Viana

Vianak Ebro ibaiko depresiogunearen berezko klima mediterraneo-kontinentala dauka. Neguak hotzak, udak beroak, aldaketa termiko handiak, eta euriak nahiko eskasak eta irregularrak izaten dira (batez ere udaberrian eta udazkenean egiten du euria). Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa eta prezipitazioak 500 eta 1.000mm artekoak dira (herrigunean 500mm jausten ez diren arren, iparraldeko gunerik menditsuenetan 1.000mm ere jaus daitezke). Urteroko egun euritsuak 60 eta 100 egun bitartekoak dira.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Vianako Las Cañas aintzira Ramsar hitzarmenaren barruan dago, garrantzi handiko ingurua izanik bai landarediari baita ere hegaztien aberastasunari esker.

Nekazaritzak eragin zuzena izan du jatorrizko landaredi eta basoen galtzean eta gaur egun ez da jatorrizko artedietatik ezer geratzen.

• Iparraldean Labraza (Araba), Aguilar Kodeskoa eta Aras (Nafarroa Garaia).
• Ekialdean Bargota eta Mendabia (Nafarroa Garaia) eta Agoncillo (Errioxa).
• Mendebaldean Logroño (Errioxa), Oion eta Moreda (Araba).
• Hegoaldean Agoncillo eta Ebro ibaiarekin.

Indusketa arkeologikoek berrogeita hamarren bat aztarnategi prehistoriko eta historiko (tartean La Custodia) azaleratu dituzte, ingurukoen artean lurrik aberatsenetakoa dela berretsiz. Azken aurkikuntza Longarreko hipogeoa edo lurpeko hilobia da, Vianaren mugartearen iparraldean kokatua, orain dela 4.000 mila urte ingurukoa eta bere gisakoen artean Nafarroa osoko bitxien eta garrantzitsuentzat jotzen dutena.^[6]

Vianako lurrak, Nafarroaren mendebaldean kokatuak, 1219an sartu zen lehenbizikoz historiografia ofizialean, Antso VII.a Azkarrak hirigune nagusia izanen zuena berreraiki eta birpopularazi zuenean.

 

1219ko Vianaren berreraikitze eta birpopulatzean, defentsa izan zen arrazoi nagusia: Nafarroako muga indartzeko gotorleku bat eraikitzea, Logroñoren —Gaztelako hiri handienaren— aurrean. Horretarako, inguruko herrixketako biztanleak bereganatu zituen, Arranoaren Forua delakoaren bitartez. Gainera, hiri berriak bere muinotik ikusbidean zuen garai hartako bide kultural, ekonomiko eta politiko nagusia: Done Jakue bideko edo Frantses bidea deritzon adarra.

Gaztelu batez, harresiaz eta bi elizaz hornitu zuten Viana. Erromatarren kanpamentu mitikoetatik ikasitako hirigintza-ereduen arabera eraikia izan zen hiriak, Erdi Aroan, setio eta gatazka ugari jasan zituen, eta Gaztelaren menpe geratu zen tarte laburretan. Garai horretatik du «txit noblea eta txit leiala» titulua.

Ingalaterrako erregeak Galesko Printzerriarekin, Frantziakoak Delfinerriarekin eta Gaztelakoak Asturiasko Printzerriarekin egin zuten bezala, Nafarroakoak, Karlos III.a Nobleak, 1423ko urtarrilaren 20an Vianako Printzerria eratu zuen, nafar tronuko oinordeko guztiek titulu horren jabe izan zitezen.

Hiru urte zituela, 1424eko abuztuan, bere ama doña Blancaren besoetan, Karlos printzeak Lizarrako merindadeko mendebaldean kokatutako bere hamahiru hiri eta gazteluen jabetza hartu zuen (besteak beste Guardia,gaurko Arabako Errioxan dena, eta San Vicente de la Sonsierra, “picao” direlakoengatik ezaguna den Errioxako hiria).

Bere bizitza osoa, etengabeko borrokan eman zuen. Nafarroako Erreinuko gobernadore, Kataluniako gobernadore nagusi, bere aldekoak ziren beaumontarrek errege aldarrikatua, Bartzelonan hil zen 1461ean. Katalanek kanonizatu nahi izan zuten. Pobleteko monasterioan lurperatua da. Historialari batzuek diotenez, Margarita Colón andrearekin Mallorcan izan zituen amodio-harremanetatik sortu zen Amerikaren aurkitzailea.

Haren deitura italierazkoaz ezagutzen dugu, baina Aragoi eta Valentziako Borgiatarretakoa zen eta haren aita Alejandro VI.ak elizgizon karrera egitera bultzatu zuen.

1492an Iruñeko apezpiku zela, anaia baten heriotzak norabidea aldarazi zion eta Aita Santuaren armadako kapitain buru izatera ailegatu zen. Ondoren, Fernando Katolikoak Gaztelara ekartzea agindu zuen. Ihes eginik, 1506an iritsi zen Iruñera. Handik laster, bere koinatua zen Juan Labritekoak nafar armaden kapitain nagusi izendaturik, Vianako gaztelua setiatu zuen, eta 1507ko martxoaren 12an hil zuten. Santa Mariako aldarean zegoen hilobi eder bat bazen haren oroimenean, eta hortik hartu zuen 1523an Johanes de Bargota aipatzen zuen Antonio de Guevarak bere hilartitza. Elizatik atera eta 1953 arte ez zuten itzuli bere harmailadira.

1965ean busto bat dedikatu zitzaion -Orduna eskultore erronkariarrarena- Sor Simona Oroz edo San Frantzisko Plazan. Gaurko vianarrek busto horri maglia rosa edo maillot horia paratzen zioten Miguel Indurainek proba horietakoren bat irabazten zuenean.

 

Vianak hiri titulua Nafarroako Felipe VI.ari (Espainiako IV.ari) erosi zion. Nafarroako bederatzi hirietako bat da. Gaztelua eta Soto Galindoko lurrak eskuratu zituen, gaur egun duen herri lurrik handiena.

Pizkundean eta Barrokoan Vianak harresia eskuratuko du "Erregearena zen-, kale gehiago egin, atariak erantsi, elizak zabaldu, eraikiko ditu etxeak, plazak, udaletxea, zezenetarako balkoiak, iturriak, Frantziskotarren komentua eta Ebroren ertzean Recajoko errota. 1592an Enrique ? humanista eta soldaduak herri honetatik igarotzean hauxe adierazi zuen: "Bada Eskualdean ogi ugari eta ardo on eta merkea franko, Vianako ardandegia Nafarroako Erresuma osoa ardoz hornitzeko gai da behar izanez gero, eta hemen Gaztelan baino merkeagoa da dena".

Aipamen honen ildotik, 1752an, Caracasko Gipuzkoar Konpainiak uxual edo pattar destilategi bat eraiki zuen. Iruñean 1665ean, goian aipatutako erregearen hileta zela medio antolatutako lehiaketan Francisco Alesónek, Vianako seme zen jesuita historialari prestuak, irabazi zuen saria euskarazko poema batekin.

XIX. mendea Iruñea-Logroño Errepidearen eraikuntzarekin hasi zen. Handik pixka batera San Pedro eliza kuartel nagusitzat hartu zuten frantsesek. Gudaroste kantonatuentzat eta pasadizokoentzat –frantsesak, ingelesak, portugesak, gerrillak, Minaren Nafarroako Dibisioa- eman behar ziren razioek orube eta herri-lurrak saldu beharra ekarri zuten. 1834ean Tomas Zumalakarregi gipuzkoarrak "Alberguería" deritzan lautadan –hiriaren hegoaldean- estreinatu zuen bere lantza luzeko zalditeria. Done Jakue bideko leku hori izango zen 1875ean karlista eta liberalen arteko preso trukaketarik handienaren gertaleku. Bien bitartean San Pedro eliza erori eta Recajoko lursail handia saldu beharra izan zen. Mende bukaeran urtegia egin zen, udal abere-saila eskuratu, Foruen iturrira ura ekarri, eta 1897ko azaroaren 24an herrira argi-indarra iritsiko da. Gutxigatik ez zuen argi-indarra ikusi Francisco Navarro Villoslada vianarrak, bi urte lehenago hil baitzen Amaya o los vascos en el siglo VIII liburuaren idazlea eta Nafarroako Euskara Elkargoko kide zena.

Lehenbiziko urteetan emigrazio handia nabari da, filoxera izurriteak eta ia etengabeko lehorteek eraginik. 1908an "Gremio de Obreros y Asociados" delakoa sortu zen, kutsu katolikokoa; 1919an jornalarien artean lur-sailak banatzen hasten dira; Errepublika iristerako kanilako ura bazen etxe guztietan; Autonomia-Estatutuei dagokienean, berriz, udalak, gehien bat tradizionalista, hiriburutik emandako agindu eta gorabeherei loturik ibiliko da. 1940-1950eko hamarkadaren azkenean ardo eta oliogintzako kooperatiba sortu zen, eta Salobreko bigarren urtegia bukatu.

1960an 2.513 biztanleetatik askorentzat ezinbestekoa zen emigrazioari hesia jarri zitzaion Nafarroako Sustapen Programaren bitartez, hiriari Poligonoa eman baitzion. Ikuspuntu ekonomiko eta sozialetik munta handiko gertaera izan zen. Ur bilketa berria, Zaharren Egoitza, Jubilatuen Etxea, Santa Mariaren garbiketa, Kultur Etxea, Kiroldegia, Eskualdeko Osasun Etxea, Egoitza handitzea, erromesen etxea laster, eta abar: horiek guztiek egiten dute Viana itxaropenez betetako hiria.

 

Arkitektonikoki aberatsa da hiriaren ondasuna. Hona hemen eraikin nagusiak:

• Longarreko hipogeoa, monumentu megalitikoa da, egungo Vianako udal-mugartean kokatua.

• Andre Mariaren eliza. XIII. eta XIV. mendean eraikitako eliza gotikoa da. Barruan Pedro Margotedoren XVII. mendeko Erretaula Nagusia dago.
• San Frantzizko komentua
• San Pedroren erorkinak eliza gotikoaren aztarnak dira. Hiru habearte ditu eta abside interesgarria du, Iruñean dagoen San Zernin elizaren antzekoa. Portada XIII. mendekoa da. Vianan altxatu zen lehen eliza izan zen.^[7]
• San Martin baseliza XII. mendeko baseliza katolikoa da. Erromaniko estilokoa da. San Martin Tourskoari eskainita dago. Donejakueko frantses bidean dago.
• Haitzuloetako Ama Birjinaren baseliza

• Vianako udaletxea XVII. mendeko eraiki zibila da. Fatxada harmoniko eta soilki apaindua, estilo barroko frantses, arrazionalista eta klasikokoa da.^[8]
• Zezen Balkoia
• Vianako kulturetxea, lehen Gure Ama Graziaren ospitalea, erromesen ospitale zaharra
• Vianako Alde Zaharra.
• Erdi Aroko harresien aztarnak

Aguilar Kodes eta Azuelo udalerrien artean, Las Llanas de Codés izeneko gunean, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak eraikitako Codés Azuelo izeneko parke eolikoa dago. Instalatutako potentzia 43,20 megawatt da, eta parkearen jabea Acciona Energia da gaur egun.

Gaur egun Viana da Errioxako ardoaren ekoizle nagusietakoa "Errioxa Baxua" azpieskualdean.

XX. mendean zehar Vianak ez zuen gora-behera handirik izan biztanle kopuruari dagokionez. 1950eko hamarkadara arte jaitsiera txikia jasan zuen, baina ondoren berreskuratu egin zuen populazioa eta 3.400 biztanleen bueltan egon zen mendearen bukaera arte. XXI. mendearen lehen hamarkadan, berriz, hazkunde esanguratsua izan zuen, ia % 20 biztanle gehiago irabazi baitzituen.

Vianako biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 241 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 6,49 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren azpitik).

 

Foruen plazaren mendebaldean dago, elizaren ondoan. Eraikina Juan Raón arkitekto frantsesak diseinatu zuen XVII. mendean. 1688an eraikitzen amaitutako udaletxeak, estilo barrokoko fatxada dauka, erdi puntuko arkudun galeria baten gainean altxatua. Eraikuntzaren bigarren zatian, balkoi korritua dago eta alboetan bi dorre. Udala alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Foruen Plaza, 1

Hauek izan dira Vianako azken alkateak:

^a 2017ko Abuztuaren 10ean zentsura-mozio batek Jose Luis Murguiondo Pardo alkatetzatik bota zuen.

La Vianesa izeneko autobus konpainiak Viana eta Logroño batzen dituen linea ustiatzen du. Linea honek zortzi zerbitzu egiten ditu Logroñotik Vianara, eta bederatzi kontrako norabidean.

• Serrateko lorategiak

1978an sortu zuten herriko ikastola (Xabier Antoñana izan zen sortzaileetako bat), eta hurrengo kurtsoan (1978-79) abian jarri zen 17 ikaslerekin. Ordutik, aldaketa eta hobekuntzen gastuei aurre egiteko, 1992an, 2007an eta 2016an Nafarroa Oinez jaia antolatu du ikastetxeak, azkenengo urtean Lodosako Ibaialde Ikastolarekin batera^{[25][26][27][28][29][30]}. Gaur egun, 116 ikasle eta 13 irakasle ditu.

Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Viana eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta horrenbestez hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldan, herritarren % 5,02k zekien euskaraz hitz egiten.

2007ko urriaren 21ean ospatu zen Nafarroa Oinez Vianan 100.000 partaiderekin.

• San Anton (urtarrilaren 17an): bezperan suak egiteaz gain, bertan baratxuriak, txorizoa eta abar erretzen dira.
• San Felices (otsailaren 1ean): ospakizun berezia da arras, gogora ekartzen baitu 1219ko otsailaren 1 hartan Viana hiria eraiki zela, San Felices atarian lehen harria paratu zenean. Danbolineroa kaleetan barna ibiltzen da eskola garaian dauden haurrei dei eginez. Mezatatik ateratzean, agintariek txanpon bana ematen diete, gogoan izan dezaten sortiria noiz eraiki zuten.
• Inauteriak (gozo-eltzearen igandea): Inaute ofizialen ondoko igandean eta Garizuman bete-betean sartuta ospatzen da Vianako Inautea. Ohitura berria da, eta inguruko jende asko biltzen du, Vianako inautearekin jaia errepikatzeko asmoz. Parranda eta jostatzea nahinon, Vianara urteko garai horretan hurbilduz gero.
• Cuevasko Ama birjinaren Erromeria (Pazko astelehena): Done Jakue bideko azken santutegi nafarra, Cuevasko Ama Birjina benerazio handikoa da vianarren artean, eta egun horretan jende asko biltzen da baselizan. Eguraldi ona egiten duenetan, lagun talde asko bertan gelditzen dira bazkaltzen, eta jai giroak iluntze arte irauten du.
• Vianako Hiria Artisautza Feria: hiriko ikastolak antolatua, Erramu igandean, Nafarroako Foru Erkidegoko eta inguruko erkidegoetako artisaurik onenetakoak biltzen dira bertan. Ehunka bisitari hurbiltzen dira Vianara egun horretan. Feria girotzeko musika, dantza eta herri kirol saioak ere egiten dira. Kultur ekitaldiak ere izaten dira: hitzaldiak, erakusketak…
• Santa Maria Magdalena jaiak (uztailaren 22an): hiriko zaindariaren jaiak. Inguruan tipikoak diren festen modukoak: bigantxak, erraldoi eta buruhandiak, dastatze gastronomikoak, zezen-suzkoa, kontzertuak eta abar. Bezperan hasten dira.
• Nievako Ama Birjinaren jaiak (irailaren 8aren ondoko igandea): duela gutxi arte hiriko jai nagusiak izan dira, uzta bildu eta garia jo ondotik. Irailean ospatzen dira eta festa animatuak dira oraindik ere, merezi du bertara hurbiltzea.
• Asteburu Gastronomikoa (azaroaren 1eko astea): ospakizun honetan jatetxeek menu bereziak eskaintzen dituzte bertako berezitasunak dastatu ahal izateko. Gainera, hiriko zenbait elikagai enpresa ere bisitatzen ahal dira. Hitzaldiak antolatzen dira, eta hiriko ostatu eta jatetxe guztiek parte hartzen duten pintxo txapelketa egiten da, arrunt herrikoia bera.
• Gazte eguna: maiatzean ospatzen da, herriko gazteen taldeek antolatua.

• Diego Ximenez (1617-1660), eskultorea^[31].
• Francisco Alesón (1634-1715), jesuita eta historialaria.
• Pedro Matias Goñi (1647-1712), josulaguna.
• Jose Perez de Lanciego Eguilaz (1665-1728), artzapezpikua^[32].
• Francisco Ignacio Añoa Busto (1684-1764), artzapezpikua.
• Jose Lopez de Frias (XVIII. mendea), eskultorea^[33].
• Agustin Armendaritz (1786-1875), politikaria.
• Francisco Navarro Villoslada (1818-1895), idazle euskaltzalea^[34].
• Eduardo Gancedo Ibarrondo (1878-1950), elizgizon eta idazlea^[35].
• Ángel Hilario García de Jalón Hueto, Jalón Ángel (1898-1976), argazkilaria.
• Filomena Matute Merino (1901-2010), emakume ehun urteduna.
• Jesus Elizalde Sainz de Robles (1907-1980), politikari frankista.
• Angel Elizalde Sainz de Robles (1912-1939), abokatu karlista.
• Pablo Antoñana Txasko (1927-2009), idazlea^[36].
• Xabier Antoñana Txasko (1933-), politikari abertzale, idazle eta euskararen sustatzailea.
• Juan Cruz Labeaga Mendiola (1939-), historialari eta apaiza.
• Felix Cariñanos San Millan (1948-) , antropologo, historialari, idazle eta irakaslea.

2014ko abenduaren 27an, Joan Manuel Serrat abeslaria Vianako 'seme kuttun' izendatu zuten herriarekin 50 urte baino gehiagotik zuen loturagatik^[37].

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Vianaldea
• Lizarrako merindadea

• (Gaztelaniaz) Vianako Udalaren webgunea.
• Erentzun ikastola, Oinez 2007ren webgunean.
• Viana Euskaraz
• Erentzun fundazioa
• (Gaztelaniaz) Natura Lizarraldean
• (Gaztelaniaz) Portal Ciudad de Viana - Viana Hiria Webgunean
• (Gaztelaniaz) Club Deportivo Vianés taldearen webgunea.
• (Gaztelaniaz) Xabier de Antoñana
• Logroño-Lizarra errepidea Viana parean Google Street View-n.
• (Gaztelaniaz) Vianari buruzko informazioa, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean.