Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Wikipedia

Hartz Txikia

Ipar hemisferioko konstelazioa

Hartz Txikia edo Ursa Minor[oh 1] Ipar hemisferioko konstelaziorik ezagunenetariko bat da. Zazpi izar nagusiz osatuta dago. Hartz Handia bezala, Hartz Txikiaren buztana ere burruntzali baten kirtentzat ikus daiteke, eta hortik dator ere maiz erabiltzen den ez-izen bat. Hartz Txikia II. mendeko Ptolomeo astronomoak zerrendatutako 48 konstelazioetako bat izan zen, eta 88 konstelazio modernoetako bat izaten jarraitzen du. Tradizioz, Hartz Txikia garrantzitsua izan da nabigaziorako, batez ere marinelentzat, Polaris baita ipar poloa adierazten duen izarra.

Hartz Txikia 
Datuak
LaburduraUMi
GenitiboaUrsae Minoris
SinbologiaHartz Txikia
Eremua256456 gradu karratu (56. maila)
Izar kantitatea
(magnitudea < 3)		2
Izarrik distiratsuenaPolaris (itxurazko magnitudea 2,02)
Meteoro euriaursidak
Konstelazio mugakideakDraco (konstelazioa), Camelopardalis eta Cepheus
Behaketa
Igoera zuzena15 h
Deklinazioa70,8°
Ikuspen onena 21:00etan (9 PM): Ekaina
+90° eta −-10° latitude bitartean ikusgai.

Polaris, konstelazioko izarrik distiratsuena, kolore zuri horixkako supererraldoi bat da, eta gaueko zeruko zefeida izar aldakor distiratsuena, 1,97tik 2,00ra bitarteko itxurazko magnitudearekin. Beta Ursae Minoris, Kochab izenez ere ezaguna, izar zahartu bat da, puztu eta hoztu egin dena, erraldoi laranja bihurtu arte, 2,08ko itxurazko magnitudearekin, Polaris baino apur bat ahulagoa da. Kochab eta Gamma Ursae Minoris, 3. magnitudekoak, "Izar polarraren zaindariak" edo "poloaren zaindariak" izena jaso dute. Lau izarren inguruan orbitatzen duten planetak detektatu dira, Kochab barne. Konstelazioak neutroi-izar isolatu bat ere badu -Calvera- eta H1504+65, orain arte aurkitu den nano zuri beroena, 200.000 Kelvineko gainazaleko tenperaturarekin.

Izenak

aldatu

Euskaraz, konstelazio honen izena adierazteko, bi forma arautu dira. Hartz Txikia bereziki testu didaktikoetan edo azalpen moduan erabiltzen da, bestetik, Ursa Minor batez ere testu teknikoetan eta jasoetan erabiltzen da. [1][oh 2]

Hiztegi batzuetan beste izendapen batzuk aurkitzen ditugu: Hartzizar txikia eta Hartz ttipi-argizagia. Tokiko euskarazko testuetan Zazpi-izarrak izendapena erabili izan da[2], eta batzuetan Zazpi ohoinak ere bai[3], baina izendapen hori ohikoagoa da Hartz Handiarentzat.

Historia eta mitologia

aldatu

Babiloniako izar-katalogoetan, Hartz Txikia "zeruko gurdia" bezala ezagutzen zen (MULMAR.GÍD.DA.AN.NA, Damkina jainkosarekin ere lotua). MUL.APIN katalogoan, "Enlilen izarren" artean dago, hau da, iparraldeko zeruaren artean[4].

 
Draco eta Hartz Txikia Sidney Hallen Urania's Mirror liburuan.

Diogenes Laerzioren arabera, Kalimako aipatuz, Miletoko Talesek "feniziarrek nabigatzen duten gurdiko izarrak neurtu zituen". Diogenesek Hartz Txikiaren konstelazio gisa identifikatzen ditu, feniziarrek itsasoan nabigatzeko erabiltzen zutela-eta Phoinikē ere deituak izan zirenak[5][6]. Iparraldeko konstelazioei "hartzak" deitzeko tradizioa, grekoa dela dirudi, nahiz eta Homerok "hartz" bakar bati buruz ari den[7], eta hartza ez den euren mitologiaren elementu nagusia. Jatorrizko "hartz" hori, beraz, Hartz Handia da, eta Hartz Txikia bigarrena bezala onartua izan zen, edo "Feniziar Hartza" (Ursa Phoenicia, Φοινίκη), geroago bakarrik, Estrabonen arabera (I.1.6, C3), Talesen iradokizun baten ondorioz, Hartz Nagusian nabigatzen egon ziren greziarrei nabigaziorako laguntza gisa proposatu ziena. Antzinate klasikoan, zeru-poloa Beta Ursae Minorisetik hurbilago zegoen Alpha Ursae Minorisetik baino, eta konstelazio osoak iparraldea adierazten zuela uste zen. Erdi Arotik, komenigarria zen Alfa Ursae Minoris (edo "Polaris") erabiltzea Iparraldeko izar gisa, nahiz eta zeru-polotik gradu batzuetara egon[8]. Stella polaris izen latino berria ez zen sortu Aro Modernoaren hasierara arte. Konstelazioaren antzinako izena, Cynosura da (grezieraz, "txakur-buztana"). Izen horren jatorria ez dago argi ("txakur-buztan" bat izateak hurbileko beste konstelazio bat "txakurra" dela esan nahiko luke, baina ez da ezagutzen konstelazio hori)[9]. Aldiz, Catasterismiren tradizio mitografikoak Cynosura Oreadeko ninfa baten izena bihurtzen du, Zeusen erizain bezala deskribatua, jainkoak ohoratua zeruan leku bat duela. Cynosura izenerako hainbat azalpen proposatu dira[10]. Horietako batek, Kalistoren mitoarekin lotzen du, honen seme Arkas, Zeusek zeruan jarri zuenean, bere txakurrak ordezkatu zuelarik. Beste batzuek iradoki dute Hartz Nagusiaren interpretazio arkaiko bat behi batena zela, Boötes artzaina eta Hartz Txikia txakurra zituen talde bat osatuz[11]. George William Coxek, "otso-buztan" bezala ulertutako "Eromena"ren aldaera bezala azaldu zuen, baina berak "argi-arrasto edo tren" bezala etimologizatu zuena (hau da, "otso" eta "argi"). Allenek konstelazioaren izen irlandar zaharra adierazten du, drag-blod "suaren arrastoa", konparatzeko. Brownek (1899) izenaren jatorri ez greko bat iradoki zuen (An-nas-sur-ra asiriarraren mailegu bat "goi-goratze").

Mito alternatibo batek Zeus bere aita Kronos hiltzailearengandik babestu zituzten bi hartzez hitz egiten du Ida mendian ezkutatuz. Gero, Zeusek zeruan jarri zituen, baina buztanak luzatu egin zitzaizkien, jainkoak zeruan kulunkatu zituelako[12].

Hartz Txikia zazpi izarrek osatzen dutenez, latinezko hitza "iparra" izendatzeko (hau da, Polarisek aipatzen duen lekua) septentrioa da, septem (zazpi) eta triones (idiak), golde bat gidatzen duten zazpi idiena, eta zazpi izarren antza ere badute. Izen hau Hartz Nagusiko izar nagusiei ere eman zaie[13], eta euskarazko tradizioan existitzen den izena da.

Inuit astronomian, hiru izarrik distiratsuenak -Polaris, Kochab eta Pherkad- "inoiz mugitzen ez den" Nuutuittut bezala ezagutzen ziren, nahiz eta terminoa maizago erabiltzen den singularrean Polaris bakarrik aipatzeko. Izar polarra altuegi dago zeruan iparraldeko latitudeetan, nabigaziorako baliagarria izateko[14]. Txinako astronomian, Hartz Txikiko izar nagusiak bi asterismotan banatzen dira: 勾陳 Gòuchén (Multzo Kurbatua) (α UMi, δ UMi, ε UMi, ζ UMi, η UMi, θ UMi, λ UMi) eta 北極 Běijí (Ipar Poloa) (β UMi eta γ UMi barne).

Ezaugarriak

aldatu
 
Polaris edo ipar-izarra aurkitzeko bidea, Hartz Handiko bi izar erabilita.

Hartz Txikiak Camelopardalis du muga mendebaldean, Draco mendebaldean eta Cepheus ekialdean. 256 gradu koadroko azalera du, eta tamainari dagokionez, 88 konstelazioetatik 56. postuan dago. Hartz txikiaren isatzean dagoen izarra Polaris da. Polaris Hartz Nagusiaren "katiluaren" muturra osatzen duten bi izarretatik -Alpha eta Beta Ursae Majoris- lerro bati jarraituz ere aurki daiteke, 30 gradutan zehar (besoetatik hiru ukabil tente) gaueko zeruan zehar[15]. Hartz Txikiaren ontzia osatzen duten lau izarrak bigarren, hirugarren, laugarren eta bosgarren magnitudekoak dira, hurrenez hurren, eta gida erraz bat eskaintzen dute magnitudeko izarrak zein diren zehazteko, hirietako biztanleentzat edo ikusmena probatzeko erabilgarria[16].

Konstelazioaren hiru letrako laburdura, Nazioarteko Astronomia Elkarteak 1922an hartutakoa, "UMi" da[17]. Eugène Delporte astronomo belgikarrak 1930ean ezarritako konstelazioaren muga ofizialak 22 segmentuko poligono batek definitzen ditu. Ekuatore-koordenatuen sisteman, muga horien igoera zuzeneko koordenatuak 08:41,4m eta 22:54,0m artean daude, eta deklinazio-koordenatuak, berriz, zeruko ipar polotik hegoaldean 65,40º-ra[18]. Zeruko hemisferioaren iparraldeko muturrean egoteak esan nahi du konstelazio osoa ipar hemisferioko behatzaileek soilik ikus dezaketela[19].

Elementu nagusiak

aldatu

Izarrak

aldatu
 
Hartz Txikia zeruan.

Johann Bayer kartografo alemaniarrak alfa eta theta arteko hizki grekoak erabili zituen konstelazioko izarrik nabarmenenak etiketatzeko, eta Johann Elert Bode herrikideak, berriz, iota eta phi artekoak gehitu zuen ondoren. Euren zerrendatik lambdak eta pik bakarrik dute izendapen berbera, seguruenik zeruko ipar polotik hurbil daudelako[20]. Konstelazioaren mugen barruan, 39 izar daude 6,5 itxurazko magnitudearen berdinak edo distiratsuago[19].

Hartz Txikiaren buztana markatuz, iparrizarra, (Polaris edo Alpha Ursae Minoris) konstelazioko izarrik distiratsuena da, itxurazko magnitudeen artean 1,97 eta 2,00 aldatzen delarik 3,97 eguneko aldi batean[21]. Lurretik 432 argi-urtera kokatua,[22] supererraldoi zuri eta horia da, F7Ib eta F8Ib espektro moten artean aldatzen dena, eta Eguzkiaren masa halako 6, haren argitasuna halako 2.500 eta erradioa halako 45 ditu. Polaris zefeida izar aldakorra da, Lurretik ikusten den distiratsuena. Izar sistema hirukoitza da, eta izar primario supererraldoiak bi sekuentzia nagusi ditu, hori-zuri kolorekoak, 17 eta 2.400 astronomia-unitatera (UA) daudenak eta 29,6 eta 42.000 urte behar dituztenak, hurrenez hurren, orbita bat osatzeko[23].

Beta Ursae Minoris, tradizionalki Kochab deitua, 2,08ko itxurazko magnitudearekin, Polaris baino apur bat distiratsuagoa da[24]. Lurretik 131 argi-urtera dagoen erraldoi laranja da -nukleoko hidrogenoa agortu eta sekuentzia nagusitik atera den izar eboluzionatua-, K4III espektro motakoa[25]. 4,6 eguneko aldi batean, Kochab-en masa Eguzkiarena baino 1,3 aldiz handiagoa izan da, gorabehera horien neurketari esker[26]. Kochab Eguzkia baino 450 aldiz argitsuagoa da eta bere diametroa baino 42 aldiz handiagoa da, 4.130 K inguruko azaleko tenperaturarekin. 2.950 milioi urte inguru dituela uste da, ± 1.000 milioi urte, eta Kochabek Jupiterrek baino 6,1 aldiz masiboagoa den planeta-kide bat duela iragarri zen, 522 eguneko orbitarekin[27].

Tradizionalki Pherkad bezala ezagutzen dena, Gamma Ursae Minoris 3,04 eta 3,09 arteko itxurazko magnitudea duen izarra da, 3,4 orduero gutxi gorabehera aldatzen dena[28]. Kochabekin batera, "Izar polarraren zaindaria" deitu izan zaio. A3II-III espektro motako erraldoi zuri distiratsua da, eguzkiarena baino 4,8 aldiz masa handiagoa duena, 1.050 aldiz argiagoa eta 15 aldiz handiagoa, Lurretik 487 ± 8 argi-urtera dagoena[29]. Pherkad Delta Scuti izeneko izar mota batekoa da – epe laburreko (gehienez sei orduko) izar pultsatzaileak, kandela estandar gisa eta astrosismologia aztertzeko subjektu gisa erabili direnak[30]. Era berean, litekeena da mota honetakoa izatea Zeta Ursae Minoris[31], A3V espektro motako izar zuria, hozten, hedatzen eta distiratzen hasi dena[32]. Litekeena da B3 sekuentzia nagusiko izar bat izatea, eta orain apur bat aldakorra da. 4,95eko magnitudearekin, Hartz Txikiko zazpi izarren artean ahulena Eta Ursae Minoris da[33]. Sekuentzia nagusiko izar zuri eta hori bat da, F5V espektro motakoa, 97 argi-urteko distantziara dagoena. Eguzkiaren diametroaren bikoitza du, 1,4 aldiz masiboagoa da eta argitasuna 7,4 aldiz handiagoa da. Zetatik gertu dago Theta Ursae Minoris, 5,00 magnitudekoa[34]. 860 ± 80 argi-urtera dago, K5III espektro motako erraldoi laranja bat da, sekuentzia nagusitik kanpo zabaldu eta hoztu dena, eta Eguzkiaren diametroa 4,8 aldiz ingurukoa da[35].

Hartz Txikiaren heldulekuan Delta Ursae Minoris edo Yildun[36] eta Epsilon Ursae Minoris daude. Zeruko ipar polotik 3,5 gradu pasatxora, Delta sekuentzia nagusiko izar zuri bat da, A1V espektro motakoa, 4,35eko itxurazko magnitudearekin[37], Lurretik 172 ± 1 argi-urtera dagoena. Diametroa 2,8 aldiz ingurukoa da eta eguzkiaren argitasuna 47 aldiz handiagoa[38]. Izar sistema hirukoitz bat izanda, Epsilon Ursae Minorisek[39], 4,22 magnitudeko argi erdi konbinatu batekin distiratzen du[40]. G5III espektro motako erraldoi hori bat da, primarioa RS Canum Venaticorum izar aldakor bat da. Bitar espektroskopikoa da, kide bat 0,36 UA-ra duena, eta hirugarren izar bat, sekuentzia nagusiko izar laranja bat, K0-8100 UA espektro motakoa.

Polarisetik gertu Lambda Ursae Minoris dago, M1III espektro motako erraldoi gorria. Aldagarri erdi-irregularra da, eta 6,35 eta 6,45 magnitudeen artean aldatzen da[41]. Konstelazioaren iparraldeko izaerari esker, urte osoan zehar izar aldakorrak ikus daitezke: R Ursae Minoris erraldoi gorria aldagai erdierregular bat da, 8,5 eta 11,5 magnitudeen artean aldatzen dena 328 egunetan zehar, eta S Ursae Minoris, berriz, 311 egunetik 8,0 eta 11 bitarteko magnitudeen artean dagoen aldi luzeko aldagaia da[42]. Kochab eta Pherkadetik hegoaldera, Dracorantz, RR Ursae Minoris dago, M5III espektro motako erraldoi gorria, 43,3 egunetan zehar 4,44 eta 4,85 arteko magnitudea duen aldagai erdiirregularra ere badena[43]. T Ursae Minoris beste izar aldakor erraldoi gorri bat da, estatus-aldaketa drastikoa jasan duena: 310-315 egunetan zehar 7,8tik 15era bitarteko magnitudea duen aldi luzeko (Mira) aldagaia izatetik, erdierregularra izatera[44]. Izarrak helio distira bat izan duela uste da kanpo geruzean -izarraren nukleoaren inguruko helio geruzak masa kritiko bat lortu eta bere baitan hartzen duen puntu bat-, 1979an aldagarritasun aldaketa malkartsuak markatuta[45]. Z Ursae Minoris izar aldakor ahula da, 1992an 6 magnitude jaitsi zituen bat-batean eta R Coronae Borealis izar aldakor bakanetako bat bezala identifikatu zuten[46].

Aldagai eklipsatzaileak izar sistemen distira aldatzen da izar bat bestearen aurretik igarotzen delako, eta ez berez argitasuna aldatzen delako. W Ursae Minoris sistema horietako bat da, 8,51 eta 9,59 arteko magnitudea duena 1,7 eguneko zikloetan[47]. Sistemaren A2V espektro konbinatua da, baina ez dira ezagutzen bi izar osagaien masak. 1973an orbita-aldian izandako aldaketa txiki batek iradokitzen du izar-sistema anizkoitzaren hirugarren osagai bat dagoela – ziurrenik nano gorri bat – 62,2 ± 3,9 urteko orbita-aldiarekin[48]. RU Ursae Minoris da beste adibide bat, 0,52 egunetan 10-10,66 eguneko epealdiarekin[49]. Sistema erdi-integratua da, bigarren mailako izarra Rocheren lobulua betetzen ari baita eta materia lehen hezkuntzara transferitzen[50].

RW Ursae Minoris izar sistema aldakor kataklismiko bat da, 1956an noba gisa lehertu zena, 6 magnitudeetara iritsiz. 2003an, bere oinarria baino bi magnitude distiratsuagoa izaten jarraitzen zuen, eta urtean 0,02 magnitudeko erritmoan indargabetzen zen. Distantzia 5.000 ± 800 parsec-koa da (16.300 argi-urte), eta halo galaktikoan kokatzen da[51].

The Magnificent Seven billanotik hartua, Calvera X izpien iturri bati emandako ezizena da, 1RXS J141256.0+792204 izenez ezagutzen dena ROSAT All-Sky Survey (RASS/BSC) delakoaren iturri distiratsuen katalogoan[52]. Neutroi-izar isolatu gisa identifikatu dute, Lurretik hurbilen dagoenetako bat[53]. Hartz Txikiak bi nano zuri enigmatiko ditu. 2011ko urtarrilaren 27an dokumentatua, H1504+65 izar ahul bat da (15,9ko magnitudea), orain arte nano zuri batentzat aurkitu den azaleko tenperaturarik beroena duena -200.000 K-. Bere atmosferak, gutxi gorabehera karbonoaren erdiaz, oxigenoaren erdiaz eta neoiaren %2az osatua, ez du hidrogenorik eta heliorik, eta bere osaera ezin da azaldu egungo izar eboluzioaren ereduen arabera[54]. WD 1337+705 nano zuri hotzagoa da, magnesioa eta silizioa ditu espektroan, eta horrek iradokitzen du lagun bat edo disko inguratzaile bat dagoela, baina ez da horietako baten frogarik agertu[55]. WISE 1506+7027 T6 espektro motako nano marroi bat da, Lurretik 11,1 argi-urtera baino ez dagoena[56]. 14 magnitudeko objektu ahula da, eta Wide-field Infrared Survey Explorer (WISE) erakundeak aurkitu zuen 2011n[57].

Kochabez gain, planetak dituzten beste hiru izar sistema ere aurkitu dira. 11 Ursae Minoris K4III espektro motako erraldoi laranja bat da, Eguzkiarena baino 1,8 aldiz masa handiagoa duena. 1.500 milioi urte inguru ditu eta A motako sekuentzia nagusiko izar bat zenetik hoztu eta hedatu egin da. 390 argi-urteko distantziara, 5,04ko itxurazko magnitudearekin distiratzen du. 2009an, Jupiterrek baino 11 aldiz masa handiagoko planeta bat aurkitu zen, 516 eguneko epearekin izarraren inguruan orbitatzen duena[58]. HD 120084 eboluzionatutako beste izar bat da, G7III espektro motako erraldoi hori bat, Eguzkiaren masa baino 2,4 aldiz handiagoa. Jupiterrek baino 4,5 aldiz masa handiagoa duen planeta bat du, planeta-orbitarik eszentrikoenetako bat duena (e = 0,66), 2013an izarraren abiadura erradiala zehaztasunez neurtzean aurkitua[59]. HD 150706 G0V espektro motako eguzkiaren antzeko izarra da, Eguzki Sistematik 89 argi-urtera. Uste zen Jupiter bezalako planeta masibo bat zeukala 0,6 UAtik hain urrun, baina 2007an baztertu egin zen hori[60]. 2012an argitaratutako beste ikerketa batek frogatu zuen Jupiterrek baino 2,7 aldiz masiboagoa den lankide bat duela, 16 urte behar dituena orbita bat osatzeko eta bere izarrarengandik 6,8 UAra dagoena[61].

Zeru sakoneko objektuak

aldatu
 
NGC 6217.

Hartz Txikia zeru sakoneko objektu distiratsuetan urria da. Hartz Txikiko Nanoa, galaxia esferoidal nano bat, Lowell Behatokiko Albert George Wilsonek aurkitu zuen 1955ean Palomar Sky Surveyn[62]. Lurretik 225.000 argi-urte ingurura dago[63]. 1999an, Kenneth Mighellek eta Christopher Burkek Hubble teleskopio espaziala erabili zuten galaxiak izar eraketaren eztanda bakarra izan zuela baieztatzeko, duela 14.000 milioi urte eta 2.000 milioi urte inguru iraun zuena[64], eta galaxia, ziurrenik, Esne Bidea bera bezain zaharra zela[65].

NGC 3172 (Polarissima Borealis ere deitua) 14,9 magnitudeko galaxia ahul bat da, Ipar Polo Zerutiarretik hurbilen dagoen NGC objektua[66]. John Herschelek aurkitu zuen 1831n[67].

NGC 6217 67 milioi argi-urteko distantziara dagoen galaxia espiral barratu bat da[68], 10 cm-ko teleskopio batekin (4 hazbete) edo Zeta Ursae Minorisetik ipar-ekialdera 11tik 2,5 º-ra bitarteko magnitudeko objektu batekin lokaliza daitekeena[69]. Izar berriak sortzen dituen galaxia bat bezala karakterizatu da, eta horrek esan nahi du izar eraketa tasa altua jasaten ari dela galaxia tipiko batekin alderatuta[70].

NGC 6251 Lurretik 340 milioi argi-urtera baino gehiagora dagoen erradiogalaxia eliptiko supererraldoi aktiboa da. Seyfert 2 nukleo galaktiko aktiboa du eta Seyfert galaxiaren adibiderik muturrekoenetako bat da. Galaxia hau 3EG J1621+8203 gamma izpien iturriarekin lotuta egon daiteke, energia handiko gamma izpien emisioa duena[71]. Nabarmentzekoa da, halaber, 1977an aurkitu zuen alde bakarreko irrati-zurrusta ezagunenetako bat dela[72].

Ozar-izarrak

aldatu

Ursidak Hartz Txikian abenduaren 18aren eta abenduaren 25 bitarte gertatzen den ozar-izarren euri nabarmena dira. 8P/Tuttle kometa da euren jatorria[73].

Oharrak

aldatu
  1. ↑ Euskaltzaindiaren 173. arauak honako hau gomendatzen du: "Euskaraz, konstelazioen izenak adierazteko, komeni da nazioarteko formak —latinezko grafia— erabiltzea, hainbat komeniago testuak zenbat eta teknikoago edo jasoago izan. Nolanahi ere, latinezko izenen itzulpenak edo egokitzapenak ere —azalpen-izenak— erabil daitezke, bigarren mailan, testu didaktikoetan edo azalpen gisa".
  2. ↑ Kintana, Xabier. (1994) «Mitologi eta astronomi izenen inguruan» Euskera: "Horrela, astronomo profesional edo astronauta baten ahoan (filme batean adibidez) euskaraz Itohoinak edo Donejakue Bidea entzutea desegokia litzatekeen bezala, ez lihoakioke ongi Pirinioetako artzain bati, semeari zeruko izarrak azaltzean kasu, hango izarrak Ursa Maior dela esatea edo eta Erdi Aroko pelegrinek gauean zerura begira Esne-Bidea aurkitu nahi zutela kontatzea. Hizkuntzaren mailok bereizteko, hortaz, hiztunak, idazleak eta itzultzaileak halako kulturaz, zentzuaz eta zuhurtziaz jokatu behar du".

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ 173. araua. Euskaltzaindia.
  2. ↑ «Zazpi-izarak, zazpi-auntzak, idi-ohoinak, ithohoinak edo idi-uhuinak deitzen dirren izar andana hartazko erresietarrik batzu | Eusko Ikaskuntza» www.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  3. ↑ Orotariko Euskal Hiztegia, Euskaltzaindia.
  4. ↑ Rogers, J. H.. (1998-02-01). «Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions» Journal of the British Astronomical Association 108: 9–28. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  5. ↑ (Ingelesez) Hunger, Hermann; Pingree, David Edwin. (1999-01-01). Astral Sciences in Mesopotamia. BRILL ISBN 978-90-04-10127-2. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  6. ↑ Albright, William F.. (1972). «Neglected Factors in the Greek Intellectual Revolution» Proceedings of the American Philosophical Society 116 (3): 225–242. ISSN 0003-049X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  7. ↑ European Society for Astronomy in Culture. Meeting. (2007). Archaeoastronomy in archaeology and ethnography : papers from the annual meeting of SEAC (European Society for Astronomy in Culture), held in Kecskemét in Hungary in 2004. Archaeopress ISBN 1-4073-0081-4. PMC 159593808. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  8. ↑ Lang, Kenneth R.. (2013). Essential astrophysics. Springer ISBN 978-3-642-35963-7. PMC 846844703. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  9. ↑ Allen, Richard Hinckley. (1899). Star-names and their meanings. New York, Leipzig [etc.] G.E. Stechert (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  10. ↑ «1970ASPL...10..361C Page 361» articles.adsabs.harvard.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  11. ↑ Brown, Robert. (1899). Researches into the origin of the primitive constellations of the Greeks, Phoenicians and Babylonians. London, [etc.] Williams and Norgate (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  12. ↑ Rogers, J. H.. (1998-04-01). «Origins of the ancient constellations: II. The Mediterranean traditions» Journal of the British Astronomical Association 108: 79–89. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  13. ↑ Wagman, Morton. (2003). Lost stars : lost, missing, and troublesome stars from the catalogues of Johannes Bayer, Nicholas-Louis de Lacaille, John Flamsteed, and sundry others. McDonald & Woodward Pub. Co ISBN 0-939923-78-5. PMC 52559096. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  14. ↑ MacDonald, John. (1998). The Arctic sky : Inuit astronomy, star lore, and legend. Royal Ontario Museum/Nunavut Research Institute ISBN 0-88854-427-8. PMC 38885238. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  15. ↑ O'Meara, Stephen James. (1998). The Messier objects. Cambridge University Press ISBN 0-521-55332-6. PMC 41396329. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  16. ↑ Olcott, William Tyler. (2012). Star Lore : Myths, Legends, and Facts.. Dover Publications ISBN 1-306-35552-4. PMC 868968043. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  17. ↑ Russell, Henry Norris. (1922-10-01). «The New International Symbols for the Constellations» Popular Astronomy 30: 469. ISSN 0197-7482. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  18. ↑ «International Astronomical Union | IAU» www.iau.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  19. ↑ a b «The Constellations 2» www.ianridpath.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  20. ↑ Wagman, Morton. (2003). Lost stars : lost, missing, and troublesome stars from the catalogues of Johannes Bayer, Nicholas-Louis de Lacaille, John Flamsteed, and sundry others. McDonald & Woodward Pub. Co ISBN 0-939923-78-5. PMC 52559096. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  21. ↑ «VSX : Detail for alf UMi» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  22. ↑ «Alf UMi» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  23. ↑ «Polaris» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  24. ↑ «Bet UMi» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  25. ↑ Tarrant, N. J.; Chaplin, W. J.; Elsworth, Y.; Spreckley, S. A.; Stevens, I. R.. (2008-06-01). «Oscillations in β Ursae Minoris. Observations with SMEI» Astronomy and Astrophysics 483: L43–L46.  doi:10.1051/0004-6361:200809738. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  26. ↑ (Ingelesez) Tarrant, N. J.; Chaplin, W. J.; Elsworth, Y.; Spreckley, S. A.; Stevens, I. R.. (2008-06-01). «Oscillations in β Ursae Minoris - Observations with SMEI» Astronomy & Astrophysics 483 (3): L43–L46.  doi:10.1051/0004-6361:200809738. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  27. ↑ Lee, B. -C.; Han, I.; Park, M. -G.; Mkrtichian, D. E.; Hatzes, A. P.; Kim, K. -M.. (2014-06-01). «Planetary companions in K giants β Cancri, μ Leonis, and β Ursae Minoris» Astronomy and Astrophysics 566: A67.  doi:10.1051/0004-6361/201322608. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  28. ↑ «VSX : Detail for gam UMi» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  29. ↑ «Pherkad» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  30. ↑ «Delta Scuti and the Delta Scuti variables | aavso» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  31. ↑ «Alifa al Farkadain» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  32. ↑ «Zet UMi» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  33. ↑ «Anwar al Farkadain» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  34. ↑ «Theta Ursae Minoris» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  35. ↑ (Ingelesez) Fracassini, L. E. Pasinetti; Pastori, L.; Covino, S.; Pozzi, A.. (2001-02-01). «Catalogue of Apparent Diameters and Absolute Radii of Stars (CADARS) - Third edition -Comments and statistics» Astronomy & Astrophysics 367 (2): 521–524.  doi:10.1051/0004-6361:20000451. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  36. ↑ «International Astronomical Union | IAU» www.iau.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  37. ↑ «Delta UMi» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  38. ↑ «Yildun» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  39. ↑ «Epsilon UMi» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  40. ↑ «Eps UMi» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  41. ↑ «VSX : Detail for lam UMi» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  42. ↑ Levy, David H.. (1998). Observing variable stars : a guide for the beginner. (1st pbk. ed. (with corrections). argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0-521-62755-9. PMC 39756511. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  43. ↑ «VSX : Detail for RR UMi» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  44. ↑ (Ingelesez) Uttenthaler, S.; Stiphout, K. Van; Voet, K.; Winckel, H. Van; Eck, S. Van; Jorissen, A.; Kerschbaum, F.; Raskin, G. et al.. (2011-07-01). «The evolutionary state of Miras with changing pulsation periods» Astronomy & Astrophysics 531: A88.  doi:10.1051/0004-6361/201116463. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  45. ↑ Mattei, Janet A.; Foster, Grant. (1995-01-01). «Dramatic Period Decrease in T Ursae Minoris» Journal of the American Association of Variable Star Observers (JAAVSO) 23: 106–116. ISSN 0271-9053. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  46. ↑ Benson, Priscilla J.; Clayton, Geoffrey C.; Garnavich, Peter; Szkody, Paula. (1994-07-01). «Z Ursa Minoris-A New R Coronae Borealis Variable» The Astronomical Journal 108: 247.  doi:10.1086/117063. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  47. ↑ «VSX : Detail for W UMi» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  48. ↑ Kreiner, J. M.; Pribulla, T.; Tremko, J.; Stachowski, G. S.; Zakrzewski, B.. (2008-02-01). «Period analysis of three close binary systems: TW And, TT Her and W UMi» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 383: 1506–1512.  doi:10.1111/j.1365-2966.2007.12652.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  49. ↑ «VSX : Detail for RU UMi» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  50. ↑ Manimanis, V. N.; Niarchos, P. G.. (2001-04-01). «A Photometric study of the near-contact system RU Ursae Minoris» Astronomy and Astrophysics 369: 960–964.  doi:10.1051/0004-6361:20010178. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  51. ↑ Bianchini, A.; Tappert, C.; Canterna, R.; Tamburini, F.; Osborne, H.; Cantrell, K.. (2003-07-01). «RW Ursae Minoris (1956): An Evolving Postnova System» Publications of the Astronomical Society of the Pacific 115: 811–818.  doi:10.1086/376434. ISSN 0004-6280. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  52. ↑ (Ingelesez) Rare dead star found near Earth. 2007-08-20 (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  53. ↑ Rutledge, R. E.; Fox, D. B.; Shevchuk, A. H.. (2008-01-01). «Discovery of an Isolated Compact Object at High Galactic Latitude» The Astrophysical Journal 672: 1137–1143.  doi:10.1086/522667. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  54. ↑ (Ingelesez) Werner, K.; Rauch, T.. (2011-09-01). «UV spectroscopy of the hot bare stellar core H1504+65 with the HST Cosmic Origins Spectrograph» Astrophysics and Space Science 335 (1): 121–124.  doi:10.1007/s10509-011-0617-x. ISSN 1572-946X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  55. ↑ academic.oup.com  doi:10.1111/j.1365-2966.2012.20964.x. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  56. ↑ Marsh, Kenneth A.; Wright, Edward L.; Kirkpatrick, J. Davy; Gelino, Christopher R.; Cushing, Michael C.; Griffith, Roger L.; Skrutskie, Michael F.; Eisenhardt, Peter R.. (2013-01-10). «PARALLAXES AND PROPER MOTIONS OF ULTRACOOL BROWN DWARFS OF SPECTRAL TYPES Y AND LATE T» The Astrophysical Journal 762 (2): 119.  doi:10.1088/0004-637X/762/2/119. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  57. ↑ Kirkpatrick, J. Davy; Cushing, Michael C.; Gelino, Christopher R.; Griffith, Roger L.; Skrutskie, Michael F.; Marsh, Kenneth A.; Wright, Edward L.; Mainzer, A. et al.. (2011-12-01). «The First Hundred Brown Dwarfs Discovered by the Wide-field Infrared Survey Explorer (WISE)» The Astrophysical Journal Supplement Series 197: 19.  doi:10.1088/0067-0049/197/2/19. ISSN 0067-0049. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  58. ↑ (Ingelesez) Döllinger, M. P.; Hatzes, A. P.; Pasquini, L.; Guenther, E. W.; Hartmann, M.. (2009-10-01). «Planetary companions around the K giant stars 11 Ursae Minoris and HD 32518» Astronomy & Astrophysics 505 (3): 1311–1317.  doi:10.1051/0004-6361/200911702. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  59. ↑ Sato, Bun'ei; Omiya, Masashi; Harakawa, Hiroki; Liu, Yu-Juan; Izumiura, Hideyuki; Kambe, Eiji; Takeda, Yoichi; Yoshida, Michitoshi et al.. (2013-08-01). «Planetary Companions to Three Evolved Intermediate-Mass Stars: HD 2952, HD 120084, and ω Serpentis» Publications of the Astronomical Society of Japan 65: 85.  doi:10.1093/pasj/65.4.85. ISSN 0004-6264. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  60. ↑ Wright, J. T.; Marcy, G. W.; Fischer, D. A.; Butler, R. P.; Vogt, S. S.; Tinney, C. G.; Jones, H. R. A.; Carter, B. D. et al.. (2007-03-01). «Four New Exoplanets and Hints of Additional Substellar Companions to Exoplanet Host Stars» The Astrophysical Journal 657: 533–545.  doi:10.1086/510553. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  61. ↑ Boisse, I.; Pepe, F.; Perrier, C.; Queloz, D.; Bonfils, X.; Bouchy, F.; Santos, N. C.; Arnold, L. et al.. (2012-09-01). «The SOPHIE search for northern extrasolar planets. V. Follow-up of ELODIE candidates: Jupiter-analogs around Sun-like stars» Astronomy and Astrophysics 545: A55.  doi:10.1051/0004-6361/201118419. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  62. ↑ (Ingelesez) Bergh, Sidney. (2000-05-15). The Galaxies of the Local Group. Cambridge University Press ISBN 978-1-139-42965-8. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  63. ↑ Grebel, Eva K.; Gallagher, John S., III; Harbeck, Daniel. (2003-04-01). «The Progenitors of Dwarf Spheroidal Galaxies» The Astronomical Journal 125: 1926–1939.  doi:10.1086/368363. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  64. ↑ (Ingelesez) van den Bergh, Sidney. (2000-04). «Updated Information on the Local Group» Publications of the Astronomical Society of the Pacific 112 (770): 529–536.  doi:10.1086/316548. ISSN 0004-6280. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  65. ↑ (Ingelesez) Mighell, Kenneth J.; Burke, Christopher J.. (1999-07). «WFPC2 Observations of the Ursa Minor Dwarf Spheroidal Galaxy» The Astronomical Journal 118 (1): 366–380.  doi:10.1086/300923. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  66. ↑ «NGC 3172» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  67. ↑ «New General Catalog Objects: NGC 3150 - 3199» cseligman.com (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  68. ↑ Gusev, A. S.; Pilyugin, L. S.; Sakhibov, F.; Dodonov, S. N.; Ezhkova, O. V.; Khramtsova, M. S.. (2012-07-03). «Oxygen and nitrogen abundances of H <scp>ii</scp>regions in six spiral galaxies» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 424 (3): 1930–1940.  doi:10.1111/j.1365-2966.2012.21322.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  69. ↑ O'Meara, Stephen James. (2007). Steve O'Meara's Herschel 400 observing guide : how to find and explore 400 star clusters, nebulae, and galaxies discovered by William and Caroline Herschel. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-85893-9. PMC 85829276. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  70. ↑ Calzetti, Daniela. (1997-01-01). «Reddening and Star Formation in Starburst Galaxies» The Astronomical Journal 113: 162–184.  doi:10.1086/118242. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  71. ↑ «SIMBAD query result» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  72. ↑ Perley, R. A.; Bridle, A. H.; Willis, A. G.. (1984-02-01). «High-resolution VLA observations of the radio jet in NGC 6251.» The Astrophysical Journal Supplement Series 54: 291–334.  doi:10.1086/190931. ISSN 0067-0049. (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).
  73. ↑ (Ingelesez) «New Meteor Showers Discovered:More maps and links» Sky & Telescope 2012-06-26 (Noiz kontsultatua: 2022-10-05).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu



"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hartz_Txikia&oldid=9943114"(e)tik eskuratuta