirela egiaztatu zen.
 
Ordutik aurrera, taula garatuz eta zuzenduz joan da etengabe. Elementu berrien aurkikuntzak  eta eredu teoriko berrien garapenak joera kimikoen azterketa ahalbidetu du, eta horrekin batera, taula periodikoaren hobenkuntzak gertatu dira. Taula periodikoaren gaur egungo egitura [[Alfred Werner]]-ek egindakoa da, Mendeléyeven eredua eredutzat hartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ham,|abizena=Becky.|izenburua=The periodic table|argitaletxea=Chelsea House|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/560474139|isbn=9781438102382|pmc=560474139}}</ref>
== Taularen adierazpen grafikoa ==
Gaur egun, eredu sinpleenean, itxura hau du taula periodikoak:

{{Taula periodikoa}}
 
{| width="75%" align="center"
|- align="center"
| colspan="5" |[[Serie kimiko]]ak (hondo kolorea):
|-
| bgcolor="#ff9999" |[[Metal alkalino]]ak
| bgcolor="#ffdead" |[[Metal lurralkalino]]ak
| bgcolor="#ffccff" |[[Lantanoide]]ak
| bgcolor="#ff99cc" |[[Aktinido]]ak
| bgcolor="#ffc0c0" |[[Trantsizio-metal]]ak
|-
| bgcolor="#dddddd" |[[Metal]]ak
| bgcolor="#CCCC99" |[[Metaloide]]ak
| bgcolor="#ccffcc" |[[Ez-metal]]ak
| bgcolor="#ffffcc" |[[Halogeno]]ak
| bgcolor="#ccffff" |[[Gas noble]]ak
|}
Hainbat urteren buruan, zenbaki atomikoa 1 eta 118 bitartekoabitarteko zenbaki dutenatomikodun elementu kimiko guztiak aurkitu eta identifikatu dira; berrikitan, 113, 115, 117, 118 elementuak egiaztatu, izendatu eta sinbolizatu dira [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna|IUPAC]] (International Union of Pure and Applied Chemistry) nazioarteko erakundeak 2015eko abenduaren 30ean eginiko biltzar orokorrean.<ref>{{en}} [https://iupac.org/what-we-do/periodic-table-of-elements/ «IUPAC»]. ''Periodic Table of Elements (30 de noviembre de 2016)''. ConsultadoNoiz el 30 de noviembre dekontsultatua: 2016-11-30. «Cuatro nuevos elementos aprobados oficialmente por la IUPAC: Nh, Mc, Ts y Og.»</ref><ref>{{es}} [http://www.elmundo.es/ciencia/2016/01/04/568aa34b22601de5518b4607.html «La tabla periódica se completa con cuatro nuevos elementos químicos»]. ''El Mundo''. 4 de enero de 2016-01-04.</ref>. Elementu horien izen eta sinbolo[[Ikur kimiko|ikur]] ofizialak publikoak egin ziren 2016ko azaroaren 28an. eman ziren argitara.
 
Lehenengo 94 elementuak naturan zeudendaude identifikatuak izanidentifikaturik, nahiz eta horietariko asko kantitate txikietan aurkitu diren gerora, edo laborategietan sintetizatu direnziren naturan aurkituak izan baino lehen. Bestalde, zenbaki atomikoa 95-118 bitartekoabitarteko zenbaki dutenatomikodun elementuak ez zeudendaude naturan, eta laborategietan sintetizatutakoak dira.; Horienhorien artean, 95-100 bitartekoak naturan aurki zitezkeen aspaldiko garaietan, baina gaur egun existitzen ez dira naturan existitzen.<ref>{{Erreferentzia |izena hizkuntza=Emsley,en | abizena=Emsley | izena=John. | izenburua=Nature's building blocks : everything you need to know about the elements | argitaletxea=Oxford University Press | data=2011 | url=https://www.worldcat.org/oclc/752819524 |edizioa=New ed., [completely rev. and updated]|isbn=9780199605637 | pmc=752819524}}</ref>
 
== Taula periodikoaren ortotipografia eta bestelako informazioak ==
Goian erakutsitako taula periodikoa bertsio sinplifikatua da, eta, gehienetan, beste hainbat informazio gehitzen dira taulako elementu bakoitzari dagokion gelaxkaren barruan. Horren adibide modura, ondoreneuskaraz prestaturiko taularen beste bertsio osatuago bat jarriko dugu jarraian.
 
[[Fitxategi:Taula Periodikoa-2016.pdf|erdian|thumb|1100x1100px|Taula periodikoaren euskarazko bertsioa, 2016ko eguneratzea egin ondoren. Elementuen izenak artikulu eta guzti jarri dira.]]
Kasu honetan, elementu bakoitzaren gelaxkan informazio hauek gehitu dira goiko gakoan adibide modura ageri den gelaxkan azalduta dauden posizio estandarretan: zenbaki atomikoa (goialdeko ezkerraldean), masa atomikoa (goialdeko eskuinaldean), sinboloa (gelaxkaren zentroan) eta euskarazko izena (behealdea zentraturik, artikulu eta guzti). Horrez gain, elementua zein serie kimikotakoa den ere azaltzen da gelaxkaren hondo-kolorearen bidez; koloreen gakoa taularen azpian dago (metal alkalinoak, metal lurralkalinoak, lantanoideak, aktinoideak, trantsizio-metalak, metalak, metaloideak, ez-metalak, halogenoak eta gas nobleak). Bestalde, gelaxka inguratzen duten lerroen izaera (lerro beteak, lerro etenak edo puntukako lerroak) bidez erakusten da azpialdean, elementua naturala den ala ez azalduz; alegia, elementuak Lurra baino zaharragoak diren isotopoak dituen (jatorrizko elementuak), beste elementu baten erradiaktibitate naturalaren desintegrazio-produktua den edo naturan ez dagoen (sintektikoak delako).
 
Kasu honetan, goiko gakoan adibide modura azalduta dauden posizio estandarretan, informazio hauek gehitu dira elementu bakoitzaren gelaxkan: [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] (goialdeko ezkerraldean), [[Masa atomiko|masa atomikoa]] (goialdeko eskuinaldean), ikurra (gelaxkaren zentroan) eta euskarazko izena (behealdea zentraturik, artikulu eta guzti idatzita). Horrez gain, elementua zein [[Serie kimiko|serie kimikotakoa]] den ere azaltzen da gelaxkaren hondo-kolorearen bidez; koloreen gakoa taularen azpian dago ([[Metal alkalino|metal alkalinoak]], [[Metal lurralkalino|metal lurralkalinoak]], [[Lantanoide|lantanoideak]], [[Aktinido|aktinidoak]], [[Trantsizio-metal|trantsizio-metalak]], [[Metal|metalak]], [[Metaloide|metaloideak]], [[Ez-metal|ez-metalak]], [[Halogeno|halogenoak]] eta [[Gas noble|gas nobleak]]). Bestalde, gelaxka inguratzen duten lerroen izaera (lerro beteak, lerro etenak edo puntukako lerroak) zein den erakusten da azpialdean, elementua naturala den ala ez azalduz; alegia, elementuak [[Lurra]] baino zaharragoak diren [[Isotopo|isotopoak]] dituen (jatorrizko elementuak), beste elementu baten [[Desintegrazio erradioaktibo|erradiaktibitate]] naturalaren desintegrazio-produktuak diren edo naturan ez daudenak diren (sintektikoak direlako).
=== Elementu kimikoen izena eta sinboloa ===
Elementu kimikoen izena eta sinboloa IUPAC erakundeak erabakitako arau ortotipografikoak betez eratzen dira.
 
=== Elementu kimikoen izena eta ikurra ===
* Elementu gutxi batzuen izenak aldez aurretik erabiltzen ziren tokian tokiko hizkuntza arruntean erabiltzen ziren kimika sortu aurretik. Euskaraz ere badira horrelakoak, esaterako, ''urre'', ''zilar'', ''berun'', ''kobre'', ''sufre'' (kasu honetan artikulu barik emanez). Izen horiek bere horretan erabiltzen dira,
Elementu kimikoen izena eta ikurra IUPAC erakundeak erabakitako arau ortotipografikoak betez idazten dira.
* Izen gehienak kimika garatu ahala jarri dira eta erdi-nazioartekoak dira; horrek esan nahi du, sutrai berbera dutela hizkuntza gutzietan, baina hizkuntza bakoitzaren araberako fonetika eta ortografiara egokituak erabiltzen direla. Horrelakoak dira aspalditik ezagunak diren elementu batzuen izenak, hala nola ''oxigeno'', ''hidrogeno'', ''kloro''...
* Bestetik, azken boladako ohitura da izena zientzialari, lurralde edo antzekoen ohorez jaukeratzea, eta IUPACen biltzar nagusietan adostasunez jartzea. Horiek ere erdi-nazioartekoak dira; izan ere, ohoretuaren izenaren sustraia errespetatuz moldaketa fonetiko ortografikoak egiten dira hizkuntza bakoitzean, hala nola ''lawrentzio'', ''frantzio'', ''radio''...
 
* Elementu gutxi batzuen ''izenak'' antzinatik, kimika sortu aurretik, erabiltzen ziren tokian tokiko hizkuntza arruntean. Euskaraz ere badira horrelakoak, esaterako, ''[[urre]]'', ''[[zilar]]'', ''[[berun]]'', ''[[kobre]]'', ''[[sufre]]'', ''[[Merkurio (elementua)|merkurio]]'' (kasu honetan artikulu barik emanez). Izen horiek bere horretan erabiltzen dira euskaraz. Eta modu berean jokatzen da beste hizkuntzetan ere, antzinako izena errespetatuz.
Izenak hizkuntzetara molda daitezkeen arren, elementu kimikoen sinboloak IUPACen araua dira, alegia, ''unibertsalak'' dira, hizkuntza guztietan berberak. Ezaugarri hauek betetzen dituzte:
* Izen gehienak kimika garatu ahala jarritakoak dira, eta, idazkerari dagokionez, erdi-nazioartekoak dira; horrek esan nahi du sustrai berbera dutela hizkuntza guztietan, baina hizkuntza bakoitzaren araberako fonetika eta ortografiara egokiturik erabiltzen direla; euskaraz ere berdintsu. Horrelakoak dira aspalditik ezagunak diren elementu batzuen izenak, hala nola ''[[oxigeno]]'', ''[[hidrogeno]]'', ''[[kloro]], [[iodo]]''...
* Bestetik, azken bi mendeetan, elementu berriei zientzialari, lurralde edo antzekoen ohorez osatutako izena jartzeko ohitura sortu da eta izen horiek IUPACek antolaturiko biltzar nagusietan adostasunez onartzeko. Horiek ere erdi-nazioartekoak dira; izan ere, ohoretuaren izenaren sustraia errespetatuz moldaketa fonetiko ortografikoak egiten dira hizkuntza bakoitzean: ''[[lawrentzio]]'', ''[[frantzio]]'', ''[[radio]], [[polonio]]''...
 
Izenak, hizkuntza guztietara molda daitezkeen arren, elementu kimikoen ikurrak IUPACen arau dira; alegia, ''unibertsalak'' dira, hizkuntza guztietan berberak. Ezaugarri hauek betetzen dituzte:
* Beti idazten dira letrakera zuzenez: S, Ti, Uut...
 
* Beti hasten dira letra larriz. Sinbolo batzuk latra bakarra dute, hala nola O, H, N, F... Gehienek bi letra dituzte, eta orduan lehena larria da eta bigarrena, xehea: Os, Hg, Na, Fr...
* Beti idazten dira letrakera zuzen arruntez (ez letrakera etzanez) eta lehenengo letra larriz hasita: S, Ti, Uut...
* Azken urteotan detektatu eta identifikatu diren elementu kimikoei (zenbaki atomikoa 112 edo handiagoa dutenak) latinezko behin-behineko izen deskriptiboak eman zitzaizkien hasieran, eta sinboloa hiru letraz osaturikoa. Azken urteotan IUPAC erakundeak arautu egin ditu elementu horien izenak eta sinboloak. Honelaxe geratu dira:
* Ikur batzuek letra bakarra dute, hala nola O, H, N, F... Gehienek bi letra dituzte, eta, orduan, lehena larria da, eta, bigarrena, xehea: Os, Hg, Na, Fr...
* Azken urteotan detektatu eta identifikatu diren elementu kimikoei (zenbaki atomikoa 112 edo handiagoa dutenak) latinezko behin-behineko izen deskriptiboak eman zitzaizkien hasieran, eta hiru letraz osaturiko ikurra (Uub, Uut, Uuq...). Azken urteotan, IUPAC erakundeak arautu egin ditu elementu horien izenak eta ikurrak. Honelaxe geratu dira azkenean:
 
{| class="wikitable"
|'''Zenbaki atomikoa'''
|'''Behin-behineko izena'''
|'''Behin-behineko sinboloaikurra'''
|'''Araututako izena'''
|'''Araututako sinboloaikurra'''
|'''Noiz arautua'''
|-
65 ⟶ 89 lerroa:
|ununpentio
|Uup
|moskovio
|moscovio
|Mc
|2016
79 ⟶ 103 lerroa:
|ununseptio
|Uus
|teneso
|tenesio
|Ts
|2016
93 ⟶ 117 lerroa:
== Taula periodikoaren historia ==
 
Taula periodikoaren historiak harreman estua dauka kimika eta fisikaren garapenarekin:
* Taulan agertzen diren elementuen aurkikuntza
* Ohiko propietateen azterketa eta elementuen sailkapena
* Masa atomikoaren ideia; gerora XX. mendean zenbaki atomiko izenaz ezagutua izango dena
* Masa atomikoaren era elementuen propietate periodikoaren arteko harremana eta elementu berrien aurkikuntza.
1789. urtean, [[Antoine Lavoisier|Antonie Lavoisier-]]<nowiki/>ek 33 elementuez osatuako zerrenda bat argitaratu zuen. Elementu hauek 4 multzo ezberdinetan sailkatu zituen; gasak, metalak, ez metalak eta ez gasak. Kimikariak hurrengo mendeetan sailkapen eskema  zehatzago baten bila aritu ziren. 1829an, [[Johann Wolfgang Döbereiner]]-ek sailkapen modu berri bat aurkeztu zuen. Taulan agertzen ziren elementu asko hirukotetan banatu zitezkeela ondorioaztatu zuen, propiette kimikoen arabera. [[Litio|Litioa]], [[Sodio|sodioa]] eta [[Potasio|potasioa]], adibidez, hirukote leunak deritzon talde batean sailkatzen dira. Bestetik, Döbereinerrek ondorioztatu zuen sailkapena [[Pisu atomikoa|pisu atomiko]]<nowiki/>en arabera egiten zenean, hirukote horren bigarren elementuaren pisu atomikoa, lehenengo eta hirugarrenaren elementuen pisuen bataz bestekoa zela. Honi, [[hiroketeen legea]] deritzogu. [[Leopold Gmellin]] kimikari alemanak metodo hau erabili zuen eta 1843. urterako 10 hirukote ezberdin aurkitu zituen. [[Jean Baptiste Dumas]]<nowiki/>ek 1857an argitaratu zuen lan batean metal ezberdinen artean gertatzen ziren harremanez hitz egin zuen. Nahiz eta kimikari askok elementu ezberdinen arteko harremanak identifikatu zituzten, ez zegoen sailkpen eskema argirik oraindik ere.
 
Taula periodikoaren historiak harreman estua dauka kimika eta fisikaren garapenarekin.
1857an, [[August Kekulé]] kimikari alemana konturatu zen askotan karbonoak lau atomo dituela itsatsirik. [[Metano]]<nowiki/>ak, adibidez, karbono atomo bat eta lau atomo hidrogeno ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Aug.|abizena=Kekulé|izenburua=Ueber die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale|orrialdeak=129–150|hizkuntza=en|url=http://doi.wiley.com/10.1002/jlac.18571040202|aldizkaria=Annalen der Chemie und Pharmacie|alea=2|zenbakia=104|issn=1099-0690|doi=10.1002/jlac.18571040202|sartze-data=2018-03-27}}</ref>. Fenomeno honi [[balentzia]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Spronsen, J. W.|abizena=van.|izenburua=The periodic system of chemical elements : a history of the first hundred years|argitaletxea=Elsevier|data=1969|url=https://www.worldcat.org/oclc/61773|isbn=0444407766|pmc=61773}}</ref>  izena jarri zitzaion; elementu ezberdinak atomo zenbaki ezberdinekin bat egiten dute.
 
* Taula periodikoaren elementuen aurkikuntza.
1864ean, [[Julius Lothar Meyer]] alemanak, 44 elementuez osaturiko taula bat argitaratu zuen, balentziaz ordenaturik. Taula honek erakutsi zuen antzeko propietatea zuten elementuek askotan balentzia berdina elkar banatzen dutela<ref>Venable, pp. 85-86; 97.</ref>. Aldi berean, [[William Odlingek]] 57 elementuez osatutako taula bat argitaratu zuen. Taula honetan elementuak pisu atomikoez antolaturik agertzen dira. Gerora, balentzian oinarritutako sailkapen bat aurkeztu zuen (1870).
* Propietate komunen azterketa eta elementuen sailkapena.
* [[Masa atomiko|Masa atomikoaren]] nozioa (hasieran, ''pisu atomiko'' deitua) eta, geroago, jada XX. mendean, [[Masa-zenbaki|masa-zenbakia]].
* Masa atomikoaren (eta, geroago, [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoaren]]) eta elementuen propietate periodikoen eta elementu berrien agerpenaren arteko erlazioak.
 
=== Sistematizaziorako lehenengo saiakerak ===
 
Taula periodikoaren historiaren abiapuntu modura, 1789an, [[Antoine Lavoisier|Antoine Lavoisier-ek]] hogeita hamahiru elementuz osatutako zerrenda bat argitaratu zuen. Elementu horiek lau multzotan sailkatu zituen; [[Gas|gasak]], [[Metal|metalak]], [[Ez-metal|ez-metalak]] eta [[Ez-gas|ez-gasak]].<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Fernel | izena=Jean |izenburua=The Physiologia of Jean Fernel (1567) | argitaletxea=American Philosophical Society | data=2003 | url=https://www.worldcat.org/oclc/50645654 | isbn=0871699249 | pmc=50645654}}</ref><ref>{{es}} Jiménez, Javier (8 de febrero de 2016). [https://www.xataka.com/investigacion/dmitri-mendeleiev-el-hombre-que-ordeno-los-elementos «Dmitri Mendeléyev, el hombre que ordenó los elementos»]. Noiz kontsultatua: 2018-02-05.</ref> Baina sailkapen hori laster baztertu zen propietate fisiko eta kimikoen artean ezberdintasun nabarmenak zeudelako. Une horretatik aurrera, kimikariak sailkatze-lanetan aritu ziren. Horien artean, [[Johann Wolfgang Döbereiner]] izeneko kimikari alemaniarra aipa daiteke, sailkapen berri bat aurkeztu baitzuen 1829an, eta taulan agertzen ziren elementu asko hirukotetan bana zitezkeela ondorioztatu zuen, propietate kimikoen arabera. Esate baterako, [[litio]]a, [[sodio]]a eta [[potasio]]a «hirukote leuna» zeritzon talde batean sailkatu ziren. Gerora, beste talde batzuetan horrelako harremanak gertatzen zirela ondorioztatu zuen; hala nola [[kloro]], [[iodo]] eta [[Bromo|bromoaren]] artekoa. Hiru elementuez osatutako talde horiei ''hirukote'' edo ''triada''<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=Horvitz | izena=Leslie Alan | izenburua=Eureka!: scientific breakthroughs that changed the world | argitaletxea=J. Wiley | data=2002 | url=https://www.worldcat.org/oclc/50766822 | isbn=9780471233411 | pmc=50766822}}</ref> izena jarri zitzaien. Handik gutxira, 1843rako, [[Leopold Gmelin]]ek hamar hirukote identifikatu zituen metodo hori erabiliz, eta baita hiru laukote eta boskote bat ere.
 
Geroago, [[Jean Baptiste Dumas]]ek metal ezberdinen artean gertatzen ziren harremanez hitz egin zuen 1857an argitaratutako lan batean. Nolanahi ere, kimikari askok elementu ezberdinen arteko harremanak identifikatu zituzten arren, oraindik ez zegoen haiek sailkatzeko eskema argirik. Baina, 1857an bertan, [[August Kekulé]] kimikari alemana konturatu zen [[Karbono|karbonoak]] lau [[atomo]] zituela itsatsirik askotan. [[Metano]]ak, adibidez, karbono-atomo bat eta lau [[hidrogeno]]-atomo ditu.<ref>{{Erreferentzia | izena=Aug. | abizena=Kekulé | izenburua=Ueber die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale | orrialdeak=129–150 | hizkuntza=de | url=http://doi.wiley.com/10.1002/jlac.18571040202 | aldizkaria=Annalen der Chemie und Pharmacie | alea=2 | zenbakia=104 | issn=1099-0690 | doi=10.1002/jlac.18571040202 | sartze-data=2018-03-27}}</ref> Fenomeno hori azaltzeko, [[balentzia]]<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza=en | abizena=van Spronsen | izena=J. W. | izenburua=The periodic system of chemical elements: a history of the first hundred years | argitaletxea=Elsevier | data=1969 | url=https://www.worldcat.org/oclc/61773 | isbn=0444407766 | pmc=61773}}</ref> kontzeptua proposatu zuen; elementu ezberdinek atomo-kopuru ezberdinekin egiten dute bat. Horrela, 1864ean, [[Julius Lothar Meyer]] alemaniarrak, berrogeita lau elementuz osaturiko taula bat argitaratu zuen balentziaren arabera ordenaturik. Taula horrek erakutsi zuen antzeko propietateak zituzten elementuek balentzia berdina zutela kasu askotan.<ref>Venable, pp. 85-86; 97.</ref> Urte berean, [[William Odling]]ek berrogeita hamazazpi elementuz osatutako taula bat argitaratu zuen. Taula horretan, elementuak pisu atomikoaren arabera antolaturik ageri ziren. Gerora, balentzian oinarritutako sailkapen bat aurkeztu zuen 1870ean.
 
=== Elementuen aurkikuntza ===
Nahiz eta elementu batzuk, hala nola, [[Urre|urreaurre]]a (Au), [[Zilar|zilarrazilar]]ra (Ag), [[Kobre|kobreakobre]]a (Cu), [[Berun|berunaberun]]a (Pb) eta [[Merkurio (elementua)|merkurioa]] (Hg), aintzinarotik ezagutuak direnziren, elementuen lehen aurkikuntza ''zientifikoa'' XVII. mendean gertatu zen, konkretukizehazki, [[Henning Brand|Henning Brande]]<nowiki/>kek [[Fosforo|fosforoafosforo]]a<ref>{{es}} ''[https://books.google.com/books?id=R4PZP-0z5wkC Fenómenos Químicosquímicos Escritoescrito por Carlos Arturo Correa Maya]'' en, Google LibrosBooks.</ref> aurkitu zuenean. XVIII. mendeanOndoren, beste hainbat elementu berri aurkitu ziren, XVIII. mendean; horien arteanarteko garrantzitsuenak gasak izan ziren: [[Oxigeno|oxigenoaoxigeno]]a (O), [[Hidrogeno|hidrogenoahidrogeno]]a (H) eta [[Nitrogeno|nitrogenoanitrogeno]]a (N), besteak beste. Garai honetan erehartan, elementuen kontzepzio berri bat garatu zen.; Honenhain harirazuzen ere, Antoineharen Lavoisierek substantzia sinpleen zerrenda batharira garatu zuen, zeinetan[[Antoine 33Lavoisier|Antoine elemntuLavoisier-ek]] agertzenbere zirenzerrenda. Bestalde, XIX. mendearen hasieran, ''[[Pila|pila elektrikoa]]'' aplikatuerabiltzen zitzaionhasi ziren elementu kimikoeikimikoen azterketan, eta honenmetodo ondorioz,horrek elementu kimiko berrien aurkikuntza ekarri zuen;, hala nola, [[Metalmetal alkalino|metal alkalinoa]]<nowiki/>kena. 1830eanHorrela, 55berrogeita hamabost elementu ezagutzen ziren jadanik 1830ean. Gerora, XIX. mendearen erdialdean, [[Espektroskopia|espektroskopiaren]] asmakuntzarekin, elementu berriak aurkitu ziren,; batik bat, cesio[[Zesio|zesioa]], talio…[[Talio|talioa]] eta bezalakoantzeko elementuak. Eta, XX. mendean, prozesu radioaktiboen[[Desintegrazio ikerketaerradioaktibo|erradioaktiboen]] ikerketa-lanekin, beste hainbat elementu pisutsu aurkitu ziren. HorrelaAzkenean, taula periodikoakperiodikoan, 118 elementu izaterabiltzera igaro zengara geure egunotan.
 
=== Elementuen nozioa eta propietate periodikoak ===
“Elementu” hitza zientzia grekotik datorren hitza da, baina elementu hitzaren zentzu modernoa XVII. mendetik aurrera ezarri zen, baina hala ere prozesu horren nondik norakoa zein den zehaztea ez da kontu erreza .Zenbait pentsalarik, [[Robert Boyle]]<nowiki/>ren obra (kimikari eszeptikoa) hartzen dute abiapuntutzat. Bertan Robert elementu hitzaz aritzen da: gorputz primitibo eta sinpleak dira, ez daude beste gorputzez osaturik. Esaldi hau, Aristotelesen lau elementuei eginiko kritika bat da.
 
''Elementu'' hitza greziera zaharretik dator, baina, kimikan, ''elementu'' hitzak duen esanahi modernoa XVII. mendetik aurrera ezarri zen; dena den, prozesu horren nondik norakoa zein den zehaztea ez da kontu erraza. Zenbait pentsalarik [[Robert Boyle]]ren obra hartzen dute abiapuntutzat. Kimikari eszeptikoa zen bera, eta, bere lanean, Boyle elementu hitzaz aritu zen, esanez gorputz primitibo eta sinpleak zirela eta ez zeudela beste gorputzez osaturik. Izatez, azalpen hori Aristotelesen [[Elementu klasikoak|''lau elementu''en]] teoriari eginiko kritika bat zen.
XVIII. mendean zehar, taulek konposizio kimikoa ulertzeko modu berri bat batu zuten. Elementu kimikoak ulertzeko modu berri hau [[Antoine Lavoisier|Lavoisier]]<nowiki/>ren eskutik jaso dugu, “Kimikaren tratatu elementala” izeneko lanean aritu zen hortaz. Lavoisierrek bereizketa bat proposatzen zuen; momenturarte ezagunak ziren substantzien artean elementu kimikoak bereizi eta gerora elementu kimiko horien propietatea ezagutu behar zen.
 
Geroagom, taulen konposizio kimikoa ulertzeko modu berri bat osatu zuten kimikariek XVIII eta XIX. mendeetan zehar. Elementu kimikoak ulertzeko modu berri hori [[Antoine Lavoisier|Lavoisierren]] eskutik jaso zuten hasiera batean, ''Kimikaren tratatu elementala'' izeneko lanean aritu baitzen hortaz. Lavoisierrek bereizketa bat proposatzen zuen: ezagunak ziren substantzien artean elementu kimikoak bereiztea, uste izanik horrela elementu kimiko horien propietateak hobeto ulertuko zirela. Bide horretatik abiaturik, elementu berri askoren aurkikuntzak eta elementu horien propietateen azterketak eginez, horien arteko antzekotasun ugari agertzen zirela ondorioztatu zuen. Honek,Horrek kimikarien interesa piztu zuen eta klasifikazio sailkatze-modu berri baten garapena abiarazi zuen.
 
=== PisuMasa atomikoak ===
XIX. mendearen hasieran, [[John DaltonekDalton|John Dalton-ek]] [[Atomismo|atomismoaren]] kontzepzio berrriberri bat garatu zuen.  Ikerketa  [[Meteorologia|meteorologikoak]] Kontzepzioeta berrigas honenatmosferikoen abiarazleaazterketa ikerketazehatza meteorologikoakizan etaziren gaskontzepzio atmosferikoakberri izanhonen zirenabiarazleak. Ekarpen nagusia “''[[atomismo kimikoa]]”'' delakoaren eskutik jasotzenetorri duguzen. Atomismo kimikoaren formulazio berri honekberriak Lavoisiarren definizioarekin egiten zuen bat. Daltonek hirogeno hidrogeno-atomo baten  masa hartu zuen erreferentzia -unitate gisa. Ordutik aurrera, ''masa atomiko'' (edo ''pisu atomiko'') terminoa erabiltzen da elementu bakoitzaren isotopoen masa atomikoen batezbestekoa adierazteko, eta informazio hori taula periodikoaren barnean sartzen da.
 
=== SistematizazioNewlandsen lehenzortzidun saiakeraklegea ===
[[John Newlands]] kimikari ingelesak, 1863tik 1866ra bitartean, dokumentu sorta bat egin zuen, eta adierazi zuen elementuak pisu atomikoaren goranzko ordenan zerrendatzen direnean, antzeko propietate fisiko eta kimikoak zortziko tarteetan errepikatzen direla<ref group="Oh">Garai hartan, oraindik aurkitu gabe ziren gas noble deiturikoak</ref>
1789an Lavoisierrek 33 elementu kimikoez osatutako zerrenda bat argitaratu zuen. Elementu horiek multzo ezberdinetan sailkatu zituen: gasak, metalak, ez-metalak eta lurra<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernel, Jean,|abizena=1497-1558.|izenburua=The Physiologia of Jean Fernel (1567)|argitaletxea=American Philosophical Society|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50645654|isbn=0871699249|pmc=50645654}}</ref><ref>Jiménez, Javier (8 de febrero de 2016). [https://www.xataka.com/investigacion/dmitri-mendeleiev-el-hombre-que-ordeno-los-elementos «Dmitri Mendeléyev, el hombre que ordenó los elementos»]. Consultado el 5 de febrero de 2018</ref>. Hasiera baten Lavoisierrek proposatutako sailkapen hau deseztatua izan zen; propietate fisiko eta kimikoen artean ezberdinatasun nabarmenak zeudelako.
{| class="wikitable" style=" width:350px; height:100px" border="1" align="right"
|+'''Newlands'''en zortzidun legea
|-
| colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''1'''|| colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''2'''|| colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''3'''|| colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''4''' || colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''5'''|| colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''6'''|| colspan="1" style="background:#ffdead;" align="center" | '''7'''
|-
| colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''Li'''<br>6,9<br><br>'''Na'''<br>23,0<br><br>'''K'''<br>39,0 || colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''Be'''<br>9,0<br><br>'''Mg'''<br>24,3<br><br>'''Ca'''<br>40,0 || colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''B'''<br>10,8<br><br>'''Al'''<br>27,0<br><br><br><br>|| colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''C'''<br>12,0<br><br>'''Si'''<br>28,1<br><br><br><br>|| colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''N'''<br>14,0<br><br>'''P'''<br>31,0<br><br><br><br>|| colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''O'''<br>16,0<br><br>'''S'''<br>32,1<br><br><br><br>|| colspan="1" style="background:#ffffff;" align="center" | '''F'''<br>19,0<br><br>'''Cl'''<br>35,5<br><br><br><br>
|-
|}
Aldizkakotasun hori musikaren zortzidunekin alderatu zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=An Unsystematic Foreshadowing: J. A. R. Newlands|url=http://web.lemoyne.edu/~giunta/EA/NEWLANDSann.HTML#newlands3|aldizkaria=web.lemoyne.edu|sartze-data=2023-09-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=An Unsystematic Foreshadowing: J. A. R. Newlands|url=http://web.lemoyne.edu/~giunta/EA/NEWLANDSann.HTML#newlands4|aldizkaria=web.lemoyne.edu|sartze-data=2023-09-14}}</ref>. ''Zortzidun lege'' deritzon horri, iseka egin zioten Newlandsen garaikideek, eta Chemical Society-k bere lana argitaratzeari uko egin zion<ref>Bryson, B. (2004). ''[[:es:A_Short_History_of_Nearly_Everything|A Short History of Nearly Everything]]'' (en inglés). Black Swan. pp. 141-142. <small>ISBN 978-0-552-15174-0</small></ref>, betetzeari uzten ziolako kaltzioaren ondoren. Newlandsek, ordea, elementuen taula bat egin, eta falta ziren elementuen existentzia iragartzeko erabili zuen, hala nola [[Germanio|germanioa]]{{Sfn|Scerri|2007|p=306}}. Chemical Society-k Mendeleiev-i kreditatu zitzaizkionetik bost urtera bakarrik aitortu zituen bere aurkikuntzak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Atomic Debates: "Memorable and Interesting Evenings in the Life of the Chemical Society"|orrialdeak=5–25|hizkuntza=en|data=1965-04|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/349922|aldizkaria=Isis|alea=1|zenbakia=56|issn=0021-1753|doi=10.1086/349922|sartze-data=2023-09-14}}</ref>, eta, geroago, [[Royal Society|Royal Society-k]] aitortu zuen, zeinak bere saririk gorena eman zion Newlandsi, Davy Medaila<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Davy Medal {{!}} Royal Society|url=https://royalsociety.org/grants-schemes-awards/awards/davy-medal/|aldizkaria=royalsociety.org|sartze-data=2023-09-14}}</ref>.
 
1867an, [[Gustavus Hinrichs]] daniar kimikariak espiral sistema periodiko bat argitaratu zuen [[Espektro (argipena)|espektroetan]], [[Masa atomiko|pisu atomikoetan]] eta beste antzekotasun kimiko batzuetan oinarrituta. Bere lana konplikatuegitzat jo zuten, eta, beraz, ez zuten onartu{{Sfn|Scerri|2007|pp=87-92}}<ref>{{Erreferentzia|izena=George B.|abizena=Kauffman|izenburua=American forerunners of the periodic law|orrialdeak=128|hizkuntza=en|data=1969-03|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ed046p128|aldizkaria=Journal of Chemical Education|alea=3|zenbakia=46|issn=0021-9584|doi=10.1021/ed046p128|sartze-data=2023-09-14}}</ref>.
Une horretatik aurrera, kimikariak sailkapen lanetan aritu ziren. Hoien artean aurkitzen da Johann Wolfgang Döbereiner kimikari alemaniarra. Honek, agerian utzi zuenantzekotasun nabarmenak gertatzen zirela hiru elementuez osatutako talde jakin batzuen propietateen artean. Gerora, beste talde batzuetan horrelako harremanak gertatzen zirela ondorioztatu zuen; hala no: [[Kloro|kloroa]], yodoa eta bromoaren artekoa.
 
=== Mendeleieven taula ===
Hiru elementuez osatutako talde hauei “triada”<ref>{{Erreferentzia|izena=Horvitz, Leslie|abizena=Alan.|izenburua=Eureka! : scientific breakthroughs that changed the world|argitaletxea=J. Wiley|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/50766822|isbn=9780471233411|pmc=50766822}}</ref> izena jarri zitzaien. Leopold Gmelinek hamar triada identifikatu zituen; lauko hiru talde eta bosteko talde bakarra.
Dmitri Mendeleiev kimikariak 1869an argituratu zuen bere taula periodikoa, eta, ia aldi berean, [[Julius Lothar Meyer|Julius Lothar Meyerrek]] antzera egin zuen 1870ean. ''Mendeleyeven mahaia'' izenaz argitaratu zen lehen bertsioa. Biek ala biek taula periodikoa antzeko moduan proposatu zuten: elementuak zutabetan eta errenkadetan sailkaturik pisu atomikoen arabera. Errenkada edo zutabe berriak egin zituzten elementuen ezaugarriak errepikakorrak suertatzen zirenean. Handik gutxira, 1871an, Mendeleievek beste taula periodiko bat argitaratu zuen, baina, oraingoan, antzekoak ziren elementuen multzoak errenkadatan sailkatuta egon ordez, zutabetan zeuden banaturik. Gainera, oraindik aurkitu gabe zeuden elementuen deskribapen zehatza eskaini zuen. Hutsune haiek gerora beteko zirela iradoki zuen, kimikariek elementu natural berriak aurkitzean. Gauzak horrela, Mendeleieven lanaren onarpena bi arrazoi nagusiengatik gertatu zen: batetik, Mendeleievek hutsuneak utzi zituelako taulan aurkitu gabeko zeuden elementuentzat eta, bestetik, alde batera utzi zuelako ordura arte erabiltzen zen sailkatze-ordena, taula pisu atomikoen arabera antolatuz.
 
Dena den, 1913. urtean, [[Henry Moseley]]k, elementu bakoitzari zenbaki atomiko bat esleitu zion, eta, horren ondorioz, zuzenketa bat egin behar izan zen taulan; izan ere, Mendeleievek pisu atomikoa erabili zuen elementuen sailkapena egiteko, eta horrek arazoak sortzen zituen. Hortaz, Moseleyren zehaztapenaren ondoren eta arazo horiek konpontzeko, zenbaki atomikoaren arabera berrantolatu zen taula.
=== Mendeleyeven taula ===
Dmitri Mendeleyev kimakariak 1869an argituratu zuen bere taula periodikoa eta aldi berean, Julius Lothar Meyerrek berdina egin zuen 1870ean. “La mesa de Mendeleev” izan zen argitaratu zuen lehen bertsioa. Biek sailkatu zuten taula periodkoa modu antzeko batean. Elementuak zutabetetan edo lerrotan sailkatzen ziren pisu atomikoen arabera. Lerro edo zutabe berriak egiten zituzten elementuen ezagaurriak errepikakorrak suertatzen zirenean.
 
Gaur egun ezagutzen dugun taularen egituraketa [[Horace Groves Deming]]i zor diogu. Demingek 1923an argitaratutako taulan, periodo motz eta ertainak zeuden (gaurko hamazortzi zutabeak). Merc and Company enpresak Demingen taula argitaratu zuen, eta, urte horretan, Estatu Batuetako eskoletan kopiak banatu zituen, eta, 1930eko hamarkadan, entziklopedietan zabaldu zen.
Mendeleeven lanaren onarpena bi arrazoi nagusiengatik gertatu zen. Lehenik eta behin Mendeleevek taulan hutsuneak utzi zituen oraindik aurkitu gabeko elementuak zeudelako. Bestetik, alde batera utzi zuen ordurarte erabiltzen zen sailkapen ordena, pisu atomikoen araberakoa zena. Gerora, 1913. urtean, [[Henry Moseley]]-ek, elementu bakoitzari zenbaki atomiko bat esleitu zien.
 
=== Mekanika kuantikoa eta taularen hedapen progresiboa ===
Mendeleevek, pisu atomikoa erabili zuen zenbaki atomikoa erabili beharrean elementuen sailkapena egiteko. Momentuan, pisu atomikoaren neurketa aurrera eramatea kontu zaila zen, ez baitzegoen tresneriarik pisu atomikoaren neurketa modu fidagarrian egiteko. Baina hala ere, Mendeleevek ondorio fidagarriak atera zituen bere ikerkuntzetik.
Mendeleieven taula periodikoak zenbait irregulartasun eta problema agertzen zituen. Hurrengo hamarkadetan, gas nobleen, ''lur arraroen'' eta elementu erradioaktiboen aurkikuntzak integratu behar izan zituen. Beste arazo gehigarri bat izan zen pisu atomikoa handituz ordena-irizpidea eta propietate kimiko komunak dituzten familien arabera taldekatzearekin bateratzeko zeuden irregulartasunak. Zailtasun horren adibide dira [[telurio]]-[[iodo]], [[argon]]-[[potasio]] eta [[kobalto]]-[[nikel]] bikoteak, zeinetan pisu atomiko handitzeko irizpidea aldatzea beharrezkoa den antzeko propietate kimikoak dituzten familietan multzokatzeko.
 
Zenbait denboraz, galdera hau ezin izan zen behar bezala konpondu, [[Henry Moseley|Henry Moseleyk]] (1867-1919), 1913an, [[X izpi|X izpien]] [[Espektro elektromagnetiko|espektroei]] buruzko ikerketa bat egin zuen arte. Moseleyk egiaztatu zuen sistema periodikoaren ordena-zenbakiaren arabera [[erradiazio]]-[[Maiztasun|maiztasunaren]] [[Erro karratu|erro karratua]] irudikatuz, lerro zuzen bat lortzen zela, eta, horri esker, ordena hori ez zela ustekabekoa ikustera zeraman, baizik eta [[Atomo|egitura atomikoaren]] propietate batzuen isla baizik. Gaur egun badakigu propietate hori [[Atomo nukleo|nukleoaren]] [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] (Z) edo [[Protoi|karga positibo]] kopurua dela.
1871an, Mendeleevek beste taula periodiko bat argitaratu zuen, baina oraingoan antzekoak ziren elementuen multzoak lerrotan sailkatuta egon beharrean, zutabetan zeuden banaturik. Gainera, oraindik aurki gabe zeuden elementuen deskribapen zehatza eskeini zuen. Hutsune hauek gerora beteko ziren, kimikariek elementu natural osagarriak aurkitzerakoan.
 
XX. mendearen lehen herenean mekanika kuantikoaren teoria eraiki zenean, sortutako garapen teorikoen ondoren sortu zen gaur egun onartzen den lege periodikoaren azalpena. Ikerketa horri eta ondorengo garapenei esker, sistema periodikoko elementuen antolamendua elementu ezberdinen atomoen egitura elektronikoarekin erlazionatuta dagoela onartzen da, eta, bertatik, haien propietate kimiko desberdinak iragar daitezke{{Sfn|Ball||p=111}}.
Gaur egun ezagutzen dugun taularen egituraketa [[Horace Groves Deming]]-eri zor diogu. 1923an, Demingek taula pedioko motz eta ertainak (18 zutabe) argiratu zituen. “Merc and Company” taldeak, Demingenen taulak argitaratu zituen eta urte horretan estatu batuetako eskoletik banatu zituen. 1930. urteko hamarkadan, Demingenen taulak entziklopedietan agertzen ziren.
 
1945ean [[Glenn T. Seaborg|Glenn Seaborg]] estatubatuar zientzialariak iradoki zuen ordurarte uste zenaren aurka [[Aktinido|aktinidoak]] eta [[Lantanoide|lantanoideak]] '''d '''blokeko laugarren errenkadaren ordez '''f '''azpimaila betetzen ari zirela. Seaborgen lankideek hain teoria erradikala ez argitaratzeko gomendatu zioten, bere karrera hondatuko zuelako ziurrenik. Garai hartan, ospea erori zitekeen karrerarik ez zuela uste zuenez, argitaratu egin zuen hala ere. Gerora, zuzena zela ikusi zen, eta, 1951n, [[Kimikako Nobel Saria]] irabazi zuen [[Aktinido|aktinidoen]] sintesian egindako lanagatik{{Sfn|Scerri|2007|pp=270-271}}<ref>{{Erreferentzia|izena=William L.|abizena=Masterton|izenburua=Chemistry : principles and reactions|argitaletxea=Belmont, CA : Brooks/Cole, Cengage Learning|abizena2=Hurley|abizena3=Neth|izena2=Cecile N.|izena3=Edward J.|data=2012|url=http://archive.org/details/chemistryprincip00mast_579|isbn=978-1-111-42710-8|sartze-data=2023-09-14}}</ref>{{refn|group=Oh|Dagoeneko 1892an, bismutoa baino pisu atomikoa handiagoa zuten elementu ezagun eta ezezagunak —torioa, protaktinioa eta uranioa, adibidez— sartzeko bigarren errenkada duen taula periodiko luzea planteatu zen. Ikertzaile gehienek, ordea, elementu horiek 3. trantsizio taldekoen antzekotzat jo zituzten: hafnioa, tantalioa eta wolframioa. Bigarren barne trantsizio serie baten existentzia, aktinidoen moduan, ez zen onartu lantanidoen egitura elektronikoekin antzekotasunak ezarri arte.<ref>van Spronsen, J. W. (1969). ''The periodic system of chemical elements.'' Amsterdam: Elsevier. pp. 315-316, ISBN 0-444-40776-6</ref>|group=Oh}}
 
1952an, Gil Chaverri [[Costa Rica|Costa Ricako]] zientzialariak elementuen egitura elektronikoan oinarritutako bertsio berri bat aurkeztu zuen, zeinak lantanidoen eta aktinidoen serieak sekuentzia logiko batean kokatu ahal izateko zenbaki atomikoaren arabera onartzen duen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chaverri periodic table|data=2013-10-22|url=https://web.archive.org/web/20131022010747/http://www.millersville.edu/~iannone/handouts/TablaChaverri.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-09-14}}</ref>.
 
Elementu transuraniko batzuen kantitate txikiak modu naturalean gertatzen badira ere<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Emsley|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford ; New York : Oxford University Press|data=2011|url=http://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl_b1k4|isbn=978-0-19-960563-7|sartze-data=2023-09-14}}</ref>, denak laborategietan aurkitu ziren lehenengoa, [[Neptunio|neptunioa]] izan zen, 1939an sintetizatua.​ Elementu horien ekoizpenak nabarmen hedatu du taula periodikoa{{Sfn|Bell|p=123}} Asko oso ezegonkorrak direnez eta azkar usteltzen direnez, sortzen direnean, zailak dira detektatzeko eta karakterizatzeko. Elementu batzuen erreklamazioen eta aurkikuntza-eskubideen onarpenari buruzko eztabaidak egon izan dira berrikuspen independente bat eskatuz zein alderdik duen lehentasuna zehazteko eta, beraz, izenaren eskubideak. [[flerovio]] (114. elementua) eta [[livermorio]] (116. elementua) 2012ko maiatzaren 31n izendatu zituzten<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert C.|abizena=Barber|izenburua=Discovery of the elements with atomic numbers greater than or equal to 113 (IUPAC Technical Report)|orrialdeak=1485–1498|hizkuntza=de|abizena2=Karol|abizena3=Nakahara|abizena4=Vardaci|abizena5=Vogt|izena2=Paul J.|izena3=Hiromichi|izena4=Emanuele|izena5=Erich W.|data=2011-06-01|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1351/PAC-REP-10-05-01/html|aldizkaria=Pure and Applied Chemistry|alea=7|zenbakia=83|issn=1365-3075|doi=10.1351/PAC-REP-10-05-01|sartze-data=2023-09-14}}</ref>. 2010ean, [[Errusia|Errusiaren]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuen]] arteko lankidetza bateratu batek [[Dubna|Dubnan]], Mosku eskualdean, [[Errusia|Errusian]], esan zuen [[Teneso|tenesoaren]] (117. elementua) sei atomo sintetizatu zituela<ref>«[http://www.jinr.ru/news_article.asp?n_id=1195&language=rus ru:Эксперимент по синтезу 117-го элемента получает продолжение» [Experiment on sythesis of the 117th element is to be continued]] (errusieraz). JINR. 2012</ref>.​
 
2015eko abenduaren 30ean, IUPACek 113, 115, 117 eta 118 elementuak aitortu zituen ofizialki taula periodikoaren zazpigarren errenkada osatuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Periodic table's seventh row finally filled as four new elements are added|hizkuntza=en-GB|data=2016-01-04|url=https://www.theguardian.com/science/2016/jan/04/periodic-tables-seventh-row-finally-filled-as-four-new-elements-are-added|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-09-15}}</ref>. 2016ko azaroaren 28an, IUPACek ordura arte onartutako azken lau elementu berri horien izen eta sinbolo ofizialak iragarri zituen (Nh, [[nihonio]]; Mc, [[Moskovio|moscovio]]; Ts, [[teneso]]; eta Og, [[oganeson]])<ref>«[[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna|IUPAC]]». ''Periodic Table of Elements (2016ko azaroaren 30)'' (ingelesez). 2016-11-30ean begiratua. «Lau elementu berri IUPACek ofizoalki onartuak: Nh, Mc, Ts y Og».</ref>, zeinak​ aldi baterako izendapenak ordezkatzen dituzten.​
 
==[[Fitxategi:Jakindun logoa.png|left|24px]] Ariketak ==
<gallery mode="packed" heights="120" style="background-color: #fef6e7; margin-left: 0;" caption="Taula periodikoa">
Fitxategi:Taula periodikoa Ariketa 3 DBH.webm|'''Taula periodikoa''' lantzeko ariketa.
</gallery>
 
{| width=75% align="center"
|- align="center"
|colspan=5 | [[Serie kimiko]]ak (hondo kolorea):
|-
| bgcolor="#ff9999" | [[Metal alkalino]]ak
| bgcolor="#ffdead" | [[Metal lurralkalino]]ak
| bgcolor="#ffccff" | [[Lantanoide]]ak
| bgcolor="#ff99cc" | [[Aktinoide]]ak
| bgcolor="#ffc0c0" | [[Trantsizio-metal]]ak
|-
| bgcolor="#dddddd" | [[Metal]]ak
| bgcolor="#CCCC99" | [[Metaloide]]ak
| bgcolor="#ccffcc" | [[Ez-metal]]ak
| bgcolor="#ffffcc" | [[Halogeno]]ak
| bgcolor="#ccffff" | [[Gas noble]]ak
|}
 
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|330em}}
 
==Oharrak==
{{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}}
 
==Bibliografia==
* {{Erreferentzia|abizena=Agafoshin|izena=N. P.|izenburua=Ley periódica y sistema periódico de los elementos de Mendeleiev|argitaletxea=Editorial Reverté, Madrid|urtea= 1977|orrialdea=200}}
* {{Erreferentzia|abizena=Bensaude-Vicent|izena=B. D.|izenburua=«''Mendeleiev: El sistema periódico de los elementos''|argitaletxea= Mundo científico|urtea=1984|aldizkaria= 42|orrialdeak= 184-189}}
* {{Erreferentzia|abizena=Calvo Rebollar|izena= M.|izenburua= ''Construyendo la Tabla Periódica''|argitaletxea= Prames, Zaragoza|urtea=2019|orrialdea= 407}}
* {{Erreferentzia|abizena=Chaverri Gil|izenburua= ''Periodic Table of the Elements''|argitaletxea=Journal of Chemical Education|aldizkaria= 30|orrialdeak=632|urtea=1951}}
* {{Erreferentzia|abizena=Ernsley|izena= J|aldizkaria= ''Nature's Building blocks|argitaletxea= Oxford University Press|urtea= 2011|orrialdea= 699}}
* {{Erreferentzia|abizena=Fontani|izena= M|abizena2=Costa|izena2=M|abizena3=Orma|izena3= M.V.|izenburua= ''The Lost Elements: The Periodic Table's Shadow Side''|url=https://archive.org/details/lostelementsperi0000font|argitaletxea= Oxford University Press|urtea=2014|orrialdea=[https://archive.org/details/lostelementsperi0000font/page/508 508]}}
* {{Erreferentzia|abizena=Muñoz|izena= R|abizena2=Bertomeu Sanchez|izena2=J. R.|''La historia de la ciencia en los libros de texto: la(s) hipótesis de Avogadro''|aldizkaria= Enseñanza de las ciencias 21 (1)|urtea= 2003|orrialdeak= 147-161}} Testu osoa
* {{Erreferentzia|abizena=Rocke|izena=A. J.|urtea= 1984|izenburua= ''Chemical Atomism in the Nineteenth Century'' From Dalton to Cannizzaro. Ohio|argitaletxea= Ohio State University Press}}
* {{Erreferentzia|abizena=Román Polo|izena=P|izenburua= ''El profeta del orden químico: Mendeléiev''|argitaletxea= Nivola, Madrid|urtea= 2002|orrialdea= 190}}
* {{Erreferentzia|abizena=Scerri|izena=E. R.|izenburua= ''Evolución del sistema periódico''|aldizkaria= Investigación y Ciencia, 266|urtea= 1998|orrialdeak= 54-59}}
* {{Erreferentzia|abizena=Scerri|izena=E. R.|izenburua= ''The Periodic Table: Its Story and Its Significance''|url=https://archive.org/details/periodictableits0000scer|argitaletxea= Oxford University Press|urtea= 2007|orrialdea= [https://archive.org/details/periodictableits0000scer/page/346 346]}}
* {{Erreferentzia|abizena=Strathern|izena=Paul|urtea= 2000|izenburua= ''El sueño de Mendeléiev, de la alquimia a la química''|argitaletxea= Siglo XXI, España Editores, Madrid|orrialdea= 288}}
 
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
 
{{Elementu kimiko aurkibidea}}
159 ⟶ 212 lerroa:
[[Kategoria:Kimika]]
[[Kategoria:Zientziaren historia]]
[[Kategoria:Jakindunen bideoak dituzten artikuluak]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Taula_periodikoa"(e)tik eskuratuta