Allo
Allo[4] ([aʎo]) Nafarroako udalerri bat da. Lizarrako merindadeko herri honek 1.019 biztanle zituen
2014. urtean. Nafarroako hiriburutik 56 kilometrora dago.
| Allo | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Lizarra | ||||||||||
| Eskualdea | Lizarraldea | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Allo | ||||||||||
| Alkatea | Fernando Sainz Aldaba (Allo Siempre Allo, indep.) | ||||||||||
| Posta kodea | 31262 | ||||||||||
| INE kodea | 31012 | ||||||||||
| Herritarra | alloar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°34′02″N 2°01′09″W / 42.567222222222°N 2.0191666666667°W | ||||||||||
| Azalera | 36,3 km² | ||||||||||
| Garaiera | 429 metro | ||||||||||
| Distantzia | 56,3 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 988 (2023:  49) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 2,72 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 17,94 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 15,63 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 68,5 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 13,8 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[2][3] | % 7,70 (2018: %3,04) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://www.villadeallo.org | ||||||||||
Geografia
aldatuInguru naturala eta kokapena
aldatuHerria, Nafarroa mendebaldean dago, Lizarrako merindadearen erdialdean. Allok Deikaztelurekin egiten du muga iparraldean, Oteitzarekin ekialdean, Deikaztelurekin mendebaldean, eta Sesma eta Lerinekin hegoaldean.
Klima eta landaredia
aldatuKlimaren ezaugarriak mediterranear motakoak dira, urteko batez besteko tenperatura 12 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 400 eta 600mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60 eta 80 egun dira. Udaberri eta uda garaian ohikoak izaten dira ekaitzak, eta Nafarroa hegoaldeko mendietan sortzen dira.
Alloko landaredia klimaren ondorio da, eta jatorrizko landaredia, arte eta ameztiek osatzen zuten, baina nekazaritzaren hedapenak asko murriztu du hauen azalera. Gaur egun, zuhaitzen ordez olibondo, zainzuri eta bestelako laboreak daude. Basoen galera ia erabatekoa izan da, eta 1990eko hamarkadaren hasiera, jatorrizko basoen azaleraren %1 baino ez zen geratzen. Arte eta ameztiez gain, birlandatutako pinuren bat dago herrigunearen inguruan. Dena den, birlandaketak ez ziren Nafarroako beste udalerri batzuetan bezain garrantzitsuak izan.
Auzoak
aldatuAlloko auzoak honakoak dira: Pozarrón, Calvario, El Raso, Catanga, La Paz eta Garchena.
Historia
aldatuAllo jaurerria izan zen XIX. mendera arte, Nafarroako udalerri asko bezala. 1064. urtearen inguruan Peñalengo Antso IV. erregeak, Iratxe monasterioari eman zion dohaintza moduan Alloko San Miguelgo monasterioa. Ondoren, Iratxeko abadiak, koilazo batzuk eta herriko errotaren jabetza jaso zuen. XII. mendearen hasiera, Allo, Aranatzekin batera Antso Fortuñoñesen jabetza izan ziren.
1448an Vianako Carlos printzeak, Leringo konderriaren barnean ezarri zuen Alloko udalerria, eta halaxe jarraituko zuen XIX. mendeko erreforma administratiboa burutu arte. XIX. mendearen bigarren erditik XX. mendearen hasierara arte, nekazaritzaz gain industria garatu zen eta horrela, hurun fabrika bat, distilategi bat eta ospitale bat eraiki ziren.
Ekonomia
aldatuAlloko biztanleriako gehiengoa tradizionalki nekazaritzan aritu da, gehienbat lehorreko laboreak landatuz. Abeltzaintzak garrantzia gutxi dauka, baina XX. mendearen hasieratik industria, herriko ekonomiaren ardatza bihurtu da. Industriaren barnean, paperaren inguruko iharduerak nabarmetzen dira, horrela, Allon Georgia-Pacific enpresaren lantegi bat dago, Colhogar izeneko marka ekoizten duena. Fabrikak 330 langile dauzka.
Horrez gain, herrian, kontserba lantegiak eta zerealen kooperatiba bat dago. Industria hauek betiere, nekazaritzaren inguruko enpresak dira.
Azpiegiturak
aldatu2003an elektrizitatearen Espainiako kudeatzaile publikoa den Red Eléctricak Castejón eta Gasteiz artean 400.000 volteko goi-tentsio linea bat eraikitzeko proiektua proposatu zuen. Proiektu horren arabera 46 metroko goi-tentsio dorreak eraikiko ziren Lizarraldeko hainbat udalerri zeharkatuz[5]. 2008an proiektuaren aurkako talde bat sortu zen, eta 2010eko urtarrilaren 31n proiektuaren inguruko bozketa antolatu zen Arabako bost herri eta Nafarroako hogei herritan. Ezezko botoak %98,9 izan ziren.[6]
Demografia
aldatuXX. mendearen lehen hamarkadetan nahiko egonkor mantendu zen populazioa, baina 1930eko hamarkadatik aurrera biztanleen galera handia gertatu zen, eta mende amaierarako populazioaren erdia (1.000 lagun inguru) besterik ez zen geratzen.
| Alloko biztanleria |
|---|
2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 92 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 8,57a (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).
Politika
aldatuUdal hauteskundeak
aldatu2003an UPN eta Río Mayor hautagaitza independentearen arteko akordioa egon zen; alkatetza lehenak okupatu zuen bi urtez eta bigarrenak beste biz[7].
Alkatea "Allo Siempre Allo" (ASA) zerrenda independenteko Fernando Sainz Aldaba da 2007ko udal hauteskundeez geroztik. Orduan alderdirik bozkatuena UPN izan zen arren, ASAk PSNren botuen bitartez lortu zuen alkatetza. Baliogabeko botoak 10 izan ziren (emandako guztien % 1,29a) eta zurizko botoak 12 (% 1,57a). Abstentzioa % 17,06koa izan zen.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| UPN | 280 | 4 |
| ASA | 205 | 3 |
| PSN | 199 | 2 |
2011n Sainzek alkatetza gorde zuen, bere zerrenda bozkatuena izan zelako (PSNrekiko ituna berriztatu gabe) eta besteen arteko akordioen faltan[8]. UPAk (Unidos por Allo) 2 zinegotzi lortu zituen, AUTBk (Allo, Unión, Trabajo y Bienestar) 2, PSNk 1 eta UPNk bat ere ez.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| ASA | 272 | 4 |
| UPA | 151 | 2 |
| AUTB | 127 | 2 |
| PSN | 101 | 1 |
| UPN | 44 | 0 |
| Alderdi politikoa | 2015[9] | 2011[10] | 2007[11] | 2003[12] | 1999[13] | 1995[14] | 1991[15] | 1987[16] | 1983[17] | 1979[18] | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Allogatik Elkarrekin | %44,11 | 4 | %21,6 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Allo Beti Allo | %33,28 | 3 | %38,91 | 4 | %26,87 | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Nafarroako Alderdi Sozialista-PSOE (PSN-PSOE) | %20,57 | 2 | %14,45 | 1 | %26,08 | 2 | %39,20 | 4 | %52,67 | 5 | %66,12 | 6 | %39,11 | 4 | %19,82 | 2 | %100 | 9 | - | - |
| Allo, Bategite, Lana eta Ongizatea | - | - | %18,17 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Nafar Herriaren Batasuna (UPN) | - | - | %6,29 | 0 | %36,70 | 4 | %29,78 | 3 | %26,83 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Rio Mayor Independenteak | - | - | - | - | %8,78 | 0 | %22,30 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Izquierda-Ezkerra (I-Em) | - | - | - | - | - | - | %6,65 | 0 | %18,68 | 2 | %29,64 | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Allo Independente | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %57,21 | 5 | %49,49 | 5 | - | - | - | - |
| Nekazari Elkartea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %28,93 | 2 | - | - | - | - |
| Independenteak 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %65,20 | 6 |
| Independenteak 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %34,80 | 3 |
Alkateen zerrenda
aldatu| 2003-2005 | UPN | |
| 2005-2007 | Sergio Aisa Otxoa | Río Mayor (indep.) |
| 2007-2011 | Fernando Sainz Aldaba (2011ko urriaren 5ean hil zen[19]) | Allo Siempre Allo (indep.) |
| 2011- | Mª Angela Gonzalez Alonso (alkateordea) | Allo Siempre Allo (indep.) |
Udaletxea
aldatuUdaletxea Foruen Plazan dago eta harlankaitz eta harlanduz eraiki zuten XVI. mendean. Eraikuntzaren zati bat, erdi puntuko sei arkuren gainean altxatuta dago. Udala alkatea eta zortzi zinegotzik osatzen dute.
- HELBIDEA: Foruen Plaza z/g
Azpiegitura eta garraioak
aldatuLa Estellesa autobus konpainiaren Sartaguda eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Autobus lineak, honako ibilbidea egiten du:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuNafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Allo eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %9,78k zekien euskaraz hitz egiten.
Jaiak eta ospakizunak
aldatuAlloko jaiak abuztuaren 22aren inguruan ospatzen dira, Uren Jainko Santuaren omenez. Jaiak asten diren egunean, herriko biztanle guztiak Alloko kiroldegian batzen dira bazkari herrikoi batean.
Horrez gain, urtean zehar honako ospakizunak antolatzen dira: Ihauteriak, Aste Santua, Gabonak, San Isidro maiatzaren 15ean, eta Madalenak uztailaren 21ean.
Zerbitzuak
aldatuAllo "Allo, Arellano, Arronitz, Deikaztelu eta Leringo Oinarrizko Zerbitzu Sozialen Mankomunitateko" kidea da.
Ondasun nabarmenak
aldatu- Andre Mariaren parrokia: XIX. mendean eraikitako eliza neoklasikoa da. Elizak bost zatitan banaturiko nabe handia dauka. Erretaula naguasia Bernabe Inbertok egin zuen XVI. mendean.
- Uren Jainko Santuaren basilika: XVII. mendean altxatutako estilo barrokoko eliza da. Gurutze latindar oinarria, eta bi kapera laukizuzen handi dauzka nabe nagusiaren alboetan. Eliza barruan, egurrezko irudi erromaniko bat eta Madalenaren XVI. mende hasierako irudi bat daude.
- Udaletxea: Alloko Foruen Plazan kokatua, XVI. mendeko azken laurdenean eraiki zen, harlandu eta harlankaitzezko harrian.
Alloar ospetsuak
aldatu- Torcuato Mendiri (1813-1884), militarra.
- Felipe de Jesus Munarritz (1875-1936), klaretar apaiza.
- Aurelio Iñigo (1899-1936), ekintzaile anarkista.
- Angel Garraza (1950-), eskultorea.
- Marco Antonio Sanz de Acedo, Eskroto, Gavilán (1965-2003) herriko bizilaguna zen eta han hil zen.
Erreferentziak
aldatu- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ http://sites.google.com/site/nolineadealtatension/Home/RATplanoAldizk.pdf?attredirects=0[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ http://www.elcorreo.com/vizcaya/20100201/alava/votantes-rechaza-linea-alta-20100201.html El Correo Español egunkariaren webgunea.
- ↑ Entrevista con Sergio Aisa Ochoa[Betiko hautsitako esteka], Diario de Navarra, 2006ko uztailaren 6a.
- ↑ Las alcaldías de Viana, Allo y Arróniz llegaron en el aire al pleno de constitución, Diario de Noticias, 2011ko ekainaren 11.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 2015.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 2011.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 2007.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 2003.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 1999.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 1995.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 1991.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 1987.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 1983.
- ↑ Alloko udal hauteskundeak 1979.
- ↑ http://www.berria.info/albisteak/55699/alloko_alkatea_zendu_da_bihotzekoak_jota.htm[Betiko hautsitako esteka] Berria, 2011ko urriaren 6a
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- (Gaztelaniaz) Allo Lizarrako merindadeko turismoaren webgunean.
- (Gaztelaniaz) Allori buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
- Lerinerako errepidea Allo parean Google Street View-n.
Datuak: Q1635672
Multimedia: Allo / Q1635672
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Allo