Gweriniaeth Iwerddon

Gweriniaeth Iwerddon

Poblacht na hÉireann (Gwyddeleg) Ireland (Saesneg)
Arwyddair	Éirinn go Brách (Iwerddon am Byth)
Math	gwladwriaeth sofran, ynys-genedl, gwlad, gwladwriaeth olynol
Enwyd ar ôl	Iwerddon
Prifddinas	Dulyn
Poblogaeth	5,149,139
Sefydlwyd	24 Ebrill 1916 (Cyhoeddi Annibyniaeth) 21 Ionawr 1919 (Datganiad o Annibyniaeth)
Anthem	Amhrán na bhFiann
Pennaeth llywodraeth	Leo Varadkar
Cylchfa amser	UTC±00:00
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Gwyddeleg, Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	yr Undeb Ewropeaidd, Ardal Economeg Ewropeaidd, Gogledd Ewrop
Arwynebedd	69,797 km²
Yn ffinio gyda	y Deyrnas Unedig, Gogledd Iwerddon
Cyfesurynnau	53°N 8°W
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth yr Iwerddon
Corff deddfwriaethol	Oireachtas
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Iwerddon
Pennaeth y wladwriaeth	Michael D. Higgins
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Taoiseach
Pennaeth y Llywodraeth	Leo Varadkar
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$504,183 million, $529,245 million
Arian	Ewro
Canran y diwaith	4.95, 5.623, 6.194, 4.479
Cyfartaledd plant	1.96
Mynegai Datblygiad Dynol	0.945
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gweriniaeth ar ynys Iwerddon yw Gweriniaeth Iwerddon (Gwyddeleg: Poblacht na hÉireann, Saesneg: Republic of Ireland; yn swyddogol Éire neu Ireland). Dulyn yw prifddinas y weriniaeth. Mae'n cynnwys 26 o 32 sir Iwerddon.

Gelwir pennaeth y wladwriaeth yn "Uachtarán" neu Arlywydd, ond y "Taoiseach" ydyw pennaeth y llywodraeth neu'r Prif Weinidog. Nid yw'r wladwriaeth Wyddeleg yn defnyddio'r enw "Gweriniaeth Iwerddon" i ddisgrifiio ei hunan o gwbl, mewn cytundebau rhyngwladwol a chyfansoddiadol Iwerddon (Éire, Ireland) yw'r enw a ddefnyddir. Cyn cyhoeddi'r Weriniaeth yn gyfasoddiadol, galwyd y wladwriaeth yn Gwladwriaeth Rydd Iwerddon.

Yn fras, gellir disgrifio nodweddion daearyddol Iwerdon fel gwastadeddau eang yng nghanol yr ynys, gyda mynyddoedd gerllaw'r arfordir yn amgylchynu'r gwastadedd hwn. Y mynydd uchaf yw Carrauntoohil (Gwyddeleg: Corrán Tuathail), sy'n 1,041 medr (3,414 troedfedd) o uchder. Ceir nifer sylweddol o ynysoedd o amgylch yr arfordir, yn enwedig oddi ar yr arfordir gorllewinol.

Yr afon fwyaf ar yr ynys yw Afon Shannon, sy'n 259 km (161 millir) o hyd, gydag aber sy'n 113 km (70 milltir) arall o hyd. Mae'n llifo i Fôr Iwerydd ychydig i'r de o ddinas Limerick. Ceir hefyd nifer o lynnoedd sylweddol o faint.

Mae'n anodd penderfynu pryd yn union y sefydlwyd "Gweriniaeth Iwerddon". Yn 1921 llofnodwyd Cytundeb rhwng cynrychiolwyr y Weriniaeth Wyddelig (Gwyddeleg: Saorstát Éireann) a chynrychiolwyr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon yn sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon (Saesneg: Irish Free State), roedd yr enw Saesneg, Irish Freestate, yn gyfieithiad llythrennol o enw Gwyddeleg y Weriniaeth Wyddelig, ond o dan y cytundeb hwn, roedd y wladwriaeth newydd yn rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig ac roedd Brenin Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon i barhau fel brenin Iwerddon. Arweinodd hyn at ryfel cartref a gollwyd gan y gweriniaethwyr a sefydlwyd gwladwriaeth Wyddelig gyda Brenin Prydain Fawr ac Iwerddon yn frenin arni.

Yn 1937 cynhaliwyd refferendwm i sefydlu cyfansoddiad newydd i Iwerddon. Mae Cyfansoddiad Iwerddon mewn grym hyd heddiw. Nid oedd unrhwy son yn y cyfansoddiad hwn am na brenin na chynrychiolydd Brenhinol yn Iwerddon, er ni fu i'r cyfansoddiad ddweud bod Iwerddon bellach yn wladwriaeth nac yn hollol annibynnol. I bob pwrpas roedd y cysylltiad rhwng y Deyrnas Unedig a'r Wladwriaeth Rydd ar ben. O dan y cyfansoddiad hwn Iwerddon (Éire, Ireland) oedd enw'r wlad, nid y Weriniaeth Rydd, a dyma'r sefyllfa gyfreithiol hyd heddiw.

Yn 1949 pasiwyd Deddf gan Senedd Iwerddon o'r enw "Deddf Gweriniaeth Iwerddon" a ddatganodd yn glir bod Iwerddon yn Weriniaeth. Ni newidiodd y Ddeddf hon gyfansoddiad 1937 ac mewn gwirionedd nid oedd ynddi ond datganiad clir a diamwys o'r sefyllfa fel y roedd mewn gwirionedd.

Nid yw'r ddau derm hyn yn gyfystyr â'i gilydd. Defyddir yr enw "y Weriniaeth Wyddelig" (Saesneg: The Irish Republic) i gyfeirio at y wladwriaeth chwildroadol a sefydlwyd yn 1916 gyda gwrthryfel y Pasg yn Nulyn a mannau eraill yn Iwerddon. Dyma'r wladwriaeth a anfonodd gynrychiolwyr i negodi gyda chynrychiolwyr Prydain Fawr ac Iwerddon yn 1921. Gwrthododd nifer helaeth o'r boblogaeth a'r Dáil (Senedd Iwerddon) dderbyn bod y wladwriaeth hon wedi dod i ben pan sefydlwyd y 'Wladwriaeth Rydd' ac mae rhai'n mynnu bod y wladwriaeth hon yn parhau i fodoli'n de juré (yn ôl y gyfraith o hyd). Dyma'r wladwriaeth a roddodd Byddin Weriniaethol Iwerddon ei theyrngarwch iddi tan yn ddiweddar iawn, ac mae rhai carfanau 'milwriaethus' yn honni bod y wladwriaeth hon yn bodoli o hyd, er yn guddiedig, a bod pob gwladwriaeth arall (Éire/Ireland a Gogledd Iwerddon) yn anghyfreithlon.

Defnyddir yr enw "Gweriniaeth Iwerddon" (Saesneg: The Republic of Ireland) ar lafar gwlad i gyfeirio at Éire/Iwerddon wedi pasio Deddf Gweriniaeth Iwerddon.

Yn draddodiadol, rhennir ynys Iwerddon yn 32 o siroedd. O'r rhain, mae 26 yng Ngweriniaeth Iwerddon, a chwech yng Ngogledd Iwerddon.

Sylwer nad yw'r siroedd hyn yn cyfateb ym mhob achos i'r unedau gweinyddol presennol.

Gweriniaeth Iwerddon Áth Cliath – Dublin (Dulyn)* Cill Mhantáin – Wicklow Loch Garman – Wexford Ceatharlach – Carlow Cill Dara – Kildare An Mhí – Meath Lú – Louth Muineachán – Monaghan An Cabhán – Cavan An Longfort – Longford An Iarmhí – Westmeath Uíbh Fhailí – Offaly Laois – Laois Cill Chainnigh – Kilkenny Port Láirge – Waterford Corcaigh – Cork Ciarraí – Kerry Luimneach – Limerick Tiobraid Árann – Tipperary An Clár – Clare Gaillimh – Galway Maigh Eo – Mayo Ros Comáin – Roscommon Sligeach – Sligo Liatroim – Leitrim Dún na nGall – Donegal

Gogledd Iwerddon Fear Manach – Fermanagh Tír Eoghain – Tyrone Doire – Derry/Londonderry Aontroim – Antrim An Dún – Down Ard Mhacha – Armagh

Swydd Enw Gwyddeleg	Swydd Enw Saesneg	Prif Dre Enw Gwyddeleg	Prif Dre Enw Saesneg	Talaith
Áth Cliath* Contae Átha Cliath	Dublin* County Dublin	Áth Cliath	Dublin
Átha Cliath Theas* Contae Átha Cliath Theas	South Dublin* County of South Dublin	Tamhlacht	Tallaght
An Cabhán Contae an Chabháin	Cavan County Cavan	An Cabhán	Cavan
Ceatharlach Contae Cheatharlach	Carlow County Carlow	Ceatharlach	Carlow
Ciarraí Contae Chiarraí	Kerry County Kerry	Trá Lí	Tralee
Cill Chainnigh Contae Chill Chainnigh	Kilkenny County Kilkenny	Cill Chainnigh	Kilkenny
Cill Dara Contae Chill Dara	Kildare County Kildare	Nás na Ríogh	Naas
Cill Mhantáin Contae Chill Mhantáin	Wicklow County Wicklow	Cill Mhantáin	Wicklow
An Clár Contae an Chláir	Clare County Clare	Innis	Ennis
Corcaigh Contae Chorcaí	Cork County Cork	Corcaigh	Cork
Dún na nGall Contae Dhún na nGall	Donegal County Donegal	Leifear	Lifford
Dún Laoghaire–Ráth an Dúin* Contae Dún Laoghaire–Ráth an Dúin*	Dún Laoghaire-Rathdown* County of Dún Laoghaire-Rathdown	Dún Laoghaire	Dún Laoghaire
Fine Gall* Contae Fine Gall	Fingal* County of Fingal	Sord Cholm Cille	Swords
Gaillimh Contae na Gaillimhe	Galway County Galway	Gaillimh	Galway
An Iarmhí Contae na hIarmhí	Westmeath County Westmeath	An Muileann gCearr	Mullingar
Laois Contae Laoise	Laoise County Laoise	Portlaoise	Portlaoise
Liatroim Contae Liatroma	Leitrim County Leitrim	Cora Droma Rúisc	Carrick-on-Shannon
Loch Garman Contae Loch Garman	Wexford County Wexford	Loch Garman	Wexford
An Longfort Contae an Longfoirt	Longford County Longford	An Longfort	Longford
Luimneach Contae Luimnigh	Limerick County Limerick	Luimneach	Limerick
Lú Contae Lú	Louth County Louth	Dún Dealgan	Dundalk
Maigh Eo Contae Mhaigh Eo	Mayo County Mayo	Caisleán an Bharraigh	Castlebar
An Mhí Contae na Mí	Meath County Meath	An Uaimh	Navan
Muineachán Contae Mhuineacháin	Monaghan County Monaghan	Muineachán	Monaghan
Port Láirge Contae Phort Láirge	Waterford County Waterford	Port Láirge	Waterford
Ros Comáin Contae Ros Comáin	Roscommon County Roscommon	Ros Comáin	Roscommon
Sligeach Contae Shligigh	Sligo County Sligo	Sligeach	Sligo
Tiobraid Árann Contae Thiobraid Árann	Tipperary County Tipperary	An tAonach (gog) Cluain Meala (de)	Nenagh (gog) Clonmel (de)
Uíbh Fhailí Contae Uíbh Fhailí	Offaly County Offaly	Tulach Mhór	Tullamore

Nodyn: * - Mae'r hen Swydd Ddulyn yn awr yn dair swydd newydd: (i) Contae Átha Cliath Theas / County of South Dublin; (ii) Contae Fine Gall / County of Fingal; (iii) Contae Dún Laoghaire–Ráth an Dúin / County of Dún Laoghaire-Rathdown.

gw • sg • go Aelod-wladwriaethau yr Undeb Ewropeaidd  Yr Almaen  Awstria  Gwlad Belg  Bwlgaria  Croatia  Cyprus  Denmarc  Yr Eidal  Estonia  Y Ffindir  Ffrainc  Gwlad Groeg  Hwngari  Yr Iseldiroedd  Gweriniaeth Iwerddon  Latfia  Lithwania  Lwcsembwrg  Malta  Portiwgal  Gwlad Pwyl  Rwmania  Sbaen  Slofacia  Slofenia  Sweden  Tsiecia