Damcaniaeth y Glec Fawr: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
darllen pellach |
Yn dileu "Planck_satellite_cmb.jpg". Cafodd ei dileu oddi ar Gomin gan Krd achos: No permission since 10 October 2022. |
||
| (Ni ddangosir y 22 golygiad yn y canol gan 13 defnyddiwr arall) | |||
| Llinell 1: | Llinell 1: | ||
{{Pethau| fetchwikidata = ALL}} |
|||
Yng [[cosmoleg ffisegol|nghosmoleg ffisegol]], '''damcaniaeth y Glec Fawr''' yw'r [[damcaniaeth|ddamcaniaeth]] [[gwyddoniaeth|wyddonol]] sy'n ceisio esbonio sut yr ymddangosodd [[y bydysawd]] allan o gnewyllyn [[dwysedd|dwys]] a [[tymheredd|phoeth]] iawn tua 13.7 biliwn o flynyddoedd yn ôl (sef hanner nos neu 0000 o'r gloch ar ddiwrnod cyntaf y [[blwyddyn gosmig (seryddiaeth)|flwyddyn gosmig]]). |
|||
Yng [[cosmoleg|nghosmoleg ffisegol]], '''damcaniaeth y Glec Fawr''' yw'r [[damcaniaeth|ddamcaniaeth]] [[gwyddoniaeth|wyddonol]] sy'n ceisio esbonio sut yr ymddangosodd [[y bydysawd]] allan o gnewyllyn [[dwysedd|dwys]] a [[tymheredd|phoeth]] iawn tua 13.7 biliwn o flynyddoedd yn ôl (sef hanner nos neu 0000 o'r gloch ar ddiwrnod cyntaf y [[blwyddyn gosmig (seryddiaeth)|flwyddyn gosmig]]).<ref name="iwanwilliams1967">{{Citation |
|||
Nid yw pob [[seryddiaeth|seryddwr]] yn derbyn y ddamcaniaeth, fodd bynnag. Ymhlith y rhai sydd wedi cynnig damcaniaethau eraill mae [[Fred Hoyle]], awdur y [[damcaniaeth cyflwr cyson|ddamcaniaeth cyflwr cyson]]. |
|||
| last = Williams |
|||
[[Delwedd:Bydysawd yn ehangu.png|canol|370px]] |
|||
| first = Iwan P. |
|||
| author-link = |
|||
| title = Cosmoleg |
|||
| newspaper = [[Y Gwyddonydd]] |
|||
| volume = 5 |
|||
| number = 1 |
|||
| year = 1967 |
|||
| pages = 32–34 |
|||
| url = https://journals.library.wales/view/1394134/1396799/33 |
|||
| accessdate = 15 Ebrill 2017 |
|||
}}</ref><ref name="tegidwynjones1972">{{Citation |
|||
| last = Jones |
|||
| first = Tegid Wyn |
|||
| author-link = |
|||
| title = Ffiseg Heddiw. VIII. Awdl y Bydysawd |
|||
| newspaper = [[Y Gwyddonydd]] |
|||
| volume = 10 |
|||
| number = 4 |
|||
| year = 1972 |
|||
| pages = 199–202 |
|||
| url = https://journals.library.wales/view/1394134/1400316/44 |
|||
| accessdate = 17 Ebrill 2017 |
|||
}}</ref><ref name="tegidwynjones1978">{{Citation |
|||
| last = Jones |
|||
| first = Tegid Wyn |
|||
| author-link = |
|||
| title = Y Bydysawd |
|||
| newspaper = [[Y Gwyddonydd]] |
|||
| volume = 16 |
|||
| number = 2/3 |
|||
| year = 1978 |
|||
| pages = 53–59 |
|||
| url = https://journals.library.wales/view/1394134/1403691/9 |
|||
| accessdate = 17 Ebrill 2017 |
|||
}}</ref> |
|||
Nid oedd pob [[seryddiaeth|seryddwr]] yn derbyn y ddamcaniaeth erbyn canol yr [[20g]], fodd bynnag. Ymhlith y rhai wnaeth gynnig damcaniaethau eraill oedd [[Sir Fred Hoyle]], awdur y [[damcaniaeth cyflwr cyson|ddamcaniaeth cyflwr cyson]].<ref name="iwanwilliams1967"/> |
|||
Yn ôl damcaniaeth y Glec Fawr, ymddangosodd y [[bydysawd]] o ffurf ddwys a phoeth iawn (gwaelod). Ers hynny, mae'r [[gofod]] ei hun wedi ehangu gydag [[amser]], gan gario [[galaeth]]au gyda fe. |
|||
Ond yn y 1960au fe wnaeth gwyddonwyr ddarganfod tystiolaeth oedd yn cefnogi damcaniaeth y Glec Fawr, yn enwedig y pelydriad cefndir microdon cosmig ac esblygiad yng ngalaethau radio pell.<ref name="tegidwynjones1972"/> Erbyn heddiw, mae arsylliadau o sawl maes seryddol yn cefnogi'r ddamcaniaeth, gan gynnwys natur y cefndir microdon cosmig ar lefel fanwl.<ref name="rhodrievans2015">{{dyf llyfr |
|||
| olaf = Evans |
|||
| cyntaf = Rhodri |
|||
| lincawdur = |
|||
| teitl = The Cosmic Microwave Background |
|||
| cyhoeddwr = Springer |
|||
| blwyddyn = 2015 |
|||
| lleoliad = Heidelberg |
|||
| iaith = Saesneg |
|||
| isbn = 978-3-319-09927-9 |
|||
}}</ref> |
|||
==Egwyddorion damcaniaeth y Glec Fawr== |
|||
[[Delwedd:Bydysawd yn ehangu.png|bawd|300px]] |
|||
Yn ôl damcaniaeth y Glec Fawr, ymddangosodd y [[Bydysawd]] o ffurf ddwys a phoeth iawn (gwaelod). Ers hynny, mae mater yn y [[gofod]] ar lefel eang wedi ehangu gydag [[amser]], gan gynnwys [[galaeth]]au. |
|||
[[Delwedd:Horn Antenna-in Holmdel, New Jersey.jpeg|300px | bawd | Antena radio yn Holmdel, [[New Jersey]], [[Unol Daleithiau America|Unol Daleithiau]], wnaeth ddarganfod pelydriad cefndir microdon cosmig]] |
|||
Mae damcaniaeth y Glec Fawr yn seiliedig ar ''Egwyddor Gosmolegol'' a [[damcaniaeth perthnasedd cyffredinol]] Einstein. Yr Egwyddor Gosmolegol yw'r syniad bod y [[Bydysawd]] yn homogenaidd ac isotropig ar raddfa eang. Mae hyn yn golygu bod gwedd y Bydysawd yr un fath ym mhob man, ar hyn o bryd, o safbwynt strwythurau mawr iawn. Felly does dim byd arbennig gyda lleoliad [[Galaeth y Llwybr Llaethog]], ein galaeth ni, yn y Bydysawd, yn hytrach na strwythau lleol fel galaethau, clystyrau galaethau ac ati. |
|||
Yn y ddamcaniaeth mae'r Bydysawd wedi ehangu o gyflwr dwys iawn ac yn dal i ehangu heddiw. Felly mae'r pellter rhwng unrhyw ddwy alaeth ymhell o'u gilydd yn cynyddu. Hefyd mae galaethau pell o'n Galaeth ni yn symud i ffwrdd ohonom. |
|||
Un canlyniad naturiol o ddamcaniaeth y Glec Fawr yw bod gwrthrychau seryddol pell, fel [[galaeth]]au, yn dangos symudiad nodweddion yn eu [[Sbectrwm|sbectra]] i donfeddi hirach, yr effaith a elwir [[Rhuddiad|dadleoliad coch]] (neu weithiau ‘rhuddiad’). Mwy na hyn, mae'r Egwyddor Gosmolegol yn mynnu bod maint y dadleoliad coch <math display="inline">z</math> mewn cyfrannedd â'r pellter <math display="inline">D</math>, fel <math display="inline">z \propto D</math>, ac eithro mudiannau bach lleol galaethau. |
|||
== Darllen pellach == |
== Darllen pellach == |
||
* [[Stephen Hawking |
* [[Stephen Hawking]], ''A Brief History of Time'' (Llundain, 1988) |
||
* |
* Lawrence M. Krauss, ''A Universe from Nothing'' (Simon & Schuster, 2012) |
||
* |
* Simon Singh, ''Big Bang'' (Llundain, 2005) |
||
==Ffynonellau== |
|||
{{cyfeiriadau}} |
|||
{{eginyn seryddiaeth}} |
|||
[[Categori:Astroffiseg]] |
[[Categori:Astroffiseg]] |
||
[[Categori:Cosmoleg ffisegol]] |
[[Categori:Cosmoleg ffisegol]] |
||
[[Categori:Damcaniaethau]] |
[[Categori:Damcaniaethau]] |
||
{{eginyn seryddiaeth}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|bg}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|ca}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|en}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|es}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|fi}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|fr}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|sk}} |
|||
{{Cyswllt erthygl ddethol|vi}} |
|||
[[af:Oerknal]] |
|||
[[als:Urknall]] |
|||
[[an:Big Bang]] |
|||
[[ar:الانفجار العظيم]] |
|||
[[arz:بيج بانج]] |
|||
[[ast:Teoría del Big Bang]] |
|||
[[az:Böyük partlayış]] |
|||
[[bar:Urknoi]] |
|||
[[bat-smg:Dėdlīsės spruogėms]] |
|||
[[be:Вялікі выбух]] |
|||
[[be-x-old:Вялікі выбух]] |
|||
[[bg:Теория на Големия взрив]] |
|||
[[bn:মহা বিস্ফোরণ তত্ত্ব]] |
|||
[[br:Big Bang]] |
|||
[[bs:Veliki prasak]] |
|||
[[ca:Big Bang]] |
|||
[[ckb:تەقینەوە گەورەکە]] |
|||
[[cs:Velký třesk]] |
|||
[[cv:Пысăк сирпĕнӳ]] |
|||
[[da:Big Bang]] |
|||
[[de:Urknall]] |
|||
[[el:Μεγάλη έκρηξη]] |
|||
[[en:Big Bang]] |
|||
[[eo:Praeksplodo]] |
|||
[[es:Teoría del Big Bang]] |
|||
[[et:Suur Pauk]] |
|||
[[eu:Big Bang]] |
|||
[[fa:مهبانگ]] |
|||
[[fi:Alkuräjähdys]] |
|||
[[fiu-vro:Maru Mats]] |
|||
[[fr:Big Bang]] |
|||
[[fy:Oerknal]] |
|||
[[ga:Ollphléasc]] |
|||
[[gl:Big Bang]] |
|||
[[he:המפץ הגדול]] |
|||
[[hi:बिग बैंग सिद्धांत]] |
|||
[[hif:Mahaa dhamaka]] |
|||
[[hr:Veliki prasak]] |
|||
[[ht:Teyori big-bang]] |
|||
[[hu:Ősrobbanás]] |
|||
[[hy:Մեծ Պայթյուն]] |
|||
[[ia:Big Bang]] |
|||
[[id:Ledakan Dahsyat]] |
|||
[[ilo:Big Bang]] |
|||
[[is:Miklihvellur]] |
|||
[[it:Big Bang]] |
|||
[[ja:ビッグバン]] |
|||
[[jv:Big Bang]] |
|||
[[ka:დიდი აფეთქების თეორია]] |
|||
[[kn:ಮಹಾ ಸ್ಪೋಟ]] |
|||
[[ko:빅뱅]] |
|||
[[krc:Уллу атылыу]] |
|||
[[kw:Bom Bras]] |
|||
[[la:Fragor Maximus]] |
|||
[[lb:Urknall]] |
|||
[[lez:ЧӀехи хъиткьинун]] |
|||
[[lt:Didysis sprogimas]] |
|||
[[lv:Lielais sprādziens]] |
|||
[[mk:Големата експлозија]] |
|||
[[ml:മഹാവിസ്ഫോടനം]] |
|||
[[mn:Их Тэсрэлт]] |
|||
[[mr:महास्फोट]] |
|||
[[ms:Letupan Besar]] |
|||
[[mwl:Big Bang]] |
|||
[[nds:Oorknall]] |
|||
[[new:बिग ब्याङ्ग]] |
|||
[[nl:Oerknal]] |
|||
[[nn:Big Bang]] |
|||
[[no:Big Bang]] |
|||
[[nrm:Grand Pataflias]] |
|||
[[oc:Big Bang]] |
|||
[[pl:Wielki Wybuch]] |
|||
[[pnb:بگ بینگ]] |
|||
[[pt:Big Bang]] |
|||
[[qu:Hatun t'uqyay]] |
|||
[[ro:Big Bang]] |
|||
[[ru:Большой взрыв]] |
|||
[[rue:Бінґ Бенґ]] |
|||
[[sa:बिग्-ब्याङ्ग्]] |
|||
[[scn:Big Bang]] |
|||
[[se:Álgobávkkeheapmi]] |
|||
[[sh:Veliki prasak]] |
|||
[[si:මහා පිපිරුම]] |
|||
[[simple:Big Bang]] |
|||
[[sk:Veľký tresk]] |
|||
[[sl:Prapok]] |
|||
[[sq:Big Bang]] |
|||
[[sr:Велики прасак]] |
|||
[[su:Big Bang]] |
|||
[[sv:Big Bang]] |
|||
[[ta:பெரு வெடிப்புக் கோட்பாடு]] |
|||
[[te:మహా విస్ఫోటం]] |
|||
[[th:บิกแบง]] |
|||
[[tk:Uly partlama]] |
|||
[[tl:Big Bang]] |
|||
[[tr:Büyük Patlama]] |
|||
[[uk:Великий вибух]] |
|||
[[ur:انفجار عظیم]] |
|||
[[vec:Big Bang]] |
|||
[[vi:Vụ Nổ Lớn]] |
|||
[[war:Dako nga Pagbuto]] |
|||
[[yi:ביג בענג]] |
|||
[[zh:大爆炸]] |
|||
[[zh-classical:大霹靂]] |
|||
[[zh-min-nan:Toā-phek-le̍k]] |
|||
[[zh-yue:宇宙大爆炸]] |
|||
Golygiad diweddaraf yn ôl 14:50, 18 Hydref 2022
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | digwyddiad, cosmological model, big bang, unmoved mover, argument for God's existence, scientific evidence for the existence of God  |
|---|---|
| Math | Big Bounce |
| Y gwrthwyneb | steady-state model |
| Dyddiad | Mileniwm 13799. CC |
| Dyddiad darganfod | 1931 |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Yng nghosmoleg ffisegol, damcaniaeth y Glec Fawr yw'r ddamcaniaeth wyddonol sy'n ceisio esbonio sut yr ymddangosodd y bydysawd allan o gnewyllyn dwys a phoeth iawn tua 13.7 biliwn o flynyddoedd yn ôl (sef hanner nos neu 0000 o'r gloch ar ddiwrnod cyntaf y flwyddyn gosmig).[1][2][3]
Nid oedd pob seryddwr yn derbyn y ddamcaniaeth erbyn canol yr 20g, fodd bynnag. Ymhlith y rhai wnaeth gynnig damcaniaethau eraill oedd Sir Fred Hoyle, awdur y ddamcaniaeth cyflwr cyson.[1] Ond yn y 1960au fe wnaeth gwyddonwyr ddarganfod tystiolaeth oedd yn cefnogi damcaniaeth y Glec Fawr, yn enwedig y pelydriad cefndir microdon cosmig ac esblygiad yng ngalaethau radio pell.[2] Erbyn heddiw, mae arsylliadau o sawl maes seryddol yn cefnogi'r ddamcaniaeth, gan gynnwys natur y cefndir microdon cosmig ar lefel fanwl.[4]
Egwyddorion damcaniaeth y Glec Fawr
[golygu | golygu cod]
Yn ôl damcaniaeth y Glec Fawr, ymddangosodd y Bydysawd o ffurf ddwys a phoeth iawn (gwaelod). Ers hynny, mae mater yn y gofod ar lefel eang wedi ehangu gydag amser, gan gynnwys galaethau.
Mae damcaniaeth y Glec Fawr yn seiliedig ar Egwyddor Gosmolegol a damcaniaeth perthnasedd cyffredinol Einstein. Yr Egwyddor Gosmolegol yw'r syniad bod y Bydysawd yn homogenaidd ac isotropig ar raddfa eang. Mae hyn yn golygu bod gwedd y Bydysawd yr un fath ym mhob man, ar hyn o bryd, o safbwynt strwythurau mawr iawn. Felly does dim byd arbennig gyda lleoliad Galaeth y Llwybr Llaethog, ein galaeth ni, yn y Bydysawd, yn hytrach na strwythau lleol fel galaethau, clystyrau galaethau ac ati.
Yn y ddamcaniaeth mae'r Bydysawd wedi ehangu o gyflwr dwys iawn ac yn dal i ehangu heddiw. Felly mae'r pellter rhwng unrhyw ddwy alaeth ymhell o'u gilydd yn cynyddu. Hefyd mae galaethau pell o'n Galaeth ni yn symud i ffwrdd ohonom.
Un canlyniad naturiol o ddamcaniaeth y Glec Fawr yw bod gwrthrychau seryddol pell, fel galaethau, yn dangos symudiad nodweddion yn eu sbectra i donfeddi hirach, yr effaith a elwir dadleoliad coch (neu weithiau ‘rhuddiad’). Mwy na hyn, mae'r Egwyddor Gosmolegol yn mynnu bod maint y dadleoliad coch mewn cyfrannedd â'r pellter , fel , ac eithro mudiannau bach lleol galaethau.
Darllen pellach
[golygu | golygu cod]- Stephen Hawking, A Brief History of Time (Llundain, 1988)
- Lawrence M. Krauss, A Universe from Nothing (Simon & Schuster, 2012)
- Simon Singh, Big Bang (Llundain, 2005)
Ffynonellau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 Williams, Iwan P. (1967), "Cosmoleg", Y Gwyddonydd 5 (1): 32–34, https://journals.library.wales/view/1394134/1396799/33, adalwyd 15 Ebrill 2017
- ↑ 2.0 2.1 Jones, Tegid Wyn (1972), "Ffiseg Heddiw. VIII. Awdl y Bydysawd", Y Gwyddonydd 10 (4): 199–202, https://journals.library.wales/view/1394134/1400316/44, adalwyd 17 Ebrill 2017
- ↑ Jones, Tegid Wyn (1978), "Y Bydysawd", Y Gwyddonydd 16 (2/3): 53–59, https://journals.library.wales/view/1394134/1403691/9, adalwyd 17 Ebrill 2017
- ↑ Evans, Rhodri (2015). The Cosmic Microwave Background (yn Saesneg). Heidelberg: Springer. ISBN 978-3-319-09927-9
