Rhestr o Dywysogion a Brenhinoedd Cymru

Rhestr o Frenhinoedd a Thywysogion brodorol Cymru.

Cyn teitl Brenin neu Dywysog Cymru, defnyddiwyd y teitl Brenin y Brythoniaid i ddisgrifio Brenin y Brythoniaid Celtaidd, hynafiaid y Cymry.^[1]

Lladdwyd Llywelyn ein Llyw Olaf (Tywysog Cymru) gan filwyr Seisnig ym 1282 a daeth artaith a lladd ei frawd Dafydd ap Gruffydd ym 1283 hefyd gan filwyr o Loegr i ben i bob pwrpas ag annibyniaeth Cymru. Yna defnyddiwyd y teitl Tywysog Cymru gan frenhiniaeth Lloegr fel etifedd gorsedd Lloegr.^[2][3]

Yn ystod y cyfnod 1400-1413, yn dilyn gwrthryfel yn erbyn rheolaeth Lloegr yng Nghymru, bu Tywysog brodorol Cymru, Owain Glyndŵr a brenhiniaeth Seisnig wedi’i benodi’n Dywysog Cymru (a ddaeth yn Harri V o Loegr yn ddiweddarach). Tywysog brodorol Cymru, Owain Glyndŵr a arweiniodd luoedd Cymru yn erbyn Tywysog Lloegr a rheolaeth Lloegr yng Nghymru.^[4]

Yn dilyn marwolaeth Owain Glyndŵr yn 1415, dim ond etifedd anfrodorol i frenhiniaeth Lloegr (ac yn ddiweddarach Brydeinig) sydd wedi dal teitl Tywysog Cymru.

Llun	Enw	Teyrnas	Teitl Cymreig	Cyfnod y teitl (Yn ôl tystiolaeth)	Marwolaeth ac achos marwolaeth	Ffynhonnell
Cyn y cynfod yma, gweler: Brenin y Brythoniaid
Brenin Cymru
	Cynan Dindaethwy (Cynan ap Rhodri)	Gwynedd (o 754)	"Brenin Cymry oll"	798 – 816		Brut y Tywysogion[5] Annals of UlsterAnnales Cambriae
	Rhodri Mawr (Rhodri ap Merfyn)	Gwynedd, o 855 hefyd Powys, o 872 hefyd Seisyllwg	"began to reign over the Welsh" (843 AD)	843		Brut y Tywysogion[5] Annals of Ulster
	Cadell ap Rhodri		"ruled over all Wales" (877 AD)	877		Brut y Tywysogion[5]
	Anarawd ap Rhodri		"ruled over all Wales" (900 AD)	900		Brut y Tywysogion[5]
	Hywel Dda(Hywel ap Cadell)	Deheubarth (o 920), o 942 hefyd Gwynedd a Powys	"Brenin Cymry oll"	942-949/50		Brut y Tywysogion[5] Annals of UlsterAnnales Cambriae
	Aeddan ap Blegywryd		"acquired all Wales from sea to sea" (1000 AD)	1000		Brut y Tywysogion[6]
	Llywelyn ap Seisyll	Gwynedd a Powys; o 1022 hefyd Deheubarth	"took the government upon himself...in his time the country of Wales was twelve years without war" "sovereignty of Wales"		1023	Brut y Tywysogion[6] Annals of Ulster
	Gruffydd ap Llywelyn 1010 - 1063	Gwynedd a Powys, o 1057 hefyd gweddill Wales	Rex Walensium ("King of Wales")[7] King of the Britons(in 1063; in 1058)	"gained all Wales prior to 1037"[6] Dros Gymru i gyd 1055 to 1063.[8][9]	Lladdwyd gan Cynan 1064.[10]	John o Worcester[7] Annals of Ulster Brut y Tywysogion

Llun	Enwau	Teyrnas gwreiddiol	Teitl a nodiadau	Blynyddoedd â thystiolaeth	Manylion marw
Defnyddiwyd y term Brenin Cymru neu Brenin y Brythoniaid cyn y cyfnod hwn
	Gruffudd ap Cynan	Gwynedd	Tywysog...y Cymry oll[11]	1136[11]	Bu farw yn 1137 yn 81-82 mlwydd oed.
	Owain ap Gruffudd Owain Gwynedd	Gwynedd	Tywysog Cymru[12] Tywysog y Cymry; y person cyntaf i ddefnyddio'r arddull hon i ddynodi annibyniaeth, sofraniaeth a goruchafiaeth dros lywodraethwyr brodorol eraill[13][14][15]	~1165[14][15]	Bu farw yn 1170 yn 69-70 mlwydd oed.
	Rhys ap Gruffydd Yr Arglwydd Rhys	Deheubarth	Tywysog Cymru[16]	1197[11]	Bu farw yn 1197, yn 65 mlwydd oed.
	Llywelyn ap Iorwerth Llywelyn Fawr	Gwynedd	Tywysog Cymru[17] Cyfeirir ato gan groniclwyr Cymraeg a Saesneg fel "Tywysog Cymru". Yn dal "tywysogaeth" o Gymru ond yn defnyddio'r teitl "Tywysog Aberffraw ac arglwydd yr Wyddfa", gydag Aberffraw yn awgrymu goruchafiaeth dros Gymru gyfan a gwrogaeth gan bob Brenin arall[18]	1240[11]	Bu farw yn 1240 yn 66-67 mlwydd oed.
	Dafydd ap Llywelyn	Gwynedd	Tywysog Cymru[12][19]	1245[19]	Bu farw yn sydyn yn 1246, yn 33 mlwydd oed.
	Llywelyn ap Gruffudd Llywelyn ein Llyw Olaf	Gwynedd	Tywysog Cymru[12][20]	1255[11]1258, 1262, 1267[21]	Lladdwyd gan filwyr o Loegr dan gochl trafodaethau heddwch ar 11 Rhagfyr 1282 yn 59 oed. Parêdiwyd ei ben ar bolyn o amgylch Llundain a'i roi ar dwr Llundain.[22]
	Dafydd ap Gruffydd	Gwynedd	Tywysog Cymru[12]	1282[12][23], 1283[24]	Llusgwyd drwy'r stryd gan geffyl cyn cael ei grogi, ei ddadberfeddu a'i chwarteri yn Amwythig ar 3 Hydref 1283 ar ôl cael ei ddal gan filwyr Lloegr. Rhoddwyd ei ben ar bolyn wrth pen ei frawd.
Rheolaeth Seisnig yn dechrau ar ôl lladd Llywelyn a Dafydd ap Gruffydd
	Madog ap Llywelyn	Gwynedd	Tywysog Cymru[12]	1294[12][25]	Cadwyd yn garcharor yn Llundain
	Owain ap Tomas Owain Lawgoch	Gwynedd	Tywysog Cymru[26]	1363[26]	Llofruddiwyd Gorffennaf 1378[26]
	Owain ap Gruffydd Owain Glyndŵr	Powys, Deheubarth, Gwynedd	Tywysog Cymru[12]	1400[12]	Bu farw 1415, yn 55-56 mlwydd oed ac fe gladdwyd yn gyfrinachol.

1. ↑ Kari Maund (2000). The Welsh Kings: The Medieval Rulers of Wales. Tempus. ISBN 0-7524-2321-5.
2. ↑ "The History Press | Llywelyn the Last". www.thehistorypress.co.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-05-27.
3. ↑ Long, Tony. "Oct. 3, 1283: As Bad Deaths Go, It's Hard to Top This". Wired (yn Saesneg). ISSN 1059-1028. Cyrchwyd 2022-05-27.
4. ↑ "OWAIN GLYNDWR (c. 1354 - 1416), 'Prince of Wales' | Dictionary of Welsh Biography". biography.wales. Cyrchwyd 2022-05-27.
5. ↑ ^{5.0 5.1 5.2 5.3 5.4} "Archaeologia Cambrensis (1846-1899) | BRUT Y TYWYSOGION: GWENTIAN CHRONICLE 1863 | 1863 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-26.
6. ↑ ^{6.0 6.1 6.2} "Archaeologia Cambrensis (1846-1899) | BRUT Y TYWYSOGION: GWENTIAN CHRONICLE 1863 | 1863 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-26.
7. ↑ ^{7.0 7.1} Maund, K. L. (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century (yn Saesneg). Boydell & Brewer Ltd. t. 27. ISBN 978-0-85115-533-3.
8. ↑ "The National Archives - Exhibitions - Uniting the Kingdoms?".
9. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Welsh unity".
10. ↑ Davies, John (2007-01-25). A History of Wales (yn Saesneg). Penguin UK. t. 100. ISBN 978-0-14-192633-9.
11. ↑ ^{11.0 11.1 11.2 11.3 11.4} "Brut y Tywysogion". www.maryjones.us. Cyrchwyd 2022-05-24.
12. ↑ ^{12.0 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8} Davies, John (2007-01-25). A History of Wales (yn Saesneg). Penguin Publishing Group. ISBN 978-0-14-028475-1. Prince of the Welsh
13. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. t. 24. ISBN 978-0-14-014824-4.
14. ↑ ^{14.0 14.1} Huw, Pryce (1998). "Owain Gwynedd And Louis VII: The Franco-Welsh Diplomacy of the First Prince of Wales". Welsh History Review 19 (1): 1–28. https://journals.library.wales/view/1073091/1083764/4.
15. ↑ ^{15.0 15.1} Turvey, Roger (2013). Owain Gwynedd: Prince of the Welsh (yn Saesneg). Y Lolfa. tt. 84–86. ISBN 978-1-84771-694-1.
16. ↑ Pryce, Huw (2010-10-15). The Acts of Welsh Rulers, 1120-1283 (yn Saesneg). University of Wales Press. t. 75. ISBN 978-0-7083-2387-8.
17. ↑ "Llywelyn ab Iorwerth", Dictionary of National Biography, 1885-1900 Volume 34, https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_National_Biography,_1885-1900/Llywelyn_ab_Iorwerth, adalwyd 2023-11-09
18. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. tt. 321, 323. ISBN 978-0-14-014824-4.
19. ↑ ^{19.0 19.1} Pryce, Huw (2010-10-15). The Acts of Welsh Rulers, 1120-1283 (yn Saesneg). University of Wales Press. tt. 78, 479. ISBN 978-0-7083-2387-8.
20. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. tt. 22, 24, 49. ISBN 978-0-14-014824-4.
21. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. tt. 384, 385, 386, 495. ISBN 978-0-14-014824-4.
22. ↑ Davies, Dr John (2020). Accident or Assassination?The Death of Llywelyn 11th December 1282 (PDF). Abbey Cwmhir Heritage Trust.
23. ↑ Pierce, Thomas Jones (1959). "Dafydd (David) ap Gruffydd". Y Bywgraffiadur Cymreig. Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Cyrchwyd 31 October 2021.
24. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. t. 386. ISBN 978-0-14-014824-4.
25. ↑ Carpenter, D. A. (2004). The struggle for mastery : Britain 1066-1284. Internet Archive. London : Penguin. t. 513. ISBN 978-0-14-014824-4.
26. ↑ ^{26.0 26.1 26.2} Jones, John Graham (2014-11-15). The History of Wales (yn Saesneg). University of Wales Press. ISBN 978-1-78316-170-6.