Gronlando
Gronlando aŭ Grenlando, ankaŭ Groenlando (gronlande Kalaallit Nunaat, "lando de gronlandanoj"; dane Grønland [gronlan], "Verdlando") estas insulo en Nordameriko, en arkta parto de Atlantiko.
| Gronlando | |||||
| gronlande Kalaallit Nunaat dane Grønland | |||||
|
|
| ||||
| Detaloj | Detaloj | ||||
| Nacia himno: Nunarput utoqqarsuanngoravit Nia lando, kiu iĝis tiel maljuna | |||||
| |||||
| aŭtonoma lando ene de la Reĝlando Danio insula lando elektodistrikto dependanta teritorio  vd
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Bazaj informoj | |||||
| Ĉefurbo | Nuko | ||||
| Oficiala(j) lingvo(j) | gronlanda (ĝis junio 2009 ankaŭ dana) | ||||
| Uzata(j) lingvo(j) | gronlanda lingvo, Kalaallisut, Inuktun, Tunumiisut, dana lingvo | ||||
| Plej ofta(j) religio(j) | luteranismo | ||||
| Areo | 2 166 086 km² | ||||
| - % de akvo | 81.1 (ĉefe glacio) % | ||||
| Loĝantaro | 56 344 (2007) | ||||
| Loĝdenso | 0,026 loĝ./km² | ||||
| Horzono | 0 al -4 | ||||
| Interreta domajno | gl | ||||
| Landokodo | GL | ||||
| Telefona kodo | 299 | ||||
| Plej alta punkto | Gunnbjørn Fjeld | ||||
| Politiko | |||||
| Politika sistemo | Aŭtonoma teritorio de Danio | ||||
| Ŝtatestro | Frederiko la 10-a | ||||
| Ĉefministro | Múte Bourup Egede | ||||
| Ekonomio | |||||
| Valuto | krono (DKK) | ||||
| MEP | laŭ 2001 | ||||
| – suma | $1,1 mlrd | ||||
| – pokapa | $ 19.000 (kaj 15.520 € 2008). | ||||
| |||||
  | |||||
| Akvejo | Atlantiko, Arkta oceano | ||||
| Koordinatoj | 72° 0′ N, 40° 0′ U (mapo)72-40 [+] | ||||
| Ĉefurbo | Nuko | ||||
| - koordinatoj | 72° 0′ N, 40° 0′ U (mapo)72-40 | ||||
| Plej alta punkto | Gunnbjørn Fjeld [+] | ||||
| - alteco | 3 694 m [+] | ||||
| Akvokolektejo | 2 166 086 km² (216 608 600 ha) [+] | ||||
| Areo | 2 166 086 km² (216 608 600 ha) [+] | ||||
| Loĝantaro | 56 609 [+] (1-a de januaro 2023) | ||||
| Horzono | UTC±00:00, UTC-01:00, UTC-02:00, UTC-03:00, UTC-04:00 [+] | ||||
|
|||||
 |
|||||
| Gronlando | |||||
 Vikimedia Komunejo: Greenland [+] |
|||||
| En TTT: Oficiala retejo [+] | |||||
Ĝi estas parto de la Dana Reĝlando kiel aŭtonoma teritorio. Ekde 2018 ĝi estas administre dividita en kvin municipoj : Avannaata, Qeqertalik, Qeqqata, Sermersooq kaj Kujalleq.
- Loĝantaro: 56 344 (2007). 57 100 (2008), el ili 48 000 inuitoj.
- Oficialaj kaj parolataj lingvoj: gronlanda (eskima/inuita) kaj dana
Ĝi estas kun 2 166 086 km² la plej granda insulo en la mondo (ne kalkulante kontinentojn kiel Aŭstralio). Ĉirkaŭ 81 % da teritorio estas kovritaj de glacio.
Gronlando estis kolonio de la norvega krono, ene de dan-norvega persona unio, ĝis 1814, kiam ĝi iĝis formale dana kolonio. Pro tio multaj sentas sin duarangaj civitanoj kiu klarigas tradicion de oftaj memmortigoj. Estas ankaŭ kulturaj kaj lingvaj problemoj. Ne malmultaj policistoj estas danoj kiuj ne scipovas la gronlandan lingvon. Gronlando iĝis plensenca parto de Reĝlando Danio en 1953. Dana parlamento (Folketinget) koncedis aŭtonoman regon (hjemmestyre) la 1-an de majo 1979, efikonte sekvajare.
Reĝino de Danio Margareto la 2-a restas gronlanda regnestro.
Geografio
redaktiPlimulto de la teritorio de la insulo estas kovrita de la glaĉero. Ekskluzivon konsistigas nur la norda ekstremo de Gronlando ĉar aero tie estas tro seka por produkti neĝon, necesan por ekiĝo kaj konservado de glacitavolo. Tamen en 2000-aj jaroj gronlanda glaciaĵo senĉese degelas, pli verŝajne pro la tutmonda varmiĝo.
Analizo de satelitaj donitaĵoj, eldonitaj en septembro 2009, montris, ke el 111 rapide evoluantaj gronlandaj glaciejoj studitaj, 81 maldensiĝis duoble pli rapide ol la malrapide movanta glacio apud ili. Ĉi tio indikas, ke la glaciejoj estas akcelantaj kaj ellasas pli da glacio en la ĉirkaŭantan maron.[1]
En novembro 2009 la revuo „Science“ publikigis esploron, laŭ kiu la glacikovraĵo de Gronlando perdas sian amason pli rapide ol en antaŭaj jaroj, kio akcelas altiĝon de la marniveloj. Ĉiujare malaperas ne malpli ol 273 000 milionoj da tunoj da glacio. Por la periodo 2000-2008, degelo de gronlanda glacio altigis marnivelojn je mezume 0,46 mm ĉiun jaron. Ekde 2006 estas klara pliigo je 0,75 mm ĉiun jaron. „Sed ni havis tri tre varmajn somerojn, kaj tio estas akcelanta la degelon konsiderinde“, diris la esploristo Michiel van den Broeke de la Universitato Utrecht (Nederlando).
Degelo sur la glacia surfaco agas kiel „retro-mekanismo“, D-ro van den Broeke klarigis, ĉar la likva akvo sorbas pli kaj reflektas malpli da envenanta sunradiado — tio rezultas je varmiĝo de la glacio. „Varmiĝo super Gronlando kaŭzis la pligravigon de degelo, kaj tio ankaŭ akcelas la retro-procezon“, li diris. „Tre probable la oceanoj ankaŭ varmiĝis, kaj tio probable klarigas la akcelon de ellasejo de glaciejoj ĉar ili varmiĝis de malsupre“.
La novaj esploroj montras, ke en Gronlando, proksimume duono de la perdo venas el pli rapida fluo al la oceanoj, kaj la alia duono venas el ŝanĝoj sur la glacikovraĵo mem, ĉefe surfaca degelo. Danke al la satelita misio Grace, uzita en ĉi tiu studo, estas konite, ke la plimulto de la amaso perdiĝas en la sudorienta, sudokcidenta kaj nordokcidenta partoj ĉe malaltaj altecoj, kie la aero ĝenerale estas pli varma ol ĉe altaj altitudoj. Degelo de la tuta glacitavolo altigus marajn nivelojn tutmonde je proksimume 7 metroj.[1] Se tio okazus Gronlando plej probable iĝus insularo, anstataŭ insul-kontinento.
Geografieroj
redaktiLa Markolo de Nares (dane: Nares Strædet, angle: Nares Strait, france: Détroit de Nares) estas markolo en la Arkta oceano, disdividanta nord-okcidenton de Gronlando kaj la insulon Ellesmere kaj liganta Bafinan golfon kun la maro de Lincoln.
La Frama Markolo aŭ Markolo Fram estas la mara trapasejo inter Gronlando kaj Svalbardo, situa inter 77°N kaj 81°N latitudoj kaj centre sur la unua meridiano.
La Kanalo Kennedy, en angla Kennedy Channel kaj en dana Kennedy Kanalen, estas arkta marpasejo inter Gronlando kaj la plej norda insulo de Kanado, nome insulo Ellesmere.
Historio
redaktiOni ne scias, kiam la gronlandaj indiĝenoj atingis ĝin. Islandaj pioniroj trovis ĝin senhoma ĉirkaŭ la jaro 986. Ili establis tri loĝlokojn proksime de la sudokcidenta pinto de la insulo, loĝadotaj dum iom da jarcentoj.
La nomo "Gronlando" venas de la skandinavoj.
Laŭ islandaj sagaoj, Eiríkur Rauði (Erik la Ruĝa) ekziliĝis el Islando pro murdo. Li, kun sia familio kaj sklavoj, foriris per vikinga ŝipo al onidira lando nordokcidenten. Li nomis la landon "Verda Lando" por logi pliajn pionirojn.
La skandinavoj pli-malpli bone kunvivis apud enloĝantajn eskimojn, kaj oni tien sendis kristanan episkopon. En 1386, Gronlando iĝis parto de la Unio de Kalmar kaj poste de la duobla monarĥio Danio-Norvegio.
Post kvincent jaroj, la loĝlokoj simple malaperis, probable pro malsatego dum klimataĉo de Malgranda Glaciepoko de 15-a jarcento. La ostoj tiamaj montras ŝpurojn de nutraĉado.
Danio tenis posedon de la mortanta kolonio laŭ Traktato de Kielo (1815).
Norvegio pledis pri la lando en la 1920-aj jaroj, sed la pledon malaprobis Ligo de Nacioj, ĉefe pro kontraŭleĝa okupo fare de norvegaj koloniistoj.
Gronlando ankaŭ aperas kiel Gruntland ("Grund-lando", pro malprofundaj golfoj) en fruaj mapoj. Ne certas, ĉu grøn estas misskribo anstataŭ grunt aŭ male.
Teritoria organizado
redaktiGronlando estas administre dividata en municipoj kaj du regionoj ne aldonitaj. Ĉi tiu divido, okazigita per la kunfandiĝo de la malnovaj gronlandaj municipoj, ekviglis la 1-an de januaro 2009.
Ekonomio
redaktiGronlando suferis ekonomian malkreskon en fruaj 1990-aj jaroj, sed de 1993 la stato de ĝia ekonomio pliboniĝis. La aŭtonoma Registaro de Gronlando sekvis zorgan fiskan konduton de malfruaj 1980-aj jaroj, kiu ebligis buĝetajn plusojn kaj malaltan inflacion. De 1990 Gronlando havis deficiton pri ekstera komerco post fermo de la lasta minejo de plumbo kaj zinko.
Nuna Gronlando fundamentas sur fiŝkaptado kaj ties eksporto. La plej grava produkto laŭ enspezo estas salikoketo. Malgraŭ reesplorado pri hidrokarbonaĵoj kaj ercoj, pluraj jaroj necesos por realigi produktadon. Turismo estas la nura fako ofertanta baldaŭajn ŝancojn, kaj eĉ tiu estas limigita pro la alta kosto kaj mallonga sezono. Publika sektoro, inkluzivante publikposedajn firmaojn kaj magistratojn, ĉefrolas en la gronlanda ekonomio.
Ĉirkaŭ duono de la registaraj enspezoj venas kiel subteno de dana registaro.
Politiko
redaktiLa Gronlanda Traktato estas traktato modifanta la traktatojn starigantajn la eŭropajn komunumojn rilate al Gronlando. Akirinte sian aŭtonomecon disde Danio en 1979, la gronlandanoj elektis forlasi la Eŭropa Ekonomia Komunumo per referendumo la 23an de februaro 1982. Interalie temas pri reteni totalan kontrolon de iliaj fiŝkaptaj rimedoj.
La Registaro de Gronlando (gronlande: Naalakkersuisut, dane: Grønlands Regering) estas la plenuma povo en Gronlando, en ĉiuj aferoj ligitaj al registaraj aferoj ligitaj al la internaj aferoj de Gronlando. La membroj de la registaro estas nomumitaj fare de la Ĉefministro de Gronlando, sed estas oficiale aprobitaj fare de la membroj de la Parlamento de Gronlando (Inatsisartut).
Eskima Komunumo (Inuit Ataqatigiit en la groenlanda) estas politika partio de Groenlando de socialisma orientiĝo.
Bibliografio
redakti- Sekelj, Tibor 1964 : Grenlando, Geografia Revuo, 6(6), 10.
Vidu ankaŭ
redaktiReferencoj
redakti- ↑ 1,0 1,1 Gronlando degelas... Arkivigite je 2012-01-11 per la retarkivo Wayback Machine esperante
- CIA World Factbook 2000
- "Groenlandia vota con vistas a independizarse de Dinamarca", El País, Madrido, 26an novembro 2008, p. 5.
Eksteraj ligiloj
redakti- Gronlandaj Statistikoj Arkivigite je 2006-09-01 per la retarkivo Wayback Machine
- Oficiala retejo de granlanda registaro (gronlande (kalaallisut), dane, angle)
- Gronlando Arkivigite je 2006-01-28 per la retarkivo Wayback Machine en Monda faktolibro de CIA