Szlachta
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | dosbarth cymdeithasol, Gentlemen's class  |
|---|---|
| Math | pendefigaeth, Slavic nobility |
| Daeth i ben | 1921 |
| Yn cynnwys | Gołota, Magnate, Pán (noble rank), Silesian Szlachta |
| Gwladwriaeth | Crown of the Kingdom of Poland, Uchel Ddugiaeth Lithwania, Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd, Ail Weriniaeth Gwlad Pwyl |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Y szlachta (ynganiad: shlachta) yw'r enw a roddir ar uchelwyr teyrnas etholiadol y Gymanwlad Bwylaidd-Lithwanaidd er 1572. Roedd tua 8% o'r boblogaeth y Gymanwlad Bwylaidd-Lithwanaidd yn perthyn i'r dosbarth hwn o uchelwyr breintiedig iawn, ac roedd eu cyfoedd yn deillio'n bennaf o gynnyrch ei thiroedd.[1][2]
Grym
[golygu | golygu cod]Roedd y Szlachta fel dosbarth yn wahanol iawn i uchelwyr ffiwdal Gorllewin Ewrop. Diddymwyd yr ystâd yn swyddogol ym 1921 gan Gyfansoddiad mis Mawrth.[3] Bu iddynt ennill breintiau sefydliadol sylweddol yn ystod teyrnasiad Casimir Fawr, 1333-1370.[4]
Yn wleidyddol, roedd gan y pendefigion hyn lawer iawn o rym. Brenhiniaeth etholiadol oedd Pwyl-Lithwania (yn debyg i'r Ymerodraeth Lân Rufeinig) lle etholwyd y brenin gan y meistri, sef, aelodau cyfoethocaf a mwyaf pwerus y Szlachta. Yn ogystal ag ethol y brenin, roedd y pendefigion hyn hefyd yn eistedd yn y Sejm, senedd a oedd yn cynnwys dau dŷ: y Tŷ Isaf (uchelwyr rhanbarthol) a'r Tŷ Uchaf (y 140 tirfeddiannwr pwysicaf). Gan fod gan bob aelod o'r Sejm bŵer feto, de facto dim ond penderfyniadau unfrydol a wnaed. Ym Mhwyl-Lithwania galwyd hyn yn Aurea Libertas ("Rhyddid Aur") gyda'r liberum veto ("pŵer feto").[5] Arweiniodd hyn at Nihil novi nisi commune consensu ("Dim byd newydd oni bai mewn consensws") at anhrefn llwyr a diystyru (y ddihareb "Deiet Pwyleg") ac yn y pen draw at ddiwedd y deyrnas.
Cenhedloedd
[golygu | golygu cod]Pwyliaid
[golygu | golygu cod]Tarddodd yr uchelwyr Pwylaidd o ddosbarth o ryfelwyr Slafaidd, gan ffurfio elfen amlwg o fewn yr hen grŵp llwythol Pwylaidd: y claniau bonheddig. At hyn ychwanegwyd mewnfudo Nordig, fel y tywysogion a ddefnyddir i "llogi" ar gyfer eu gwarchodwr personol (Drużyna) lluoedd Llychlynwyr, a dalwyd gyda thir a gweision, ac a oedd hefyd yn gyfrifol am gestyll neu gadarnleoedd o'r le oeddynt yn rheoli eu parthau.
Yn agos i'r 14g nid oedd llawer o wahaniaeth rhwng yr hyn a elwir yn "farchogion" a'r rhai a gyfeiriwyd eisoes at Wlad Pwyl fel uchelwyr. Roedd gan yr aelod o'r szlachta rwymedigaeth bersonol i amddiffyn y wlad. Felly dychwelodd i ddosbarth cymdeithasol breintiedig y deyrnas.
Lithwaniaid
[golygu | golygu cod]Yn Lithwania a Phrwsia, cyn creu gwladwriaeth Lithwania gan Mindaugas, penodwyd pendefigion bajorai boyars a'r uchelwyr kunigai neu kunigaikščiai (Tywysog). Yn y broses o sefydlu'r dalaith cawsant eu darostwng yn raddol i'r Grand Dukes, (Kniaz).
Ar ôl yr undeb herodrol (Undeb Horodło), cafodd uchelwyr Lithwania hawliau cyfartal i'r szlachta Bwylaidd, ac am ganrifoedd dechreuwyd cymathu'r Bwyleg fel eu hiaith eu hunain, er iddynt gadw eu hannibyniaeth genedlaethol fel Dugiaeth Fawr, ac yn y rhan fwyaf o achosion yn cael ei chydnabod ei wreiddiau Lithwaneg.
Cwblhawyd y broses o "Bwyleiddio", dros amser (mewn modd sy'n debyg i Seisnigo'r uchelwyr Cymreig). I gychwyn, dim ond teuluoedd y bendefigaeth a gafodd eu heffeithio, yna'n raddol daeth grwpiau mawr o'r boblogaeth dan ddylanwad yr iaith a'r diwylliant Bwylaidd.
Rwthenia
[golygu | golygu cod]Yn Rwthenia (yn fras, Belarws a Gorllewin Wcráin gyfoes), trodd yr uchelwyr eu teyrngarwch yn raddol i Ddugiaeth Fawr amlddiwylliannol ac amlieithog Lithwania ar ôl i hen dywysogaeth Halich ddod yn rhan ohoni. Daeth llawer o deuluoedd bonheddig Rwthenaidd i gysylltiad â theuluoedd Lithwania a Gwlad Pwyl.
Yr oedd hawliau pendefigion Uniongred, mewn enw, yn gyfartal i'r rhai a fwynhawyd gan her uchelwyr Pwylaidd a Lithwania, ond yr oeddent dan bwysau cyson i droi at Gatholigiaeth.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- Kurdesz cân Szlachta
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Davies, Ivor Norman Richard; Dawson, Andrew Hutchinson; Jasiewicz, Krzysztof; Kondracki, Jerzy Aleksander; Wandycz, Piotr Stefan (2 June 2017). "Poland". Encyclopædia Britannica. t. 15. Cyrchwyd 24 April 2021.
Ranging from the poorest landless yeomen to the great magnates, the szlachta insisted on the equality of all its members. As a political nation it was more numerous (8–10 percent) than the electorate of most European states even in the early 19th century.
- ↑ Hutton, Richard Holt; Bagehot, Walter (January 1864). "The Races of the Old World". National Review (London, England: Robson and Levey): 484. https://books.google.com/books?id=4u4RAAAAYAAJ&pg=PA484. Adalwyd 9 Oct 2014. ""These remark exactly express the view which we entertain in regard to the population of Poland. There we find an aristocracy of equals resting upon a basis of serfage, an upper caste drawing the rents of the land, monopolising the government, and composing the army of the country, and who, in the course of long centuries, have imparted much of their own spirit and ideas, and, with the license of a gay aristocracy, not a little of their blood also, to the subordinate population.""
- ↑ "Szlachta. Szlachta w Polsce", Encyklopedia PWN
- ↑ "Szlachta". Definitions.net. Cyrchwyd 2022-05-08.
- ↑ Góralski, Zbigniew (1998). Urzędy i godności w dawnej Polsce. LSW. ISBN 83-205-4533-1. (Pol.)