Nigra maro
| Nigra Maro | |
| bulgare Черно море, rumane Marea Neagră, ukraine Чорне море, ruse Чёрное море, abĥaze Амшын Еиқәа, kartvele შავი ზღვა, turke Kara Deniz | |
| maro | |
 Urbo Gelendĵik kaj Nigra Maro
| |
| Landoj | 6
|
|---|---|
| Parto de | Eŭropo, Azio |
| Najbaras kun | Marmora Maro, Azova Maro |
| Duoninsulo | Krimeo |
| Kelkaj havenurboj | 13
|
| Alfluantoj | 9
|
| Longo | 1 000 km (621 mi) |
| Larĝo | 500 km (311 mi) |
| Maks. profundo | 2 210 m |
| Areo | 461 000 km² (46 100 000 ha) |
 Nigra Maro
| |
 Satelita vido al Nigra Maro
| |
 Vikimedia Komunejo: Black Sea
| |
| |
Nigra Maro (kartvele შავი ზღვა [ŝavi zgva], turke Kara Deniz, ruse Чёрное море [ĉórnaje móre]) estas interna maro de la Atlantika baseno, inter sudorienta Eŭropo kaj Okcidenta Azio, kiu situas rande inter Eŭropo, Anatolio kaj Kaŭkazo, ĉe la bordoj de jenaj kandoj: Rusio, Ukrainio, Rumanio, Bulgario, Turkio kaj Kartvelio. Per la Kerĉa markolo ĝi ligiĝas kun la Azova Maro kaj per Bosporo kun la Marmora Maro. Sude de la Marmora troviĝas la Dardaneloj kaj la Egea kaj Mediteranea maroj.
La Nigra Maro havas precizan areon de 436,400 km² (sen inkludi la Maron Azov),[1] maksimuman profundan punkton de 2212 m,[2] kaj volumenon de 547,000 km³.[3] La Nigra Maro formas orientan al okcidento tendencan elipsan depresion kiu kuŝas inter la menciitaj landoj Bulgario, Kartvelio, Rumanio, Rusio, Turkio kaj Ukrainio.[4] La maro estas retenita de la Pontaj Montoj sude kaj de la Kaŭkaza Montaro oriente kaj prezentas ampleksan breton al nordokcidento. La plej longa orienta al okcidento etendo estas ĉirkaŭ 1,175 km longa.
La Nigra Maro enhavas kelkajn grandajn golfojn: Dnestra kaj Dnepro-Buga, Kalamita, Samsuna kaj Sinopa. Ĝin enfluas gravaj riveroj: Danubo, Dnestro, Don, Suda Bugo, Dnepro, Rioni, Kizil-Irmak. En la profundo pli ol 150 m, la akvo estas sulfurhidrogena. Pli profunde forestas vivaj estuloj pro fakte venenaj kondiĉoj. Ĉe ĝiaj bordoj troviĝas multaj kurac- kaj ripozlokoj.
Gravaj urboj laŭlonge de la marbordo estas Batumi, Burgas, Constanța, Giresun, Hopa, Istanbul, Kerĉo, Mangalia, Năvodari, Novorossijsk, Odeso, Ordu, Poti, Rize, Samsun, Sebastopolo, Soĉi, Suĥumo, Trabzon, Varna, Jalto kaj Zonguldak.
La Nigra Maro havas pozitivan akv-ekvilibron; tio estas, eliro da akvo de 300 km³ jare tra Bosporo kaj Dardaneloj al la Egea Maro. Mediteranea akvo fluas en la Nigran Maron kiel parto de dudirekta hidrologia interŝanĝo. La elfluo de la Nigra Maro estas pli malvarma kaj malpli salakvenhava kaj flosas super la varma, pli salakvenhava Mediteranea enfluo – kiel rezulto de diferencoj en denseco kaŭzitaj de diferencoj en salakvenhavo – konduke al grava tavolo da anoksaj akvoj tre sub la surfacaj akvoj. La Nigra Maro ankaŭ ricevas riverakvon el grandaj riveroj de Eŭrazio norde de la maro, el kiuj Don, Dnepro kaj Danubo estas la plej gravaj.
En la pasinto, la akvonivelo variis grave. Pro tiuj variadoj en la akvonivelo en la baseno, la ĉirkaŭaj bretoj kaj asociaj elstaraĵoj foje estis tero. Je iaj precizaj akvoniveloj eblas ligiĝi kun ĉirkaŭaj akvejoj. Tra la plej aktiva el tiuj ligaj vojoj, nome la Turkaj Markoloj, la Nigra Maro aliĝas al la oceano. Kiam tiu hidrologia ligilo ne funkcias, la Nigra Maro estas endorea baseno, kiu funkcias sendepende de la tutmonda oceana sistemo. Nune la akvonivelo de la Nigra Maro estas relative alta kaj tiel la akvo de la Nigra maro interŝanĝiĝas kun la Mediteraneo. La Turkaj Markoloj ligas la Nigran Maron kun la Egea Maro kaj tio koncernas Bosporon, la Marmaran Maron kaj la Dardanelojn.
Etendo
[redakti | redakti fonton]La Internacia Hidrografia Organizo difinas la limojn de la Nigra Maro jene:[5]
- Ĉe Sudokcidento. La nordorienta limo de la Marmara Maro [Linio kuniganta la areon de la Kabo Rumili kun la Kabo Anatoli (41°13'N)].
- Ĉe Kerĉa markolo. Linio kuniganta la areojn de la Kabo Takil kaj de Kabo Panaghia (45°02'N).
Nomo
[redakti | redakti fonton]
Modernaj nomoj
[redakti | redakti fonton]Nunaj nomoj de la maro kutime samegalas al "Nigra Maro", inklude tiujn de la landoj borde de la maro:[6]
- Abĥaza: Amshyn Eikʷa (Амшын Еиқәа)
- Adigea Ĥi Ŝʼucʼ (Хы ШӀуцӀ)
- Bulgara Ĉerno more (Черно море, ˈtʃɛrno moˈrɛ)
- Kartvela Shavi zghva (შავი ზღვა)
- Laza: Uĉa zuğa (უჩა ზუღა), aŭ simple Zuğa "Maro"
- Rumana Marea Neagră ˈmare̯a ˈne̯aɡrə
- Rusa Ĉornoje morje (Чёрное мо́рe, ˈtɕɵrnəjə ˈmorʲə)
- Turka Karadeniz, kaˈɾadeniz
- Ukraina Ĉorne more (Чорне море, ˈtʃɔrnɛ ˈmɔrɛ)
Tiuj nomoj ne ĉiam estis konataj kiel uzitaj jam antaŭ la 12a jarcento, sed estas indikoj ke ili eble estas konsiderinde pli malnovaj.
En Grekio (grekoj historie moviĝis tra la tuta Nigra Maro), la historia nomo "Euksina Maro" montras diferencan signifon (vidu sube) kaj estas ankoraŭ amplekse uzata:
- Greka Euksinos Pontos (Eύξεινος Πόντος)
La Nigra Maro estas unu el kvar maroj kiuj havas komunajn nomojn laŭ koloro — el kiuj la aliaj estas la Ruĝa Maro, la Blanka Maro kaj la Flava Maro.
Historiaj nomoj
[redakti | redakti fonton]Strabono en sia verko Γεωγραφικά (Geografio, 1.2.10) informas, ke en antikvo, Nigra Maro ofte estis ĝuste nomita "la Maro" (en greka ho pontos). Plejparte, grek-romia tradicio nomas Nigran Maron la "Gastama maro", Eŭksinos Pontos (εὔξεινος Πόντος). Tio estas eŭfemismo anstataŭiganta pli fruan "Malgastama maro", Pontos Akseinos, unue atestita en Pindaro (ĉ. 475 a.K.).
Strabo (7.3. 6) opinias ke Nigra Maro estis nomita "malfavora" antaŭ greka koloniigo ĉar estis malfacile navigi kaj ĉar ĝiaj marbordoj estis loĝataj de sovaĝaj triboj. La nomo estis ŝanĝita al "gastama" post kiam la Miletanoj koloniis la sudan marbordon, nome la Pontuson, igante ĝin parto de greka civilizo.
Estas ankaŭ eble ke la nomo Akseinos ekestiĝis preter popola etimologio de skita vorto aksšaina- "malluma", "malhela"; kaj tiele la nomo "Nigra Maro" povas tiel origini de Antikveco.
Mapo de Azio datiĝanta al 1570, titolita "Asiae Nova Descriptio", de Theatrum Orbis Terrarum de Abraham Ortelius, etikedis la maron Mar Maggior ("Granda Maro", el latina mare major).
Angla-lingvaj verkistoj de la 18-a jarcento ofte utiligis la nomon "Euxine Sea" (/ˈjuːksɨn / aŭ /ˈjuːkˌsaɪn/) por rilati al Nigra Maro. Edward Gibbon, ekzemple, nomas la maron sub tiu nomo ĉe The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (La Historio de la Malkresko kaj Falo de la Romia Imperio).[7]
Loĝantaro
[redakti | redakti fonton]| Plej loĝataj urbaj areoj laŭlonge de la marbordo de la Nigra Maro | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Rango | Urbo | Lando | Regiono/Provinco | Loĝantaro (urba) |
| ||||
| 1 | Istanbul | Turkio | Istanbul | 13,624,240[8] | ||||||
| 2 | Odeso | Ukrainio | Odeso | 1,003,705 | ||||||
| 3 | Samsun | Turkio | Samsun | 535,401[9] | ||||||
| 4 | Varna | Bulgario | Varna | 474,076 | ||||||
| 5 | Sevastopol | Rusio | sendependa municipo en Krimeo | 379,200 | ||||||
| 6 | Soĉi | Rusio | Krasnodara regiono | 343,334 | ||||||
| 7 | Trabzon | Turkio | Trabzon | 305,231[10] | ||||||
| 8 | Constanța | Rumanio | Constanța | 283,872[11] | ||||||
| 9 | Novorossijsk | Rusio | Krasnodara regiono | 241,952 | ||||||
| 10 | Burgas | Bulgario | Burgas | 223,902[12] | ||||||
Geologio kaj batimetrio
[redakti | redakti fonton]
Sub marfundo troviĝas grandaj rezervujoj de nafto kaj tergaso, delonge ekspluatataj de Bulgario kaj Rumanio. En aŭgusto 2020 Turkio anoncis malkovron de la granda gasminejo kun kapacito 320 miliardoj da kubaj metroj. Se tiuj prognozoj konfirmiĝos, tio estos la plej granda gasminejo en la Nigra maro.
Hidrologio
[redakti | redakti fonton]La Nigra maro estas la plej granda akvejo kun plurtavola akvobaseno.[13] La profundaj akvoj ne miksiĝas kun la supraj akvotavoloj kiuj ricevas oksigenon el la atmosfero. Kiel rezulto, ĉirkaŭ 90% de la pli profunda volumeno de la Nigra maro estas de senoksigenaj akvoj.[14] La modelo de la cirkulado de la Nigra maro estas ĉefe regata de la basentopografio kaj de la akvoricevoj el riveroj, kio rezultas en tre tavolita vertikala strukturo. Pro la troa tavoligo, ĝi estas klasita kiel salenhava estuaro.
La Nigra maro interŝanĝas akvon nur kun la Mediteranea maro, tiel ke enfluo kaj elfluo okazas tra Bosporo kaj Dardaneloj. Enfluo el la Mediteraneo havas pli altan salenhavon kaj densecon ol la elfluo, kreante la klasikan estuaran cirkuladon. Tio signifas, ke la enfluo de densa akvo el la Mediteraneo okazas funde de la baseno dum la elfluo de pli freŝa surfaca akvo de la Nigra maro en la Marmaran maron okazas ĉe la surfaco. La elfluo estas de 16 000 m³/s (ĉirkaŭ 500 km3/j) kaj la enfluo estas de 11 000 m3/s (around 350 km3/j), laŭ Gregg (2002).[15]
La submara marfluo de la Nigra maro estas marfluo de partikulare salenhava akvo fluanta tra la Bospora Markolo kaj laŭlonge de la marfundo de la Nigra maro. La malkovro de la submara marfluo, anoncita la 1an de aŭgusto 2010, estis farita de sciencistoj de la Universitato de Leeds kaj estas la unua siatipe kiu estis identigita.[16] La submara marfluo alportas salakvon tra la Bospora Markolo el la Mediteranea maro en la Nigran maron, kie la akvo havas pli altan salenhavon.[16]
Hidrokemio
[redakti | redakti fonton]Pro la anoksa akvo en la marfundo, organika materialo, inklude antropogenajn artifaktojn kiel boatfuelo, estas bone konservata. Dum periodoj de alta surfaca produktiveco, mallongdaŭra algoflorado formas organikajn riĉajn tavolojn konatajn kiel sapropeloj. Sciencistoj informis pri ĉiujara eksplodo de fitoplanktono kio povas esti vidata en multaj bildoj de la mondoregiono fare de NASA.[17] Kiel rezulto de tiuj karakteroj la Nigra maro ricevis intereson el la kampo de mara arkeologio kaj oni malkovris restaĵojn de antikvaj vrakoj en elstaraj statoj de konservado, kiel ekzemple de la bizanca ŝipo Sinop D, en la anoksa tavolo ĉe la marbordo de Sinop (Turkio).
Modelado montras, ke en la okazo de asteroida frapo sur la Nigra maro, la liberigo de nuboj de hidrogena sulfido metas minacon al sano — kaj eble eĉ al la vivo mem — por la personoj kiuj loĝas sur la marbordo de la Nigra maro.[18]
Estis izolataj informoj pri briloj en la Nigra maro okazintaj dum tondro-ŝtormoj, eble okazigita per fulmoj kiuj estus bruligintaj brulgason elirintan el marprofundoj.[19]
Ekologio
[redakti | redakti fonton]
La Nigra Maro eltenas aktivan kaj dinamikan maran ekosistemon, dominitan de specioj konvenigitaj al la saletaj, nutraĵ-riĉaj, kondiĉoj. Kiel ĉe ĉiuj maraj manĝo-retoj, la Nigra Maro havas serion da trofaj grupoj, kun aŭtotrofaj algoj, inkluzive de diatomeoj kaj dinoflagelatoj, funkciante kiel primaraj produktantoj. La riveraj sistemoj drenantaj Eŭrazion kaj centran Eŭropon enkondukas grandajn volumenojn el sedimento kaj dissolvitaj nutraĵoj en Nigra Maro, sed distribuado de tiuj nutraĵoj estas kontrolita per la grado de fizikokemia tavoliĝo, kiu estas, en victurno, diktita per laŭsezona fiziografia evoluo.[20]
Dum vintro, forta vento antaŭenigas konvektan renversadon kaj suprenfluon de nutraĵoj, dum altaj someraj temperaturoj rezultigas konsiderindan vertikalan tavoliĝon kaj varman, malprofundan miksitan tavoligon.[21] Ankaŭ taglongo kaj sunradiuma intenseco kontrolas la amplekson de la eŭfotika zono. Subsurfaca produktiveco estas limigita per nutra havebleco, ĉar la anoksaj malsupraj akvoj funkcias kiel lavujo por reduktita nitrato, en la formo de amoniako. Ankaŭ la benta zono ludas gravan rolon en nigramara nutra reciklado, ĉar kemosintezaj organismoj kaj anoksaj geokemiaj vojoj reciklas nutraĵojn kiuj povas esti suprenmetitaj al la eŭfotika zono, plifortigante produktivecon.[22]
Endemiaj bestospecioj
[redakti | redakti fonton]- La Nigra Maro kun la Kaspia Maro estas parto de la indiĝena teritorio de la zebra mitulo. Tiu mitulo estis hazarde enmetita tra la tuta mondo kaj iĝis invada specio kie ĝi estis enmetita.
- La indiĝena teritorio de la komuna karpo etendiĝas al la Nigra Maro kun la Kaspia Maro kaj la Arala Maro. Kiel ĉe la zebra mitulo, la komuna karpo estas invada specio kie ĝi estis enmetita en aliajn vivomediojn.
- Tiu estas alia indiĝena fiŝo, kiu troviĝas ankaŭ en la Kaspia Maro. Ĝi predas Zebrajn mitulojn. Kiel ĉe la mituloj kaj ĉe la komuna karpo, ĝi iĝis invada kie ĝi estis enmetita en aliajn vivomediojn, kiel ĉe la nordamerikaj Grandaj Lagoj.
Ekologiaj efikoj de poluo
[redakti | redakti fonton]Ekde la 1960-aj jaroj, rapida industria vastiĝo laŭ la marborda linio de la Nigra Maro kaj la konstruado de grava akvobaraĵo signife pliigis ĉiujaran ŝanĝeblecon en la proporcio N:P:Si en la baseno. En marbordaj regionoj, la biologia efiko de tiuj ŝanĝoj estis pliiĝo en la frekvenco de monospecifa fitoplanktono, kun frekvenco de florado de diatomeoj pliiĝanta je faktoro 2.5 kaj frekvenco de florado de ne-diatomeoj pliiĝanta je faktoro 6. La ne-diatomeoj, kiaj ekzemple la primnesiofitaj Emiliania huxleyi (kokolitoforo), Chromulina sp. kaj la eŭglenofita Eutreptia lanowii povas for-konkurenci diatomeajn speciojn pro la limigita havebleco de Si, necesa ero de diatomea frustulaĵoj..[23] Kiel sekvo de tiuj floraroj, bentaj makrofitaj populacioj estis senigitaj je lumo, dum oksigenmanko kaŭzis oftan tumormortigon de marbestoj.[24][25]
La malkresko en makrofitoj estis pliigita per troa fiŝkaptado dum la 1970-aj jaroj, dum la enpenetra ktenofora Mnemiopsis reduktis la biomason de kopepodoj kaj alia zooplanktono en la fino de la 1980-aj jaroj. Plie, fremda specio - la verukeca kombilmeduzo (Mnemiopsis leidyi) - povis establi sin en la baseno, eksplodante el kelkaj individuoj ĝis laŭtaksa biomaso de unu miliardo da tunoj.[26] La ŝanĝo en speciokonsisto en nigramaraj akvoj ankaŭ havas sekvojn por hidrokemio, ĉar C-produktanta Kokolitoj influas salecon kaj pH, kvankam tiuj konsekvencoj ankoraŭ devas esti plene kvantigitaj. En centraj nigramaraj akvoj, Si niveloj ankaŭ estis signife reduktitaj, pro malkresko en la fluo de Si asociita kun advekcio trans isopiknaj surfacoj. Tiu fenomeno montras la potencialon por lokalizitaj ŝanĝoj en nigramara nutra enigaĵo por havi basen-kovrantajn efikojn.
Poluoreduktado kaj reguligaj klopodoj kaŭzis partan normaligon de Nigramara ekosistemo dum la 1990-aj jaroj kaj EU-monitorada ekzercaro, "EROS21", rivelis malpliigon de N kaj P-valorojn, relative al la 1989-datita pinto.[27] Lastatempe, sciencistoj notis signojn de ekologia normaligo, parte pro la konstruado de novaj akvopurigejoj en Slovakio, Hungario, Rumanio kaj Bulgario lige kun membreco al Eŭropa Unio. La populacioj de Mnemiopsis leidyi estis kontrolitaj kun la alveno de alia fremda specio kiu nutriĝas je ili.[28]
-
-
-
Aktinio
-
-
-
-
Ermitokrabo, Diogenes pugilator
-
Blua spongo
-
Spina hundofiŝo (Nigramaraj Ŝarkoj je Risko) Arkivigite je 2009-01-01 per la retarkivo Wayback Machine
-
Klimato
[redakti | redakti fonton]
Mallongdaŭra klimata variado en la mondoregiono de la Nigra maro estas tre influata de la funkciado de la Nordatlantika oscilado kaj de la klimataj mekanismoj kiuj rezultas el la interagado inter la aermasoj de Norda Atlantiko kaj de meza latitudo.[29] Kvankam la precizaj mekanismoj kiuj okazigas la Nordatlantikan osciladon restas neklaraj,[30] oni supozas, ke la klimataj kondiĉoj establitaj en okcidenta Eŭropo mildigas la varmon kaj la precipitadon kiu atingas Centran Eŭropon kaj Eŭrazion, regulante la formadon de vintraj ciklonoj, kiuj estas tre responsaj de la regionaj ricevoj de precipitaĵo[31] kaj influas la temperaturojn de la Mediteranea marsurfaco.[32]
La relativa forto de tiuj sistemoj ankaŭ limigas la kvanton de malvarma aero alvenanta el nordaj regionoj dum vintro.[33] Aliaj influantaj faktoroj estas la mondoregiona topografio, ĉar depresioj kaj ŝtormosistemoj alvenantaj el Mediteraneo estas kanaligitaj tra la malaltaj teroj ĉirkaŭ Bosporo, dum la Ponta kaj la Kaŭkaza montaroj funkcias kiel ondogvidiloj, kiuj limigas la rapidon kaj vojojn de la ciklonoj kiuj trapasas la regionon.[34]
Historio
[redakti | redakti fonton]
La Nigra maro estas ligita al la Monda Oceano pere de ĉeno de du malprofundaj markoloj, nome Dardaneloj kaj Bosporo. Dardaneloj estas 55 m profunda kaj Bosporo estas nur 36 m profunda. Kompare, je la tempo de la lasta glaciepoko, marniveloj estis pli ol 100 m pli malaltaj ol nuntempe. Estas pruvoj ke akvoniveloj en la Nigra maro estis konsiderinde pli malaltaj en kelkaj punktoj dum la post-glacia periodo. Kelkaj esploristoj teoriumas, ke la Nigra maro estis fermita nesalakva lago (almenaŭ en supraj tavoloj) dum la lasta glaciepoko kaj eĉ dum iom da tempo poste. Post la lasta glaciepoko, akvoniveloj de la Nigra maro kaj de la Egea maro sendepende plialtiĝis ĝis ili estis sufiĉe altaj por interŝanĝi akvon. La preciza kronologio de tiu procezo estas ankoraŭ celo de debato. Unu eblo estas ke la Nigra maro pleniĝis la unua kaj la surplusa nesala akvo fluis super la Bospora sojlo kaj finfine al la Mediteranea maro.
La Nigramara Diluvo estas hipoteza katastrofa plialtiĝo en la nivelo de la Nigra maro ĉirkaŭ 5600 a.K. pro tio ke la akvo el la Mediteranea maro rompis la sojlon en Bosporo. La hipotezo estis populare disvastigita kiam The New York Times publikigis ĝin en Decembro 1996, kvankam tuj antaŭe ĝi jam estis publikigita en akademia gazeto.[35] Kvankam oni interkonsentas, ke la sekvenco de okazaĵoj priskribita ja tiel okazis pli malpli, estas ankoraŭ debato pri la subiteco, la datado kaj la grando de la okazaĵoj. Estas rimarkinda afero de la hipotezo, ke tiaj priskriboj kondukis kelkajn ligi tiun katastrofon kun la prahistoriaj mitoj pri Tutmonda diluvo.[36][37]
Registrita historio
[redakti | redakti fonton]
La Nigra maro estis aktiva akvovojo sur la vojkruciĝoj de la antikva mondo: nome inter Balkanio okcidente, la stepoj de Eŭrazio norde, Kaŭkazo kaj Centra Azio oriente, Malgranda Azio kaj Mezopotamio sude, kaj Grekio sudokcidente. La lando en la orienta pinto de la Nigra maro, nome Kolĥido (pli malpli nuna Kartvelio), markis por la antikvaj grekoj la randon de la konata mondo kaj ĝis tie ili kreis koloniojn.
Laŭ hipotezoj de kelkaj fakuloj kiel Marija Gimbutas, la stepoj norde de la Nigra maro estis la origina hejmlando (Urheimat) de parolantoj de la hindeŭropa pralingvo; aliaj hipotezoj movas tiun hejmlandon pli orienten — al la Kaspia maro, dum aliaj — al Anatolio.
La greka ĉeesto en la Nigra maro komenciĝis ne pli malfrue ol en la 9-a jarcento a. K. pere de kolonigo de la suda marbordo de la Nigra maro, kio altiris kolonojn pro la greno kultivita sur tiuj areoj.[38] Ĉirkaŭ la jaro 500 a.K., permanentaj grekaj komunumoj ekzistis ĉirkaŭ la tuta Nigra maro kaj prospera komercreto ligis la tuton de la Nigra maro al la plej ampleksa reto de la Mediteraneo. Kvankam la grekaj kolonioj aliloke ĝenerale tenis tre fortajn kulturajn ligilojn kun siaj fondintaj polis, la grekaj kolonioj de la Nigra maro tuj ekdisvolvigis sian propran kulturon de la Grekoj de la Nigra maro, konataj nuntempe kiel Pontaj Grekoj. La marbordaj komunumoj de la Grekoj de la Nigra maro restis elstara parto de la Greka Mondo dum jarcentoj.[39]
La Nigra maro iĝis poste fakte interna lago por la Otomana Ŝiparo post kvin jarojn post la Ĝenova Respubliko perdis la Krimean Duoninsulon en 1479, post kiu la nuraj okcidentaj ŝipoj kiuj navigis ties akvojn estis tiuj de la malnova rivalo de Venecio nome Ragusa. Tiu limigo estis defiita de la Rusa Mararmeo ekde 1783 ĝis la mildigo de la eksportaj kontroloj en 1789 pro la Franca Revolucio.[40][41]
La Nigra maro estis grava marmilita scenejo de la Unua Mondmilito (ekzemple dum la Batalo de Kalipolis) kaj en tiu areo okazis kaj marmilitaj kaj surteraj bataloj ankaŭ dum la Dua Mondmilito.
Arkeologio
[redakti | redakti fonton]
La Nigra maro estis navigita de hititoj, karianoj, kolĥidanoj, trakoj, grekoj, persoj, kimerianoj, skitoj, romianoj, bizancanoj, gotoj, hunoj, avaroj, slavoj, varengoj, krucmilitistoj, venecianoj, ĝenovanoj, kartveloj, tataroj kaj otomanoj.
La koncentro de historiaj potencoj, kombinite kun la konservemaj kvalitoj de la profundaj senoksigenaj akvoj de la Nigra maro, altiris pliigitan intereson el mar-arkeologoj kiuj ekmalkovris grandan nombron de antikvaj ŝipoj kaj organikaj restaĵoj en tre bonkvalita stato de konservado.
Nuntempa stato
[redakti | redakti fonton]
La Nigra maro ludas integran parton en la ligo inter Azio kaj Eŭropo.[42] Aldone al la marhavenoj kaj fiŝkaptado, ŝlosilaj aktivecoj estas la ekspluatado de hidrokarbidoj por nafto kaj natura gaso kaj turismo.
Laŭ NATO, la Nigra maro estas strategia koridoro kiu havigas kontrabandajn kanalojn por movi kaj leĝajn kaj neleĝajn varojn kiel drogoj, radioaktivaj materialoj kaj falsajn varojn kies gajnoj povas esti uzataj por financi terorismon.[43]
Laŭ studo de 2013 de la Internacia Federacio de Transportistoj, estis almenaŭ 30 funkciantaj komercaj marhavenoj en la Nigra maro (inklude almenaŭ 12 en Ukrainio).[44] Estas ankaŭ ĉirkaŭ 2 400 komercaj ŝipoj funkciantaj en la Nigra maro.[44]
La turka komerca fiŝkapta ŝiparo kaptas ĉirkaŭ 300 000 tunojn de anĉovoj jare. La fiŝkaptado fariĝas ĉefe vintre kaj la plej alta parto de la stokaĵo estas kaptita inter Novembro kaj Decembro.[45]
En la 1980-aj jaroj, Sovetunio startigis aktivadon de esplorado por elfosi nafton ĉe la okcidenta parto de la maro (nome marbordo de nuna Ukrainio). Sendependa Ukrainio pluigis kaj intensigis tiun klopodon ene de sia ekonomia ekskluda zono, invitante gravajn internaciajn naftokompaniojn al esplorado. Malkovro de novaj, amasaj naftokampoj en la areo stimulis alvenon de eksterlanda investado. Tio rezultis en mallongdaŭra paca teritoria disputo kun Rumanio kiu estis solvita en 2011 pere de internacia tribunalo redefininta ekonomiajn ekskludajn zonojn inter ambaŭ landoj.
La Nigra maro enhavas resursojn de nafto kaj natura gaso, sed la esplorado en la maro estas nekompleta. En 2017, 20 putoj estis funkciantaj. Laŭlonge de multo el ties ekzistado, la Nigra maro havis gravan potencialon por formado de nafto kaj de gaso pro la grandaj alvenoj de sedimentoj kaj de nutroriĉaj akvoj. Tamen, tio varias geografie. Por ekzemplo, esplorado estas malpli fruktodona ĉe la marbordo de Bulgario pro la franda alveno de sedimento el Danubo kio malheligas la sunlumon kaj dissolvas la organik-riĉajn sedimentojn. Multaj el la malkovroj ĝis nun okazis ĉe Rumanio en la Okcidenta Nigra maro kaj nur malmultaj malkovroj estis farita en la Orienta Nigra maro.
Feriejoj kaj banurboj
[redakti | redakti fonton]
En la jaroj post la fino de la Malvarma Milito, la populareco de la Nigra Maro kiel turisma allogaĵo rapide pliiĝis. La turismaj distrejoj ĉe la Nigra Maro iĝis unu el la plej kreskaj industrioj de la regiono.[46] Jene estas listo de konataj feriejoj de la Nigra Maro:
- 2 Mai (Rumanio)
- Agigea (Rumanio)
- Ahtopol (Bulgario)
- Amasra (Turkio)
- Anaklia (Kartvelio)
- Anapa (Rusio)
- Albena (Bulgario)
- Alupko (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Aluŝto (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Balĉik (Bulgario)
- Batumi (Kartvelio)
- Burgas (Bulgario)
- Bjala (Bulgario)
- Cap Aurora (Rumanio)
- Ĉakvi (Kartvelio)
- Konstantino kaj Heleno (Bulgario)
- Constanța (Rumanio)
- Corbu (Rumanio)
- Costineşti (Rumanio)
- Eforie (Rumanio)
- Emona (Bulgario)
- Eŭpatorio (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Foros (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Teodozio (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Giresun (Turkio)
- Gagra (Abĥazio, Kartvelio: Abĥazio estis de facto sendependa respubliko ekde 1992, kvankam restas de jure aŭtonoma respubliko de Kartvelio.)
- Gelendĵik (Rusio)
- Zlatni pjasaci (Bulgario)
- Gonio (Kartvelio)
- Gurzufo (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Hopa (Artvin, Turkio)
- Istanbulo (Turkio)
- Jupiter (Rumanio)
- Kamĉio (Bulgario)
- Kavarna (Bulgario)
- Kiten (Bulgario)
- Kobuleti (Kartvelio)
- Koktebelo (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Lozenetz (Bulgario)
- Mamaia (Rumanio)
- Mangalia (Rumanio)
- Năvodari (Rumanio)
- Neptun (Rumanio)
- Nesebar (Bulgario)
- Novorossijsk (Rusio)
- Ordu (Turkio)
- Obzor (Bulgario)
- Odeso (Ukrainio )
- Olimp (Rumanio)
- Picunda (Abĥazio, Kartvelio)
- Pomorie (Bulgario)
- Primorsko (Bulgario)
- Rize (Turkio)
- Rusalko (Bulgario)
- Samsun (Turkio)
- Saturn (Rumanio)
- Sinop (Turkio)
- Soĉi (Rusio)
- Sozopol (Bulgario)
- Sudako (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Skadovsk (Ukrainio)
- Sulina (Rumanio)
- Slanĉev Brjag (Bulgario)
- Şile (Turkio)
- Sveti Vlas (Bulgario)
- Trabzon (Turkio)
- Ciĥisdziri (Kartvelio)
- Tuapse (Rusio)
- Ureki (Kartvelio)
- Vama Veche (Rumanio)
- Varna (Bulgario)
- Venus (Rumanio)
- Jalto (Krimeo, Rusio/Ukrainio (disputata))
- Zonguldak (Turkio)
Konfliktoj
[redakti | redakti fonton]Krizo en 2008 pro Sud-Osetia Milito
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Milito en Sud-Osetio (2008).La Milito en Sud-Osetio en 2008 estis militista konflikto inter Kartvelio en unu flanko, kaj la du parte agnoskitaj respublikoj Sud-Osetio kaj Abĥazio en alia flanko, kun partopreno de Rusio. Ĝi komenciĝis la 7-an de aŭgusto 2008. La bataloj ekis en Sud-Osetio, per la Batalo de Cĥinval kaj poste etendiĝis al aliaj kartvelaj regionoj kaj al la Nigra Maro.
Krizo en 2014 en Krimeo
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Politika krizo en Krimeo (2014).Politika krizo en Krimeo estas serio de politikaj konfliktoj kaj internacia krizo en Krimeo, kun koncerno al Ukrainio kaj al Rusio, okazintaj ekde januaro 2014. La konfliktoj komenciĝas dum la politika krizo en Ukrainio kaj daŭras ĝis nun, kvankam jam malaltiĝis la ebloj de militaj okazoj aŭ de perfortaj konfliktoj[mankas fonto]. Dum la konflikto okazis okupoj de administraj konstruaĵoj, surstrataj interbataloj, okupo de flughavenoj kaj amasaj mitingoj en diversaj urboj de la duoninsulo. Sekvis referendumo pri la eventuala aliro (kaj historie reveno) de Krimeo al Rusio. Partianoj de tia eblo venkis kaj la rusiaj instancoj akceptis la peton de la porrusiaj krimeanoj (21—a de marto 2014), kvankam nur malmultaj landoj agnoskis tiun aliron al Rusio. La 27-an de marto la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj adoptis rezolucion denuncante la referendumon en Krimeo (konsiderante ke ĝi ne havis validecon) kaj la rusan aneksadon de la duoninsulo. La rezolucio ricevis 100 voĉojn favorajn, 11 kontraŭajn kaj 58 sindetenojn, el la 193 membroŝtatoj[47].
Ĉefhavenoj kaj marbordaj urboj
[redakti | redakti fonton]Apud la Nigra Maro troviĝas multaj gravaj havenurboj.
Rusio
[redakti | redakti fonton]
- Novorossijsk
- Tuapse
- Soĉi
- Sebastopolo (konflikto)
Ukrainio
[redakti | redakti fonton]- Odeso
- Iliĉevsk
- Sebastopolo (konflikto)
Kartvelio
[redakti | redakti fonton]
Rumanio
[redakti | redakti fonton]Bulgario
[redakti | redakti fonton]Turkio
[redakti | redakti fonton]Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Surface Area— Black Sea Geography. University of Delaware College of Marine Studies (2003). Alirita 3a de Aprilo 2014 .
- ↑ Maximum Depth— Europa – Gateway of the European Union Website. Environment and Enlargement – The Black Sea: Facts and Figures.
- ↑ Unexpected changes in the oxic/anoxic interface in the Black Sea. Nature Publishing Group (30a de Marto 1989). Alirita 2-a de decembro 2006 .
- ↑ UNEP/GRID-Arendal Maps and Graphics Library (2001) Socio-economic indicators for the countries of the Black Sea basin. Alirita December 11, 2010 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-02-10. Alirita 2014-10-05 .
- ↑ Limits of Oceans and Seas, 3rd edition. International Hydrographic Organization (1953). Arkivita el la originalo je 2011-10-08. Alirita February 7, 2010 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-10-08. Alirita 2014-10-05 .
- ↑ Özhan Öztürk. (2005) Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları, p. 617–620.
- ↑ Gibbon, Edward. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Everyman's Library, 1910; represita 1993. ISBN 0-679-42308-7. Passim.
- ↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr. Alirita 2014-01-14 .
- ↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr. Arkivita el la originalo je 2014-01-16. Alirita 2014-01-14 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-01-16. Alirita 2014-10-05 .
- ↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr. Alirita 2014-01-14 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-01-16. Alirita 2014-10-05 .
- ↑ Stiati.ca Cele mai mari orase din Romania. Stiati.ca. Arkivita el la originalo je 2014-01-11. Alirita 2014-01-14 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-01-11. Alirita 2014-10-05 .
- ↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr. Alirita 2014-01-14 .
- ↑ Meromictic. Merriam-webster.com. Alirita 14-a de januaro 2014 .
- ↑ Exploring Ancient Mysteries: A Black Sea Journey. Ceoe.udel.edu. Alirita 14-a de januaro 2014 .
- ↑ Gregg, M. C., kaj E. Özsoy (2002), Flow, water mass changes, and hydraulics in the Bosporus, J. Geophys. Res., 107(C3), 3016, COI:10.1029/2000JC000485
- ↑ 16,0 16,1 Gray, Richard, "Undersea river discovered flowing on sea bed", The Daily Telegraph, 1-a de aŭgusto, 2010.
- ↑ Black Sea Becomes Turquoise Arkivigite je 2008-10-28 per la retarkivo Wayback Machine earthobservatory.nasa.gov. Alirita la 2an de Decembro, 2006.
- ↑ (2006) “Asteroid impact in the Black Sea. Death by drowning or asphyxiation?”, Natural Hazards 40 (2), p. 327–338. doi:10.1007/s11069-006-0017-7. 129038790.
- ↑ Asteroid impact in the Black Sea: tsunami and toxic gas emission.
- ↑ Oguz, T., H. W. Ducklow, et al. (1999). “A physical-biochemical model of plankton productivity and nitrogen cycling in the Black Sea”, Deep Sea Research Part I: 46 (4), p. 597–636. doi:10.1016/S0967-0637(98)00074-0. Bibkodo:1999DSRI...46..597O. Arkivigite je 2012-04-26 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-04-26. Alirita 2021-09-03 .
- ↑ Oguz, T. kaj A. Merico (2006). “Factors controlling the summer Emiliania hŭleyi bloom in the Black Sea: A modeling study”, Journal of Marine Systems 59 (3–4), p. 173–188. doi:10.1016/j.jmarsys.2005.08.002.[rompita ligilo]
- ↑ Friedrich, J., C. Dinkel, et al. (2002). “Benthic Nutrient Cycling and Diagenetic Pathways in the North-western Black Sea”, Estuarine, Coastal and Shelf Science 54 (3), p. 369–383. doi:10.1006/ecss.2000.0653. Bibkodo:2002ECSS...54..369F. Arkivigite je 2011-10-04 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-10-04. Alirita 2014-10-05 .
- ↑ (1997) “Effect of Danube River dam on Black Sea biogeochemistry and ecosystem structure”, Nature 386 (6623), p. 385–388. doi:10.1038/386385a0. Bibkodo:1997Natur.386..385H.
- ↑ Sburlea, A., L. Boicenco, et al. (2006). “Aspects of eutrophication as a chemical pollution with implications on marine biota at the Romanian Black Sea shore”, Chemicals as Intentional and Accidental Global Environmental Threats, p. 357–360. doi:10.1007/978-1-4020-5098-5_28.
- ↑ Gregoire, M., C. Raick, et al. (2008). “Numerical modeling of the central Black Sea ecosystem functioning during the eutrophication phase”, Progress in Oceanography 76 (3), p. 286–333. doi:10.1016/j.pocean.2008.01.002.
- ↑ Colin Woodard. (11-a de Februaro 2001) Ocean's end: travels through endangered seas. Basic Books, p. 1–28. ISBN 978-0-465-01571-9.[rompita ligilo]
- ↑ Lancelot, C (2002). “Modelling the Danube-influenced North-western Continental Shelf of the Black Sea. II: Ecosystem Response to Changes in Nutrient Delivery by the Danube River after its Damming in 1972”, Estuarine, Coastal and Shelf Science 54 (3), p. 473–499. doi:10.1006/ecss.2000.0659.
- ↑ Woodard, Colin, "The Black Sea's Cautionary Tale," Arkivigite je 2009-02-07 per la retarkivo Wayback Machine Congressional Quarterly Global Researcher, Oktobro 2007, pp. 244–245
- ↑ (1995) “Decadal Trends in the North Atlantic Oscillation: Regional Temperatures and Precipitation”, Science 269 (5224), p. 676–679. doi:10.1126/science.269.5224.676. Bibkodo:1995Sci...269..676H. 23769140.
- ↑ (2006) “Multicentennial-scale hydrological changes in the Black Sea and northern Red Sea during the Holocene and the Arctic/North Atlantic Oscillation”, Paleoceanography 21 (1), p. n/a. doi:10.1029/2005PA001184. Bibkodo:2006PalOc..21.1008L.
- ↑ Türkeş, Murat (1996). “Spatial and temporal analysis of annual rainfall variations in Turkey”, International Journal of Climatology 16 (9), p. 1057–1076. doi:[[doi:10.1002%2F%28SICI%291097-0088%28199609%2916%3A9%3C1057%3A%3AAID-JOC75%3E3.3.CO%3B2-4|10.1002/(SICI)1097-0088(199609)16:9<1057::AID-JOC75>3.3.CO;2-4]].
- ↑ Cullen, H. M. (2002). “Impact of the North Atlantic Oscillation on Middle Eastern climate and streamflow”, Climatic Change 55 (3), p. 315–338. doi:10.1023/A:1020518305517. 13472363.
- ↑ (1997) “Oceanography of the Black Sea: A review of some recent results”, Earth-Science Reviews 42 (4), p. 231–272. doi:10.1016/S0012-8252(97)81859-4. Bibkodo:1997ESRv...42..231O.
- ↑ Brody, L. R., Nestor, M.J.R. (1980). Regional Forecasting Aids for the Mediterranean Basin. Handbook for Forecasters in the Mediterranean, Naval Research Laboratory. Part 2.
- ↑ Wilford, John Noble, "Geologists Link Black Sea Deluge to Farming's Rise", The New York Times, 17-a de decembro 1996. Kontrolita 17-a de junio 2013.
- ↑ (1998) Noah's Flood: The New Scientific Discoveries About the Event That Changed History. Simon & Schuster Paperbacks. ISBN 0-684-85920-3.
- ↑ Dimitrov P., D. Dimitrov. 2004. The Black Sea The Flood and the ancient myths. "Slavena", Varna, ISBN 954-579-335-X, 91 p., DOI: 10.13140/RG.2.2.18954.16327
- ↑ Asimov, Isaac. (1970) Constantinople: The Forgotten Empire. Houghton-Mifflin, p. 3.
- ↑ King, Charles. (2004-03-18) “Pontus Euxinus 700BC–AD500”, The Black Sea. Oxford University Press. doi:10.1093/0199241619.001.0001. ISBN 978-0-19-924161-3.
- ↑ David Nicolle. (1989) The Venetian Empire 1200–1670. Osprey Publishing, p. 17. ISBN 978-0-85045-899-2.
- ↑ Bruce McGowan. (2010-03-04) Economic Life in Ottoman Europe: Taxation, Trade and the Struggle for Land, 1600–1800, Studies in Modern Capitalism, p. 134. ISBN 978-0-521-13536-8.
- ↑ (2016-03-09) Eurasian Slavery, Ransom and Abolition in World History, 1200-1860. Routledge. ISBN 978-1-317-14002-3.
- ↑ "Black Sea Security", NATO Advanced Research Workshop, 2010.
- ↑ 44,0 44,1 "Черное море признано одним из самых неблагоприятных мест для моряков", Internacia Federacio de Transportistoj, 27a de Majo, 2013.
- ↑ Turkish Black Sea Acoustic Surveys: Winter distribution of anchovy along the Turkish coast. Serdar SAKINAN. Middle East Technical University – Institute of Marine Sciences
- ↑ Bulgarian Sea Resorts. Arkivita el la originalo je 2020-04-27. Alirita 2007-02-02 .
- ↑ La Ĝenerala Asembleo denuncas la alligiĝon de Krimeo al Rusio Arkivigite je 2021-12-11 per la retarkivo Wayback Machine ĉe la Novaĵa centro de Unuiĝintaj Nacioj, 27--a de marto 2014.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Stella Ghervas, "Odessa et les confins de l'Europe: un éclairage historique", en Stella Ghervas kaj François Rosset (ed), Lieux d'Europe. Mythes et limites, Paris, Editions de la Maison des sciences de l'homme, 2008. ISBN 978-2-7351-1182-4
- Charles King, The Black Sea: A History, 2004, ISBN 0-19-924161-9
- William Ryan kaj Walter Pitman, Noah's Flood, 1999, ISBN 0-684-85920-3
- Neal Ascherson, Black Sea (Vintage 1996), ISBN 0-09-959371-8
- Özhan Öztürk. Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük (Black Sea: Encyclopedic Dictionary). 2 Cilt (2 Volumes). Heyamola Publishing. Istanbul.2005 ISBN 975-6121-00-9.
- Rüdiger Schmitt, "Considerations on the Name of the Black Sea", in: Hellas und der griechische Osten (Saarbrücken 1996), pp. 219–224
- West, Stephanie (2003). ‘The Most Marvellous of All Seas’: the Greek Encounter with the Eŭine 50 (2). Greece & Rome. pp. 151–167.
- Petko Dimitrov, Dimitar Dimitrov (2004. ISBN 954-579-335-X, 91p.). THE BLACK SEA, THE FLOOD AND THE ANCIENT MYTHS. Varna. [1] Arkivigite je 2014-10-06 per la retarkivo Wayback Machine
- Dimitrov, D (2010). Geology and Non-traditional resources of the Black Sea. LAP Lambert Academic Publishing. p. 244. ISBN 978-3-8383-8639-3.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]
- Balkanaj miksaj arbaroj
- Foliarbaroj apud Nigra Maro kaj de Kolĥido
- Ĥerson
- Listo de maraj ekoregionoj
- Ponta greka lingvo
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Space Monitoring of the Black Sea Coastline and Waters Arkivigite je 2014-10-03 per la retarkivo Wayback Machine
- Pictures of the Black sea coast all along the Crimean peninsula Arkivigite je 2008-12-26 per la retarkivo Wayback Machine
- China: China wants to build a "Black Sea" highway Arkivigite je 2013-10-04 per la retarkivo Wayback Machine Agriculture in the Black Sea Region (BS-AGRO.COM)
- Black Sea Environmental Internet Node
- Black Sea Organization for Integration and Sustainable Development Arkivigite je 2010-03-26 per la retarkivo Wayback Machine
- Black Sea-Mediterranean Corridor during the last 30 ky: UNESCO IGCP 521 WG12 Arkivigite je 2014-10-06 per la retarkivo Wayback Machine
- Nigra maro
- Maroj en Azio
- Maroj en Eŭropo
- Maraj ekoregionoj
- Geografio de Bulgario
- Akvaĵoj en Kartvelio
- Geografio de Rumanio
- Maroj en Rusio
- Akvaĵoj en Ukrainio
- Geografio de Turkio
- Akvaĵoj en Krimeo
- Landlimo de Bulgario kaj Rumanio
- Landlimo de Bulgario kaj Turkio
- Landlimo de Kartvelio kaj Rusio
- Landlimo de Kartvelio kaj Turkio
- Landlimo de Rumanio kaj Ukrainio
- Landlimo de Rusio kaj Ukrainio