Latèin

Al latèin (latino in italiân) l'é 'na léngua indoeuropea (gróp ed léngvi parlêdi in quêşi tót al mònd) ch' la fà pêrt dal gróp da léngui latino-falisiche o vènet-latèini^[1]. La gnîva parlêda a Ròma ed int al Lâsi almēno da i prém dal I sècol p.C.. Al latèin l'à quistê grôsa impurtânsa cun al şlargamèint dal stêt rumân e cme léngua uficêla ed l'impêr l'à tachê in grôsa pert ind l' Euròpa e in l' Africa setentrionêla. Tóti al léngui rumânşi a deşvînen dal latèin dal pôpol, mó parôli'd urégin latèina a 's câten despès ânch in dimòndi léngvi 'd êtri râsi:còst perché ânca dōp la fîn ed l'Impēr rumân 'd Ocidèint, per pió ed mél ân al latèin l'é stê, int al mònd ocidentêl, la léngva frânca ed la cultûra, ed la siĵnsa, e dal relasiòun internasionêli, e ind l' istèsa manēra l'à 'vû dal pèiş insém al divêrsi léngvi lochêli.

Quând è gnû mēno stà funsiòun, intōren al XVII sècol e al XVIII sècol, còsta l'é stêda tōta dal léngvi vîvi europèi dal tèimp e, in soquânt ambiĵnt leteterâri (in particulêr ind i léber ed memôri o stôri ed véta) e ind la diplomaséia, dal francèiş. St' ûlma, pôst che l'é 'na léngva rumânşa, l'à cuntinvê a pasêr parôli 'd urégin latèina ind al j êtri léngvi fîn a prém dêş ân dal Novsèint, fîn a quând a s'é impôst pôch a la vôlta, in Euròpa e int al mònd, cme léngva frânca l'inglèiş, che ânca s' l'é ed la 'stèsa râs dal tedèsch, al preşèinta, préma ed tót int al vocabolâri, un grôs nómer ed parôli 'd urégin latèina, ânch in môd indipendèint da l'impurtânsa dal francèiş.

Int al mèinter, in sègvit ed la catêda ed l'Amèrica e a la polética coloniêla di stêt europèi, soquânt léngvi rumânşi (francèiş, spagnōl e portoghèiş) insèm a êtri léngvi ed l'Euròpa ocidentêla, dóve al sègn dal latèin l'ēra fôrt, fra quisché l'inglèiş, a s' ēren pó sparpagnêdi in quêşi tót al mònd.

La léngva latèina la s'é şvilupêda grâsia ânca a l'ajōt ed tóti al léngvi di pôpol ch' l'é gnûda in cuntât al tèimp ed l'època rumâna, e in partoiculêr cun i dialèt itâlich, l' etrósch e cun al léngvi parlêdi in al Mediterraneo orientêl (préma ed tót al grēch).

Adèsa al léngvi cun pió arvişèria cun al latèin în al sardagnōl per la pronûnsia, l'italiân per la parlêda, al rumēn per l'impalcadûra ed la gamâtica (declinasiòun).

Al latèin ed cēşa uficialmèint l'armâgn la léngva ed la Cēşa catôlica rumâna incòra incō e l'é la léngva uficêla ed la Sitê dal vaticân; la Cēşa catôlica l' à druvê al latèin cme légva p'r al só funsiòun fîn al Cuncéli Vaticân II.

Divêrsi scōli 'd incō a pêrlen latèin (Schola Nova in Bēlgio, Vivarium Novum in Itâlia).

Al latèin l'é druvê per sgnêr i nòm int al clasificasiòun sientéfich ed j èser vivèint.