Landare loredun

Angiospermoak (izen zientifikoa: Angiospermae) landare loredun esaten zaien hazidun landareak dira. Horien loreen bertizilo edo espiralak, sepalo, petalo, estamin eta karpeloetan antolatuta daude. Gimnospermoen kasuan, polena zuzenean obuluan jasotzen da; angiospermoetan, aldiz, karpeloek obuluak inguratu eta beraien estigmen azalean jasotzen dute. Hala, fruitua heltzen denean, haziak horren barnean bilduta egoten dira (lehen obulua karpeloan kokaturik dagoen bezala). Berezitasun horrek izena ematen dio landare-talde honi. Testu batzuetan angiospermoak loredun landare bakartzat hartzen dira. Izan ere, beste espermatofita batzuen loratzea ezberdina da.

 

Angiospermoen loreek egitura berezia dute eta, gainera, fruituak organo berriak bezalakoak dira. Hala ere, horiek ez dira angiospermoak gainontzeko espermatofitoetatik bereizteko modu bakarrak; izan ere, beste ezaugarri morfologiko bereizgarri batzuk ere badituzte: gametofito emearen murrizketa zelula gutxi batzuetara, ernalketa bikoitza eta xilema eta floema bereizgarriak.

Angiospermoei, beraien ezaugarri morfologiko bereizgarriak direla eta, espermatofito monofiletiko esaten zaie aspalditik. Baina, geroago, haien monofilia frogatu da DNAren azterketa molekularren bidez.

Angiospermoen taldeak jasan zuen dibertsifikazioa harrigarria da. Fosil-erregistroan, Kretazeoan ageri dira (duela 130 milioi urte), eta garai horretatik aurrera oso ezberdinak diren espezieen hainbat fosil agertu dira. Gaur egun oraindik munduko landareen % 90 angiospermoen taldean sailkatzen dira. Angiospermoak espermatofitoen, enbriofitoen eta biridofitoen dibertsitatearen ordezkari nagusiak dira, 257.000 espezie bizidunekin.

Hainbat espezie izateaz gain, talde hau hainbat ohitura izateagatik eta ia posible diren nitxo ekologiko guztiak konkistatu izanagatik ere bereizten da. Morfologiari dagokionez, zuhaixka formakoak eta belarkarak bereizten dira. Habitatari dagokionez, aldiz, badaude angiospermo urtarrak zein lehortarrak, basamortuetan zein zingiretan, itsas mailan zein latitude altuetan hazten direnak. Espezieen dibertsitatea askoz ere garaiagoa da eremu tropikal eta hezeetan; izan ere, ingurune horietan paisaiaren jaun eta jabe dira. Latitude garaietan, berriz, dibertsitatea jaisten da, eta tundrak bezalako zona hotzetan ia desagertzen dira. Azken horietan, koniferoak (gimnospermoak) dira nagusi.

Angiospermoak gizakiek kontsumitzen dituzten elikagai gehienen, eta bai lehengaien eta produktu naturalen iturri dira. Munduko elikagai gehienak soilik 15 espezietatik datoz.

Angiospermoak gainontzeko hazidun landareetatik bereizteko hainbat ezaugarri hartu behar dira kontuan. Ezaugarri bereizgarri horiei esker, landare loredunak landareen artean talderik dibertso eta ugarienak bihurtu dira.^[a]

Angiospermoen egitura-kopurua eta konplexutasuna gimnospermoena baino zabalagoa da. Zurtoinaren egitura aztertuz, xilema eta floema eraztun kontzentrikoak osatuz antolatzen dira.

Dikotiledoneoetan, landarea gaztea denean meristemoak oraindik ondo garatu gabe daude, eta xilemak eta floemak eraztun ireki bat osatzen dute. Bien artean, cambium-a aurkitzen da, eta bertatik abiatuta, xilema barrurantz eta floema kanporantz eratuko dira. Urtero, eraztun berri bat eratuko da, urteko eraztuna izenekoa. Eraztun-kopurua aztertuz, landarearen (kasu honetan, zuhaitzaren) adina estimatu ahal izango da.

Monokotiledoneoen artean, aldiz, landarea gaztea denean, xilema eta floema askoz hobeto garatuta daude dikotiledoneoetan baino. Ez daukate cambium-ik eta eratu bezain laster zurtoinaren diametroa oso gutxi aldatuko da.

Angiospermoen ezaugarri bereizgarria loreen garapena da. Espezieen artean, loreek aldakortasun handia aurkezten dute, eta beraz, ezaugarri hau baliagarria izan daiteke espezieak sailkatzeko orduan. Loreen funtzio garrantzitsuenak obuluaren ernalkuntza eta hazidun fruituaren garapena bermatzea dira. Loreak, kimuetatik edota hostoen galtzarbetik garatu daitezke, infloreszentzia izeneko egitura berezi bat garatuz.

Loreek bi zelula-mota sor ditzakete: mikrosporak eta megasporak. Mikrosporak, zelula "arrak" dira, eta estaminetan sortzen dira. Hauek, polen-ale bilakatuko dira. Megasporak, aldiz, zelula "emeak" dira. Hauek megagametogenesi izeneko prozesu baten bidez zatitu egingo dira, obulua eratzeko. Obulua, karpeloaren barruan sartuta egongo da.

Askotan, loreek petaloak eta sepaloak izaten dituzte, babes funtzioa daukatenak. Orokorrean, sepaloak berdeak izaten dira, eta lorea babesteaz arduratzen dira. Petaloak, berriz, esporofiloak babesteaz eta polinizatzaileak erakartzeaz arduratzen dira. Intsektuak eta txoriak erakartzeko, hainbat estrategia garatu dituzte, hala nola, kolore deigarriak edukitzea edo nektarra ekoiztea.

Gainera, angiospermoek mekanismo morfologiko eta fisiologiko ugari garatu dituzte autoernalkuntza ekiditeko. Lore heteromorfikoek, esaterako, karpelo laburrak eta estamine luzeak (edo alderantziz) dauzkate, polenaren transferentzia zailtzen delarik. Bestalde, lore homomorfikoek auto-inkonpatibilitate izeneko mekanismo bat garatu dute lore berdinetik edota lore desberdin batetik datozen polen-aleak bereizteko. Azkenik, beste espezie batzuetan organo arrak eta atal emeak morfologikoki bereizita daude.

Angiospermoetan ernalkuntza bikoitza gertatzen da; izan ere, bi zelula espermatiko haploide (n) ernaltzen dira obuluko zelulekin, hau da, bi nukleo espermatiko iristen dira megagametofitora.

Ernalkuntza hasten da polen-pikorrak pistiloaren (ugalketarako egitura femeninoa) estigmara atxikitzen direnean. Ondoren, hozitu eta polen-hodi luzea hazten da. Polen-hodi hori hazten den bitartean, zelula sortzaile haploide bat polen-hodi horretatik pasatzen da. Zelula sortzailea mitosiaren bidez banatu, eta bi zelula espermatiko haploide (n) sortzen ditu.

Polen-hodia hazten jarraitzen duenez, pasatuko da estigma, estilo eta obariotik. Azken horretan, polen-hodia obuluaren mikropilora heldu eta digerituko da, eta zelula espermatikoak askatuko ditu sinergida batean. Askatutako bi zelula espermatiko horiek desberdinak dira: bata zelula generatiboa da, eta bestea, hozi-zelula.

Alde batetik, zelula generatiboa obuluarekin ernaltzen da eta zigoto diploidea (2n) eratzen da. Bestetik, hozi-zelula fusionatu egiten da 2 nukleo polarrekin eta zelula triploidea (3n) eratzen da.

Zigotoa enbrioi bilakatzen denean, zelula triploidea endosperma bihurtzen da, zeinak enbrioia elikagaiez hornitzen duen. Hori guztia gertatu ondoren, obulutegia fruta bihurtzen da, eta obulua, hazi.

Azkenik, hazia sakabanatu egiten da eta esporofitoa (2n) hazten da.

 

Enbrioia eta endosperma zaku enbrionarioaren barruan garatzen diren bitartean, zakuko pareta handitu eta nukleoko mintzarekin eta tegumentuarekin konbinatzen da, haziaren estalkia sortzeko. Obarioaren pareta garatu egiten da, fruitu edo perikarpoa sortzeko. Horren forma guztiz lotuta dago hazien banaketaren sistemarekin^[6].

Hainbat fruitu mota bereizten dira:

1. Fruitu bakunak (sinpleak): hauen barruan beste 2 mota bereizten dira:
   1. Fruitu lehorrak: perikarpoa ez da zukutsua, baizik mintzakara, zurezkoa (lignifikatua)...
      1. Irekikorrak (dehiszenteak, zabalkorrak): berez irekitzen direnak.
      2. Itxikorrak (indehiszenteak): berez irekitzen ez direnak.
   2. Fruitu mamitsuak: perikarpoa zukutsua da.
2. Fruitu konplexuak (multipleak):

3.  

   Infruteszentziak: infloreszentzia oso batetik eratorritako sakabanatze-unitateak

Angiospermoak monokotiledoneoetan eta dikotiledeneoetan banatu ziren; baina gaur egun jakina da dikotiledeneoek ez dutela talde monofiletikoa osatzen. Beraz, sailkapen horrek ez du angiospermoen filogeniarik erakusten. Gaur egun datu molekularretan oinarritzen dira erlazio filogenetikoak aztertzeko. Filogeniarik eguneratuena alboko irudian ikus daitekeena da^[7].

Munduan 25000-400000 angiospermo inguru daudela estimatzen da^[8][9][10]. 2009ko datuen arabera angiospermoak 415 familia ezberdinetan sailkatzen dira^[11][12].

Espezie guztien % 75 eukotiledoneoak dira, % 23 monokotiledoneoak, eta % 2 magnolidoak. Gainotzeko bist kladoek 250 espezie aurkezten dituzte guztira 9 familiatan sailkatuta, hau da, angiospermoen dibertsitatearen % 0,1 baino gutxiago.

Beheko zerrendan, angiospermoen 43 familia dibertsoenak ikus daitezke^[13].

1. Asteraceae edo Compositae (daisy family): 22,750 especie;
2. Orchidaceae (orchid family): 21,950;
3. Fabaceae edo Leguminosae (bean family): 19,400;
4. Rubiaceae (madder family): 13,150;
5. Poaceae edo Gramineae (grass family): 10,035;
6. Lamiaceae edo Labiatae (mint family): 7,175;
7. Euphorbiaceae (spurge family): 5,735;
8. Melastomataceae edo Melastomaceae (melastome family): 5,005;
9. Myrtaceae (myrtle family): 4,625;
10. Apocynaceae (dogbane family): 4,555;
11. Cyperaceae (sedge family): 4,350;
12. Malvaceae (mallow family): 4,225;
13. Araceae (arum family): 4,025;
14. Ericaceae (heath family): 3,995;
15. Gesneriaceae (gesneriad family): 3,870;
16. Apiaceae edo Umbelliferae (parsley family): 3,780;
17. Brassicaceae edo Cruciferae (cabbage family): 3,710:
18. Piperaceae (pepper family): 3,600;
19. Bromeliaceae (bromeliad family): 3,540;
20. Acanthaceae (acanthus family): 3,500;
21. Rosaceae (rose family): 2,830;
22. Boraginaceae (borage family): 2,740;
23. Urticaceae (nettle family): 2,625;
24. Ranunculaceae (buttercup family): 2,525;
25. Lauraceae (laurel family): 2,500;
26. Solanaceae (nightshade family): 2,460;
27. Campanulaceae (bellflower family): 2,380;
28. Arecaceae (palm family): 2,361;
29. Annonaceae (custard apple family): 2,220;
30. Caryophyllaceae (pink family): 2,200;
31. Orobanchaceae (broomrape family): 2,060;
32. Amaranthaceae (amaranth family): 2,050;
33. Iridaceae (iris family): 2,025;
34. Aizoaceae edo Ficoidaceae (ice plant family): 2,020;
35. Rutaceae (rue family): 1,815;
36. Phyllanthaceae (phyllanthus family): 1,745;
37. Scrophulariaceae (figwort family): 1,700;
38. Gentianaceae (gentian family): 1,650;
39. Convolvulaceae (bindweed family): 1,600;
40. Proteaceae (protea family): 1,600;
41. Sapindaceae (soapberry family): 1,580;
42. Cactaceae (cactus family): 1,500;
43. Araliaceae (aralia or ivy family): 1,450.

Hauen artean, Orchidaceae, Poaceae, Cyperaceae, Araceae, Bromeliaceae, Arecaceae, eta Iridaceae monokotiledoneoen barruan sailkatzen dira. Piperaceae, Lauraceae eta Annonaceae dikotiledoneoak dira. Gainontzeko familiak eukotiledoneoak dira.

• Gimnospermo

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found