Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Wikipedia

Denboran bidaia

Theklan (eztabaida | ekarpenak)(r)en berrikusketa, ordua: 20:47, 21 iraila 2024

Denboran bidaia iraganera edo etorkizunera bidaiatzeko jarduera hipotetikoa da. Denboran zeharreko bidaia kontzeptu oso ezaguna da filosofian eta fikzioan, batez ere zientzia fikzioan. Fikzioan, denboraren makina izenez ezagutzen den gailu hipotetiko bat erabiliz lortzen da normalean denboran zeharreko bidaia. Denboraren makina baten ideia H. G. Wellsen 1895eko Denboraren Makina nobelarekin zabaldu zen[1].

Etorkizun eta iragan kausalen irudikapen tridimentsionala. Gertakaria etorkizunak eta iraganak bat egiten duten bi kono urdinen erdigunea da. Goiko etorkizun kausalaren konoko puntu guztiak gertakariaren etorkizun kausala dira, beheko iragan kausalaren konoko puntu guztiak gertakariareen iragan kausala dira, ardatz bertikal gorriak denboraren iragatea irudikatzen du eta bi gezi urdin horizontalek bi norabide espazialak dira.

Ez da ziurra fisikoki iraganera bidaiatzea posible denik. Posible balitz, kausalitate arazoak ekar litzake. Denboran aurrera egiten den bidaia, denboraren pertzepzioaren ohiko zentzutik kanpo, erlatibitate bereziaren eta erlatibitate orokorraren esparruan oso ondo ikusten eta ulertzen den fenomenoa da. Hala ere, gorputz batek beste batekin alderatuta aurrera egitea edo milisegundo batzuk baino gehiago atzeratzea ez da egingarria gaur egungo teknologiarekin. Denboran atzera egindako bidaiari dagokionez, posible da hori ahalbidetzen duten soluzioak aurkitzea erlatibitate orokorrean, hala nola errotazioan dagoen zulo beltz bat erabilita. Espazio-denboran puntu arbitrario batera bidaiatzeko aukerak babes oso mugatua du fisika teorikoan, eta normalean mekanika kuantikoarekin edo zizare zuloekin baino ez da erlazionatzen.

Kontzeptuaren historia

Denboran bidaia mitikoak

Mitologia askotan agertzen da denboran bidaiatzen duen pertsonaia bat. Mitologia hinduistan, Vishnu Purana aipatzen du Raivata Kakudmi erregearen istorioa, Brahma jainko-sortzailea ezagutzera zerura bidaiatzen duena eta harriduraz jasotzen du Lurrera itzultzerakoan urte asko pasa direla[2][3]. Pāli Canon budistak denboraren erlatibotasuna aipatzen du. Payasi Suttak aipatzen du Buddharen ikasle nagusietako batek, Kumara Kassapak, azaltzen diola Payasiri nola Zeruan denbora ez den Lurreko abiadura berdinean igarotzen. Japoniako "Urashima Tarō" ipuinean[4], Manyoshun lehen aldiz agertzen dena, Urashima-no-ko (浦嶋子) izeneko arrantzale bat agertzen da, itsaspeko jauregi bat bisitatzen duena. Hiru egun bertan eman ostea bere herrira itzultzen da eta etorkizunean 300 urtera bidaiatu duela ikusten du, jada inor ez da berarekin gogoratzen, bere familia hil da eta bere etxea suntsitu da[5]. Euskal Herrian Leireko monasterioko abadea zen Birilaren kondairak antzeko egoera bat du: urretxindor baten txioekin lokartuta, 300 urtez egon zen txoriari begira[6].

Abrahamdar erlijioetan

Judaismoaren historia batek Honi HaMe'agel aipatzen du, K.a. I. mendeko mirakuluak egiten zituen jakintsua, pertsonaia historikoa izan zena baina hainbat mito bereganatu zituena. Egun batean, bidaian zihoala, Honik gizon bat ikusi zuen algarrobo bat landatzen, eta hari buruz galdetu zion. Gizonak azaldu zion zuhaitzak 70 urte beharko zituela fruitua emateko, eta ez zuela beretzat landatzen, datozen belaunaldientzat baizik. Egun horretan bertan, Honi atseden hartzera eseri zen, baina lo geratu zen 70 urtez; esnatu zenean, gizon bat ikusi zuen algarrobo heldu batetik fruituak jasotzen. Berak landatu ote zuen galdetuta, ezetz erantzun zuen gizonak, bere aitonak landatu zuela[7].

Tradizio kristauan, bada antzeko historia oso ezagun bat, «Efesoko zazpi lotiak», K.o. 250. urte inguruan, Dezio erromatar enperadorearen erregealdian kristauen jazarpenetik ihes egiteko kobazulo batean ezkutatu ziren lehen kristauen talde baten istorioa kontatzen duena. Amets mirakulutsu batean erori ziren, eta 200 bat urte geroago esnatu ziren, Teodosio II.aren erregealdian, hiria eta Inperio osoa kristautu egin zirela aurkitzeko[8][9]. Islamak kontatzen du istorio kristau hori, eta Koraneko surah famatu batean agertzen da, Al-Kahf suran. Bertsioak kobazulo baten barruan jazarpenetik ihes egin eta ehunka urte geroago azaleratzen diren gazte monoteista talde bat gogorarazten du[10][11][12].

Tradizio islamiarreko antzeko beste istorio bat Uzairrena da (normalean Bibliako Ezrarekin identifikatzen dena); babiloniarrek Jerusalem suntsitu zutelako, hain handia izan zen haren mina, ezen Jainkoak bere arima hartu eta bizitzara itzuli baitzuen Jerusalem berreraiki ondoren. Bere asto berpiztuan igo eta bere jaioterrian sartu zen. Baina jendeak ez zuen ezagutu, ezta bere familiak ere, neskameak izan ezik, zeina orain atso itsu bat baitzen. Jainkoari otoitz egin zion bere itsutasuna senda zezan, eta berriro ikusi ahal izan zuen. Semearekin egin zuen topo, eta hark ezagutu egin zuen, sorbalden artean zeukan eta bera baino handiagoa zen orin batengatik[13].

Zientzia-fikziora salto

 
1960ko The Time Machine filmaren posterra.

Denboran bidaiatzea ohiko gaia izan da zientzia fikzioan eta herri-kulturan. Hiru kategoriatan sailka daitezke: denbora-lerro ez-aldagarria; denbora-lerro aldagarria; eta historia alternatiboak, mundu anitzen interpretazioan bezala[14][15][16]. Denbora-lerroa ez da termino zientifikoa, baina maiz erabiltzen da historiako gertakari fisikoak aipatzeko, baita gertakari horiek aldatzen direnean, edo denbora bidaiariak denbora-lerro berria sortzen duela esaten denean.

Hasierako zientzia-fikziozko kontakizunetan pertsonaia luzaro geratzen zen lo, eta esnatzerakoan gizartea aldatuta zegoen, edo modu supernatural batean iraganera bidaltzen zuten. L'An 2440, rêve s'il en fût jamais, 1770koa da generoko aitzindaria, Louis-Sébastien Mercierrek idatzia. Antzeko mekanika dute Washington Irvingen Rip Van Winkle (1819), Edward Bellamyren Looking Backward (1888) edo H. G. Wellsen When the Sleeper Awakes (1899) eleberriek. Kontakizun hauetan denboran bidaiatzeko modua luzaro lo egitea da[17].

Iraganerako bidaia kontatzen duten lehen lanak zeintzuk diren aipatzea zailagoa da. Txinan idatzitako Mendebaldera Bidaiaren bigarren zatiak (Mendebaldera Bidaiari gehigarria; 1640) ispilu magikoen eta jadezko bideen sistema bat aipatzen du historiako une ugari lotzen dituztena. Tximino Erregea protagonistak atzera egiten du bidaia eta "Antzinakoen Mundura" (Qin dinastia) iristen da kanpaia magiko bat lortzeko eta, ondoren, aurrera berriro bidaiatzen du "Etorkizuneko Mundura" (Song dinastia) denboran deserriratu zuten enperadore bat aurkitzeko. Hala ere, denboran bidaia hori ilusio bat baino ez da, bilau batek sortuta bera harrapatu ahal izateko[18]. Samuel Maddenen Memoirs of the Twentieth Century (1733) 1997 eta 1998ko britainiar enbaxadore batzuen gutunak jasotzen ditu, etorkizuneko egoera politiko eta erlijiosoa aipatuz iraganeko diplomazialariei[19]. Narratzaileak gutunak guardiako aingeru baten bidez jasotzen dituenez, Paul Alkonen arabera aingeru hori da ingelesezko literaturako lehenengo bidaiaria denboran[20]. 1838an Dublin Literature Magazinen ipuin anonimo bat argitaratu zen, An Anachronism; or, Missing One's Coach izenburupean, non narratzaileak sofa berri bat jasotzeko itxoiten duen bitartean, mila urte atzerantz bidaiatzen duen. Beda aurkitzen du monasterio batean eta azaltzen dio zer gertatuko den hurrengo mendeetan. Hala ere, istorioak ez du aipatzen ea benetako bidaia den, edo amets bat. Kalimeros: Alexander, son of Philip of Macedon Alexander Veltmanek 1836an argitaratua ere gaian aitzindaria da[21].

 
Charles Dickensen A Christmas Carol.

Charles Dickensen Eguberri kanta (1843) denboran zehar bi norabideetan egindako bidaia mistikoen lehen irudikapenetako bat da, protagonista, Ebenezer Scrooge, aurreko eta etorkizuneko Gabonetara eramaten baitute. Beste kontakizun batzuek eredu bera erabiltzen dute: pertsonaia batek modu naturalean egiten du lo, eta, esnatzean, beste garai batean egoten da[22]. Denboran atzera egindako bidaiaren adibide argiago bat Pierre Boitard botanikari eta geologo frantsesaren 1861eko Paris avant les hommes (Paris gizonen aurretik) liburu ezagunean dago, hil ostean argitaratua. Kontakizun horretan, «deabru herren» baten magiak (Boitard izenarekin frantsesezko hitz jokoa) historiaurreko iraganera eramaten du protagonista; Plesiosaurio batekin eta tximino arbaso batekin egiten du topo, eta izaki zaharrekin elkarreragin dezake. Edward Everett Haleren Hand off (1881) filmak izaki anonimo baten istorioa kontatzen du[23], ziurrenik orain dela gutxi hildako pertsona baten arima, Joseren esklabotza eragotziz antzinako Egiptoko historia oztopatzen duena. Baliteke hau izatea denboran zehar egindako bidaia baten ondorioz sortutako istorio alternatibo bat aurkezten duen lehen kontakizuna[24].

Denboraren makinaren lehen aipamenak

Denboran bidaiatzeko makina baten lehen aipamenen artean dago The Clock that Went Backward, Edward Page Mitchellek 1881ean New York Sun argitaratua. Hala ere, mekanismoak fantasia kutsua du. Erloju berezi bat da, apurtzen denean atzera egiten duena eta bere jabea denboran bidaiarazten duena. Autoreak ez du aipatzen zergatik duen erlojuak propietate hori. Enrique Gaspar y Rimbauren El Anacronópete (1887) bidaia egiteko ontzi bat duen lehen kontakizuna izan daiteke[25]. H. G. Wellsen Denboraren Makina (1895) izan zen kontzeptua ezagun egin zuen lana[26][27].

Denbora bidaia fisikan

Erlatibitate orokorra

Fisika kuantikoa

Emaitza esperimentalak

Etorkizuneko denbora bidaiarien falta

Denboraren hedakuntza

Filosofia

Presentismoa vs. eternalismoa

Aitonaren paradoxa

Paradoxa ontologikoa

Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) Cheng, John. (2012-03-19). Astounding Wonder: Imagining Science and Science Fiction in Interwar America. University of Pennsylvania Press ISBN 978-0-8122-0667-8. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  2. ↑ «Revati» www.mythfolklore.net (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  3. ↑ «The Vishnu Purana: Book IV: Chapter I» sacred-texts.com (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  4. ↑ «JET 15(1) - February 2006 - Yorke, Rowe - Malchronia: Cryonics and Bionics as Primitive Weapons in the War on Time» jetpress.org (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  5. ↑ Rosenberg, Donna. (1997). Folklore, myths, and legends: a world perspective. NTC Pub. Group ISBN 978-0-8442-5784-6. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  6. ↑ «Birila, San - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  7. ↑ «בבלי - מסכת תענית פרק ג» mechon-mamre.org (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  8. ↑ Benko, Stephen. (1993). Pagan Rome and the early Christians. (1. Midland Book ed., [Nachdr.]. argitaraldia) Indiana Univ. Pr ISBN 978-0-253-20385-4. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  9. ↑ «Saint Rip» web.archive.org 2017-10-18 (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  10. ↑ (Ingelesez) «Surah Al-Kahf - 9-26» Quran.com (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  11. ↑ «Cave of the Seven Sleepers - Madain Project (en)» madainproject.com (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  12. ↑ (Ingelesez) Yahya, Farouk. (2022-12-05). «Talismans with the Names of the Seven Sleepers of Ephesus/Aṣḥāb al-Kahf in Muslim Southeast Asia» Malay-Indonesian Islamic Studies (Brill): 209–265.  doi:10.1163/9789004529397_010. ISBN 978-90-04-52939-7. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  13. ↑ «MFA- The Miniatures of the Zubdat-al-Tawarikh» kilyos.ee.bilkent.edu.tr (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  14. ↑ (Ingelesez) Grey, William. (1999-01). «Troubles with Time Travel» Philosophy 74 (1): 55–70.  doi:10.1017/S0031819199001047. ISSN 1469-817X. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  15. ↑ Rickman, Gregg, ed. (2004). The science fiction film reader. (1st Limelight ed. argitaraldia) Limelight Editions ISBN 978-0-87910-994-3. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  16. ↑ Schneider, Susan, ed. (2009). Science fiction and philosophy: from time travel to superintelligence. (1. publ. argitaraldia) Wiley-Blackwell ISBN 978-1-4051-4907-5. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  17. ↑ Fitting, Peter. (2010). Claeys, Gregory ed. «Utopia, dystopia and science fiction» The Cambridge Companion to Utopian Literature (Cambridge University Press): 135–153. ISBN 978-0-521-88665-9. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  18. ↑ Dong, Yue; Lin, Shuen-fu; Schulz, Larry James; Wu, Cheng'en; Dong, Yue; Dong, Yue. (2000). The tower of myriad mirrors: a supplement to Journey to the West. (2nd ed. argitaraldia) Center for Chinese Studies, The University of Michigan ISBN 978-0-89264-142-0. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  19. ↑ Alkon, Paul K.. (1987). Origins of futuristic fiction. University of Georgia Press ISBN 978-0-8203-0932-3. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  20. ↑ Alkon, Paul K.. (1987). Origins of futuristic fiction. University of Georgia Press ISBN 978-0-8203-0932-3. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  21. ↑ «Lib.ru/Классика: Акутин Юрий. Александр Вельтман и его роман "Странник"» az.lib.ru (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  22. ↑ «timetv.html» web.archive.org 2006-09-29 (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  23. ↑ (Ingelesez) Edward Everett Hale. (1895). Hands Off. J.S. Smith & Co (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  24. ↑ (Ingelesez) Nahin, Paul J.. (2001-04-20). Time Machines: Time Travel in Physics, Metaphysics, and Science Fiction. Springer Science & Business Media ISBN 978-0-387-98571-8. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  25. ↑ (Ingelesez) Gaspar, Enrique. (2012-06-26). The Time Ship: A Chrononautical Journey. Wesleyan University Press ISBN 978-0-8195-7239-4. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  26. ↑ «BBC News - HG Wells or Enrique Gaspar: Whose time machine was first?» web.archive.org 2014-03-29 (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  27. ↑ (Ingelesez) «Science fiction | Definition, Books, Movies, Authors, Examples, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-09-21 (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Denboran_bidaia&oldid=9915264"(e)tik eskuratuta