Ĉagataja lingvo
La ĉagataja lingvo (ĉagataje ﭼﯩﻐﻪتاي; uzbeke chigʻatoy tili) aŭ la malnov-uzbeka lingvo estas formortinta tjurka lingvo kiu siatempe estis vaste parolita en Centra Azio, kaj restis la komuna librolingvo tie ĝis la frua 20-a jarcento. Ĝi ankaŭ estis parolita fare de la fruaj Mogolaj regantoj en la Hinda subkontinento, en kies lingvoj ĝi postlasis pruntvortojn. Aliŝer Navoi estis la plej granda reprezentanto de ĉagataja literaturo[4]. Kiel parto de la preparo por la establado de Uzbeka Soveta Socialisma Respubliko en 1924, la ĉagataja estis oficiale renomita "malnovuzbeka"[5]. Edward A. Allworth argumentis ke tiu renomigo "malbone distordis la literaturhistorion de la regiono" kaj kutimis doni al verkintoj kiel ekzemple la 15-jarcenta verkisto Aliŝer Navoi uzbekan identecon[6][7]. Frua evoluo de la lingvo iam estas konata kiel meztjurka lingvo, aŭ eĉ simple tjurka[8].
| Ĉagataja lingvo | |
| ﭼﯩﻐﻪتاي | |
| historia lingvo | |
|---|---|
| Eastern Karluk | |
| Parolata en | Ĥorasano (Centra Azio) |
| Parolantoj | 0 |
| Skribo | Araba-persa alfabeto[1] |
| Lingvistika klasifiko | |
| Altaja (diskutita) | |
| Lingva statuso | 6 formortinta |
| Lingvaj kodoj | |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-2 | chg[2] kaj ISO 639-3[3] |
| ISO 639-3 | chg |
| Glottolog | chag1247 |
| Angla nomo | Chagatai |
| Franca nomo | tchaghataï |
|
La ĉagataja lingvo uzas la araban-persan alfabeton[1][9].
Etimologio
redaktiLa vorto ĉagataja rilatigas al la Ĉagataja Ĥanlando (1225 –1680), posteulimperio de la Mongola Imperio, kiu estis lasita al la dua filo de Ĝingis-Ĥano, Ĉagataja Ĥano. Multaj el la ĉagatajaj tjurkaj tataroj, kiuj estis la parolantoj de tiu lingvo, postulis devenon de Ĉagataja Ĥano[10][11].
Historio
redaktiLa ĉagataja apartenas al la Karluk-filio de la tjurkaj lingvoj. Ĝi devenas de la malnovtjurka lingvo kaj funkciis kiel interlingvo en Mezazio, kun forta infuzo de arabaj kaj persaj vortoj kaj turnoj de frazo. Ĝia literatura formo estis bazita sur du pli fruaj literaturlingvoj, Karaĥanido kaj Ĥorezmo. Ĝi povas esti dividita en tri periodojn[12][13]:
- Antaŭklasika ĉagataja (1400-1465)
- Klasika ĉagataja (1465-1600)
- Postklasika ĉagataja (1600-1921)
La unua periodo estas transira fazo karakterizita per la reteno de arkaikaj formoj; la dua fazo komenciĝas per la publikigo de la unua divano de Aliŝer Navoi kaj estas la altpunkto de la ĉagataja literaturo, sekvita antaŭ la tria fazo, kiu estas karakterizita per du forkigaj evoluoj. Unu estas la konservado de la klasika ĉagataja lingvo de Navoi, la alia tendenco estas la kreskanta influo de la dialektoj de la lokaj parolaj lingvoj. La ĉagataja tjurklingvo havis sian glortempon en la Timurida Imperio. La ĉagataja restis la universala literaturlingvo de Mezazio ĝis la sovetiaj reformoj de la frua 20-a jarcento, kaj havis konsiderindan influon sur la evoluo de Indio (la hinda/la urdua)[14][15][16].
Gramatiko
redaktiLa gramatiko de la ĉagataja estas tre diversa kaj kondiĉigita de multaj influoj[17][18].
Araba influo
redaktiLa araba influo estis tiu ke arabaj pruntvortoj povus porti la araban pluralon, tiel ke la ĝenerala turka pluralo -lar ne devis esti uzata nepre en tiuj vortoj. Precipe en la skriba lingvo, estis, kompreneble, kiel elokventan, uzi la araban pluralon, ekz. estus la elokventa pluralo de Habar (novaĵo) Ahbar dum vi preferus uzi ḫabarlar en la nacilingva[17][18].
Persa influo
redaktiPli granda ol la menciita araba estis la persa influo sur la ĉagataja. Multe kiel en la otomana lingvo kaj en la persa krime-tatara konstruo "ezafe" estis uzita en specifa nomo aŭ eĉ kun literaturaj esprimoj kiuj estis transprenitaj fare de la persa literaturo, ekzemple, därd i-dil (kora doloro), kiu estintus en turka konstruo därdi dil. Alia granda influo estis la persa nedifina artikolo, kiu estis, tamen, aplikita nur al la persaj vortoj, ekz bülbül-ê (najtingalo)[17][18].
Diverseco
redaktiLa vario de ĉagataja lingvo estis ke ĝi arigis malsamajn gramatikojn de tjurkaj lingvoj. Tio okazis precipe en kazomarkilo, ekzemple, estis la ablativo -dan aŭ -din, kiel estas kutimo en ujgura lingvo hodiaŭ. La genitivo estis -nin aŭ -in, kiel estas kutimo en modernaj oguzaj lingvoj: la turka aŭ la turkmena[17][18].
Ĝenerale ĝi povas konstati ke la tjurka estis multe pli malfermita ol la pli rigidaj, normigita oficiala formo de hodiaŭa turka lingvo. La tjurka estis literatura norma lingvo, kiu estis kondiĉigita de multaj influoj kaj tiujn influojn alportis kune por formi novan unikan formon de lingvo, kiu estas ujgura proverbo esprimas tiel: "La araba estas scienco, la persa estas sukero, la hindia estas salo, la tjurka estas arto"[17][18].
Influo sur pli postaj tjurkaj lingvoj
redaktiLa uzbeka kaj la ujgura estas du modernaj lingvoj plej proksime parencaj al la ĉagataja. Uzbekoj rigardas la ĉagatajan kiel la originon de sia propra lingvo kaj postulas ĉagatajliteraturon kiel sian propra. En 1921 en Uzbekio, tiam parto de Sovetunio, la ĉagataja estis anstataŭigita per librolingvo bazita sur la loka uzbeka dialekto. La tielnomita berendeja, 12-a jarcentaj nomadaj turklingvaj popoloj eventuale ligitaj al la cumansa, ankaŭ ŝajnas esti parolinta la ĉagatajan[12].
Ethnologue registras la uzon de la vorto "ĉhagataja" en Afganio por priskribi la "tekke" dialekton de la turkmena. Supren al kaj inkluzive de la dekoka jarcento, la ĉagataja estis la ĉefa librolingvo en Turkmenio kiel aliloke en Mezazio. Dum ĝi havis iom da influo sur la turkmena, la du lingvoj apartenas al malsamaj filioj de la tjurka lingvaro[19].
Literaturo
redaktiLa plej fama el la ĉagataipoetoj estas Aliŝer Navoi, kiu - inter liaj aliaj verkoj - skribis Muhakamat al-Lughatayn, detala komparo de la ĉagataja kaj la persa, en kiuj li argumentis por la supereco de la unua[20]. Lia famo estas atestita per la fakto ke la ĉagataja foje estas nomita "lingvo de Navoi". Inter prozoverkoj, la biografio de Amir Timur estas skribita en ĉagataja turka, kiel estas la fama Baburnama (aŭ Tuska Babure) de Babur, la Timurid-fondinto de la Mogola Imperio.
Gravaj verkoj daŭre estis skribitaj en la ĉagataja en la frua dudeka jarcenton. Inter ili estas Tārīkh-i amniyya de Musa Sayrami (kompletigita 1903) kaj ĝia reviziita versio Tārīkh-i ḥamīdi (kompletigita 1908), reprezentante la plej bonajn fontojn sur la Dungana Revolucio (1862-77) en Ŝinĝango[21][22].
Ĉgatataja literaturo daŭre estas volita en moderna Turkio kaj rigardita kiel parto de la tjurklingva heredaĵo[23]. La ĉagataja alfabeto estas konata kiel Kona Yëziq (malnova manuskripto)[24].
Referencoj
redakti- ↑ 1,0 1,1 Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankaro 2010, paĝo 400. ISBN 978-975-338-589-3 turke
- ↑ http://www.loc.gov/standards/iso639-2/php/code_list.php
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-07-28. Alirita 2015-12-11.
- ↑ Doerfer G. Chaghatay language and literature. Encyclopædia Iranica. Arkivita el la originalo je 2011-11-17. Alirita 2010-11-24.
- ↑ Schiffman, Harold. (2011) Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice. Brill Academic, p. 178–179. ISBN 978-9004201453.
- ↑ Metzler Lexikon Sprache, ibid.; The encyclopaedia of Islam. New ed. Vol. 10, 2000, s.v. Turks, paĝo 686–736: paĝoj 708–710.
- ↑ Allworth, Edward A.. (1990) The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History. Hoover Institution Press, p. 229–230. ISBN 978-0817987329.
- ↑ Metzler Lexikon Sprache, tria, novprilaborita eldono de 2005, paĝo 697.
- ↑ János Eckmann: Chagatay manual. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, paĝo 25.
- ↑ The encyclopaedia of Islam. New ed. Vol. 10, 2000, s.v. Turks, ibid.; Hendrik Boeschoten, Marc Vandamme: Chaghatay, wn: The Turkic languages, London, 1998, paĝoj 166–178: ĉi-tie paĝoj 166–169.
- ↑ "Zahir ud-Din Mohammad". En: Wheeler M. Thackston: "The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor". Modern Library Classics, 2002. ISBN 0-375-76137-3.
- ↑ 12,0 12,1 Boeschoten / Vandamme: Chaghatay, paĝo 166.
- ↑ Boeschoten / Vandamme: Chaghatay, paĝo 168.
- ↑ Boeschoten / Vandamme: Chaghatay, ibid.; The encyclopaedia of Islam. New ed. Vol. 10, 2000, s.v. Turks, paĝo 708.
- ↑ János Eckmann: Chagatay manual. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, paĝoj 4–5.
- ↑ János Eckmann: Chagatay manual. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, paĝoj 9–10.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Ármin Vámbéry 1832-1913, Ćagataische sprachstudien, enthaltend grammatikalischen umriss, chrestomathie, und wörterbuch der ćagataischen sprache; (1867).
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Bodrogligeti, András J. E., A Grammar of Chagatay. (Languages of the World: Materials ; 155). München: LINCOM Europa, 2001. (Repr. 2007), ISBN 3-89586-563-X.
- ↑ Boeschoten / Vandamme: Chaghatay, paĝoj 168/169
- ↑ Боровков А. К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941. ruse
- ↑ МОЛЛА МУСА САЙРАМИ: ТА'РИХ-И АМНИЙА (Mulla Musa Sayrami's Tarikh-i amniyya: Preface)], in: "Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений)" (Materials for the history of the Kazakh Khanates of the 15–18th cc. (Extracts from Persian and Turkic literary works)), Alma Ata, Nauka Publishers, 1969. ruse
- ↑ Kim, Ho-dong. (2004) Holy war in China: the Muslim rebellion and state in Chinese Central Asia, 1864–1877. Stanford University Press, p. xvi. ISBN 0-8047-4884-5.
- ↑ Bosworth 2001, pp. 299-300.
- ↑ János Eckmann: Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache, en: Studia altaica : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, paĝoj 51–59.
Literaturo
redakti- Eckmann, János, Chagatay Manual. (Indiana University publications: Uralic and Altaic series ; 60). Bloomington, Ind.: Indiana University, 1966. Reprinted edition, Richmond: Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0860-X, or ISBN 978-0-7007-0860-4.
- Pavet de Courteille, Abel, Dictionnaire Turk-Oriental: Destinée principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d'Aboul-Gâzi, de Mir Ali-Chir Nevâï, et d'autres ouvrages en langues touraniennes (Eastern Turkish Dictionary: Intended Primarily to Facilitate the Reading of the Works of Babur, Abu'l Ghazi, Mir ʿAli Shir Navaʾi, and Other Works in Turanian Languages). Parizo, 1870. Reprinted edition, Amsterdam: Philo Press, 1972, ISBN 90-6022-113-3. Also rete legebla (Google Books)
- Erkinov, Aftandil. “Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)”. International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (eld.). vol. 12, 2008, paĝoj 57–82 [1] Arkivigite je 2020-07-11 per la retarkivo Wayback Machine.
- Cakan, Varis (2011) "Chagatai Turkish and Its Effects on Central Asian Culuture" Arkivigite je 2016-12-19 per la retarkivo Wayback Machine, 大阪大学世界言語研究センター論集. 6 P.143-P.158, Osaka University Knowledge Archive.
- Muḥammad Mahdī Khān, Sanglakh.
- Abel Pavet de Courteille (M. Pavet de Courteille), Dictionnaire turk-oriental (1870).
- Sheykh Suleyman Efendi, Čagataj-Osmanisches Wörterbuch: Verkürzte und mit deutscher Übersetzung versehene Ausgabe (1902).
- Sheykh Süleymān Efendi, Lughat-ï chaghatay ve turkī-yi 'othmānī.
- Mirza Muhammad Mehdi Khan Astarabadi, Mabaniul Lughat: Yani Sarf o Nahv e Lughat e Chughatai.
- Боровков А. К. Бадā'и’ал-лугат. Словарь Тāли Имāни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
Eksteraj ligiloj
redakti- Russian imperial policies in Central Asia Arkivigite je 2020-11-09 per la retarkivo Wayback Machine
- Chagatai language at Encyclopædia Iranica
- H. Haarmann: Tschagataisch. in: M. Okuka (Hg.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt (= Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens 10) 2002, paĝo 809.[rompita ligilo] (PDF; 92 kB) germane