Porto-Riko
Porto-Riko[1] (hispane Puerto Rico, laŭ la hispanlingva nomo Haveno Riĉa), ankaŭ esperantigita kiel Puerto-Riko, Puertoriko aŭ Puerto-Riko (pli preferata nomo, pli ĝusta, pli proksima al la hispanlingva), estas dependa teritorio de Usono en Kariba Maro. Ĝi apartenas al la Grandaj Antiloj kaj situas oriente de Hispanjolo.
| Porto-Riko | ||
| Puerto Rico | ||
|
|
| |
| Detaloj | Detaloj | |
| Nacia himno: La Borinqueña | ||
| Hispania provinco en Ameriko (1812–1814, 1823) kultura regiono teritorio de Usono Ne-enkorpigitaj teritorioj insula areo de Usono politika teritoria divido commonwealth (en)   vd
| ||
|---|---|---|
| Bazaj informoj | ||
| Ĉefurbo | San-Juano | |
| Oficiala(j) lingvo(j) | hispana lingvo, angla lingvo | |
| Uzata(j) lingvo(j) | angla lingvo, hispana lingvo, portorika signolingvo, taina lingvo | |
| Loĝantaro | 3 285 874 (1-a de aprilo 2020) | |
| Horzono | UTC-04:00 | |
| Interreta domajno | .pr | |
| Landokodo | PRI | |
| Telefona kodo | +1787 | |
| Plej alta punkto | Cerro de Punta | |
| Plej malalta punkto | Kariba Maro | |
| Politiko | ||
| Ĉefministro | Pedro Pierluisi | |
| Ekonomio | ||
| Valuto | usona dolaro | |
 | ||
| Akvejo | Karibio, Atlantiko | |
| Koordinatoj | 18° 15′ N, 66° 30′ U (mapo)18.25-66.5 | |
| Plej alta punkto | Cerro de Punta [+] | |
| Plej malalta punkto | Kariba Maro [+] | |
| Akvokolektejo | 9 104 km² (910 400 ha) [+] | |
| Areo | 9 104 km² (910 400 ha) [+] | |
| Loĝantaro | 3 285 874 [+] (1-a de aprilo 2020) | |
| Horzono | UTC-04:00 [+] | |
|
||
 |
||
| Porto-Riko | ||
 Vikimedia Komunejo: Puerto Rico [+] |
||
| En TTT: Oficiala retejo [+] | ||
Al Porto-Riko ankaŭ apartenas la du loĝataj insuletoj Culebra kaj Vieques oriente de la ĉefa insulo, kiuj estas nomitaj la Hispanaj Virgulininsuloj kaj geografie apartenas al la insularo Virgulininsuloj. La Virgulininsuloj estis trovitaj de Kristoforo Kolumbo kaj nomitaj de li kiel Santa Ursula y las Once Mil Vírgenes (mallongigite Las Vírgenes), memorigante pri mezepoka legendo pri Sankta Ursulo de Kolonjo.
Ĝeneralaj informoj
redakti- Landkodo: PR
- E-nomo: Libera Asociita Ŝtato de Porto-Riko
- Nacia nomo: Estado Libre Asociado de Puerto Rico / Commonwealth of Puerto Rico
- Areo: 9 104 km²
- Loĝantaro: 3 285 874 laŭ censo de 2020
- Loĝdenseco: 350 / km²
- Adm. centro: San-Juano
- Lingvoj: hispana (kaj iom da angla)
- Leĝa statuso: Libera ŝtato, asociita al Usono
- Mono: usona dolaro
Historio
redaktiLa insulo estis loĝata antaŭ la 15-a jarcento de la tainoj.
Ĝi estis unue vizitata de eŭropanoj dum la dua vojaĝo de Kristoforo Kolumbo en 1493. De tiam, ĝi restis kolonio de la hispana monarkio.
Dum la 19-a jarcento, kune kun Kubo, kaj kontraŭe al la ceteraj iberamerikaj landoj, ĝi restis ligita al Hispanio, sed fine de la jarcento komenciĝis sendependista movado. En 1898, okaze de la hispana-usona milito, Porto-Riko estis aligita al Usono.
En 1945 Luis Muñoz Marín venkis en la unuaj demokrataj balotoj, kaj en 1952 estas organizita aŭtonoma regado.
Administra statuso
redaktiLa porto-rikanoj dekjare faras voĉdonon, en kiu ili elektas inter 3 ebloj:
- Resti kun Usono, kiel "libera asociata ŝtato" (hispane, "Estado Libre Asociado"). Ĝis nun, ĉiam ili elektis ĉi tion.
- Tranĉi sin de Usono kaj iĝi tute sendependa regno. Dum la lastaj voĉdonoj ĉi tiu eblo ricevis proksimume kvin procentojn de la voĉdonoj.
- Iĝi plia (la kvindek-unua) usona ŝtato.
Porto-Riko sendas sian propran teamon al la Olimpiaj ludoj. La porto-rikanoj estas liberaj de la impostoj de la usona registaro (sed pagas impostojn al sia registaro).
La portorikanoj ne rajtas elekti la prezidenton de Usono. Ili elektas reprezentanton al la Kongreso de Usono, sed ili ne havas rajton voĉdoni.
Administra divido
redaktiEn Porto-Riko estas 78 diversaj komunumoj, ĉiu komunumo havas sian komunumestron. La ĉefaj urboj estas: San-Juano (ĉefurbo), Guaynabo, Bayamón, Carolina, Caguas, Mayagüez, Ponce, Cataño, Trujillo Alto kaj Arecibo.
La komunumoj estas:
Ekologio
redaktiBiogeografie la insulo apartenas al la kariba ekoprovinco de la neotropika ekozono laŭ la tipologio de la Monda Natur-Fonduso ( WWF ). Ĝi entenas unuflanke la portorikajn humidajn arbarojn, aliflanke la portorikajn sekajn arbarojn. Biome temas pri ekoregionoj kiuj respektive apartenas al "tropikaj kaj subtropikaj humidaj foliarbaroj" kaj al "tropikaj kaj subtropikaj sekaj foliarbaroj".
La Puertorika amazono (Amazona vittata), konata ankaŭ kiel Puertorika papago, cotorra puertorriqueña aŭ iguaca, estas la nura ekzistanta papago endemia de la arkipelago Puerto-Riko
Ekonomio
redaktiLa ekonomio de Porto-Riko plejparte baziĝis sur usonaj industrioj, kiuj profitis en la pasinto je favora fiska kondiĉo. Ankaŭ la turismo estas sufiĉe grava.
Grava parto de la enspezoj de la insulo venas el la elmigrintoj en la kontinentan parton de Usono.
Politiko
redaktiVidu artikolon pri Partio de la Laboranta Popolo.
Gravaj urboj
redaktiTurismo
redaktiLa insulo estas tre vizitata, ne nur de usonanoj.
Gravaj vidindaĵoj estas:
- La ĉefurbo, San-Juano, konsiderata kiel la plej malnova urbo en Ameriko. Tre grava estas la fortreso San Felipe del Morro.
- La radioteleskopo de Arecibo.
- La tropika Nacia Parko El Yunque.
Kulturo
redaktiPorto-rika kulturo estas miksaĵo de kvar kulturoj: Afrika (el sklavoj), Taína (el Amerikaj indianoj), Hispana (el Eŭropo), kaj pli lastatempe, Nordamerika (el Usono). El Iberio, ili ricevis la Hispanan lingvon, la katolikan religion, kaj multe da pliaj tradicioj.
Referencoj
redaktiEksteraj ligiloj
redakti- Bazaj informoj pri Porto-Riko en la vikio de UEA esperante
- Oficiala retejo de la guberniestro de Porto-Riko Arkivigite je 2007-05-17 per la retarkivo Wayback Machine
- Turisma retejo de Porto-Riko