Luoyang
Luoyang (txinera sinplifikatuz: 洛阳; pinyinez: Luòyáng), Henan probintzian kokatutako prefektura mailako hiria da. Guztira, 6.549.941 biztanle ditu 2010eko erroldaren arabera eta 15.208 kilometro koadroko azalera. Luoyangen metropoli eremuan ia bi milioi biztanle izatera iristen dira. Txinako lau hiriburu historikoetako bat da eta hiriburu izan zenean Zetaren Bidea bertaraino iristen zen[1].
| Luoyang | |
|---|---|
| Prefektura mailako hiria | |
 | |
| Administrazioa | |
| Estatu burujabe |  Txinako Herri Errepublika |
| Txinako probintzia | Henan |
| Izen ofiziala | 洛阳市 |
| Posta kodea | 471000 |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 34°39′31″N 112°25′28″E / 34.65867°N 112.42447°E |
 | |
 | |
| Azalera | 15.235,85 km² |
| Altuera | 144 m |
| Mugakideak | Zhengzhou |
| Demografia | |
| Biztanleria | 6.888.500 (2018) 7.056.699 (2020) Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaAdierazpen errorea: Hitz ezezaguna "br" (2018) |
| Dentsitatea | 452 bizt/km² |
| Informazio gehigarria | |
| Telefono aurrizkia | 379 |
| Ordu eremua | UTC+08:00 |
| Hiri senidetuak | Leskovac (en)  , Okayama, Tours, Plovdiv, Togliatti eta Sukagawa (en) |
| Matrikula | 豫C |
| ly.gov.cn | |
Etimologia
aldatuLuoyang izenak Luo ibaiaren iparraldeko ertz eguzkitsuari egiten dio erreferentzia, yang hitzak "eguzkitsua" esan nahi baitu. Ibaia mendebaldetik ekialdera doanez hegoaldean kokaturiko eguzkiak iparraldea argitzen baitu. Historian zehar beste hainbat izen ere izan ditu, Dongdu (东都, "ekialdeko hiriburua", Tang dinastian), Xijing (西京, "mendebaldeko hiriburua", Song dinastian), Jingluo (京洛, "hiriburu nagusia"). Wu Zetian enperadorearen agintaldian, Shendu izan zen (神都 "hiriburu sakratua").
Historia
aldatuHasierako hiriak
aldatuLuoyang Neolito garaitik populatua izan da. Luo eta Yi ibaiak elkartzen diren gunea Txinaren erdigune geografikoa kontsideratua izan da eta K.a. 2070 urtean Xia dinastiak ibai bien arteko eremuan ezarri zuen bere hiriburua, Zhenxun (斟鄩) izena eman ziona. K.a. 1600 urtean Tang dinastiak aurrekoa garaitu eta Bo (西亳) hiria eraiki zuen. Honen aztarnak oraindik ikus daitezke Luoyang prefeturan. K.a. 1036 urtean Zhou dukeak Chengzhou (成周) hiria altxatu zuen eta honen aztarnen gainean eraikiko zen gaur egungo Luoyang.
Txinako hiriburu
aldatuK.o. 25 urtean ekialdeko Han dinastiako hiriburua izendatu zuen Guangwu enperadoreak eta aurreneko harresiak (4 x 2'5 km) eta hiriaren erdigunean jauregia eraiki zituen[2]. Hurrengo urteetan unibertsitatea[3] eta behatokiak ezarri ziren. Mendeetan zehar Luoyang izan zen Txinako erreferentziazko hiria, horren adibide dira K.a. 68 urtean eraikitako Zaldi zuriaren tenplua (Txinako aurreneko tenplu budista) edota II mendean Ban Chao enbaxadoreak Louyang Zetaren Bidearen hasiera puntu ezarri izana. 166 urtean Marko Aurelio erromatar enperadorearen misio bat iritsi zen Luoyangera[4].
Hurrengo mendeak nahasiak izan ziren eta Txinako hiriburu izateko Luoyang eta Chang'an (Xi'an) tartekatu ziren. 311 urtean Xiongnu gerlariek Luoyang ia erabat suntsitu zuten eta 316an gauza bera gertatu zitzaion Chang'an hiriari[5]. 493 urtean Xiaowen enperadoreak Luoyang izendatu zuen berriz ere hiriburu eta Longmen leizeak eraiki zituen, mendiaren horma zulatu eta estatua budistak landu zituen[6]. Gaur egun 30.000 eskulturatik gora aurkitu dira. Indiar monje batek eskatuta Shaolin monasterioa eraiki zuen gaur egungo Dengfeng hirian, bai eta Yongning pagoda ere, Txinako pagodarik garaiena. 604 urtean Sui Yangdi enperadoreak Luoyang berri bat eraiki zuen zaharraren gainean, bere aitak Chang'an hirian egin bezala.
Tang dinastiaren garaian Luoyang-ek Dongdu (东都, "ekialdeko hiriburua") izena hartu zuen eta milioi bat biztanle izatera iritsi zen. Une horretan munduko hiri handiena izan zen[7].
XIII. mendetik aurrera
aldatu1271 urtean Kublai Khan mongoliarrak Txina konkistatu eta Yuan dinastia sortu zen. Honek Beijing aukeratu zuen hiriburu izateko eta ordutik aurrera Luoyang-ek ez zuen maila hori berreskuratu. Biztanleria nabarmen jaitsi zen eta konderriko hiriburu arrunta bihurtu zen.
XX. mendean japoniarrek Txina inbaditu zutenean denbora tarte labur batez hiriburu bihurtu zen, baina 1949 urtean 75.000 biztanle baino ez zituen. Maoren iraultzaren ondoren industria astunaren gune garrantzitsua bihurtu zen sobietarren laguntzarekin.
Geografia eta klima
aldatuLuo ibaiaren iparraldeko ertzean kokaturik dago. Luo ibaia Ibai Horiaren adar bat da. Ingurune menditsua da.
Kokapena
aldatuPrefektura mailako Luoyang hiriaren mugakideak honakoak dira: Azpikonderri mailako Jiyuan hiria iparraldean, Sanmenxia ipar-mendebalde eta mendebaldean, Nanyang hegoaldean, Pingdingshan eta Zhengzhou ekialdean, eta Jiaozuo ipar-ekialdean.
Klima
aldatu| | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 6.1 | 8.5 | 14.5 | 21.9 | 27.7 | 32.7 | 32.4 | 30.9 | 26.8 | 21.6 | 14.2 | 8.1 | 20.5 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | −3.9 | −1.9 | 3.3 | 9.7 | 15.1 | 20.3 | 23.1 | 22.1 | 16.5 | 10.3 | 3.6 | −2.1 | 9.7 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 7.6 | 13.4 | 27.1 | 38.1 | 52.1 | 66.3 | 136.6 | 100.8 | 78.5 | 45.3 | 26.9 | 9.6 | 602.3 |
| Iturria: [8] | |||||||||||||
Banaketa administratiboa
aldatuBarrutiak
aldatu- Jianxi Barrutia (涧西区)
- Xigong Barrutia (西工区)
- Laocheng Barrutia (老城区)
- Chanhe Barrutia (瀍河区)
- Luolong Barrutia (洛龙区)
- Jili Barrutia (吉利区)
Hiri eta konderriak
aldatu- Yanshi Hiria (偃师市)
- Mengjin Konderria (孟津县)
- Xin'an Konderria (新安县)
- Luoning Konderria (洛宁县)
- Yiyang Konderria (宜阳县)
- Yichuan Konderria (伊川县)
- Song Konderria (嵩县)
- Luanchuan Konderria (栾川县)
- Ruyang Konderria (汝阳县)
Ondasun nabarmenak
aldatu- Longmen leizeak (Gizateriaren Ondare)[6]
- Txinako Kanal Handia (Gizateriaren Ondare)[9]
- Zaldi Zuriaren tenplua
- Dengfeng hirian (Luoyangetik 80 kilometro ekialdera)
- Gaocheng Behatoki Astronomikoa (Gizateriaren Ondare)[10]
- Shaolin monasterioa (Gizateriaren Ondare izateko eskatu da)
Iruditegia
aldatu-
-
-
Zaldi Zuriaren tenpluko pagoda.
-
Xiangshan tenplua.
-
-
-
Hiri senidetuak
aldatuErreferentziak
aldatu- ↑ (Ingelesez) Centre, UNESCO World Heritage. «Silk Roads: the Routes Network of Chang'an-Tianshan Corridor» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2019-05-25).
- ↑ Hymes, Robert. (2000). Columbia Chronologies of Asian History and Culture.. Columbia University Press., 13 or. ISBN 978-0-231-11004-4..
- ↑ de Crespigny, Rafe. (2017). Fire over Luoyang: A History of the Later Han Dynasty 23-220 AD. Leiden: Brill, 16-52 or. ISBN 9789004324916..
- ↑ Hill, John E.. (2009). Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries ce. BookSurge (Charleston) ISBN 978-1-4392-2134-1..
- ↑ Grousset, Rene. (1970). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 56-57 or. ISBN 0-8135-1304-9..
- ↑ a b (Ingelesez) Centre, UNESCO World Heritage. «Longmen Grottoes» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2019-05-25).
- ↑ Abramson, Marc. (2008). Ethnic Identity in Tang China. University of Pennsylvania Press (Philadelphia) ISBN 978-0-8122-4052-8..
- ↑ Weather China
- ↑ (Ingelesez) Centre, UNESCO World Heritage. «The Grand Canal» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2019-05-25).
- ↑ (Ingelesez) Centre, UNESCO World Heritage. «Historic Monuments of Dengfeng in “The Centre of Heaven and Earth”» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2019-05-25).
Kanpo estekak
aldatu- (Txineraz) Luoyang hiriko gobernuaren webgunea.