Razlika između verzija stranice "Geografska dužina"
| [pregledana izmjena] | [pregledana izmjena] |
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
Rescuing 1 sources and submitting 0 for archiving.) #IABot (v2.0.9.5 |
|||
| (Nije prikazana 10 međuverzija 4 korisnika) | |||
Red 1:
Geografska dužina je udaljenost nekog mjesta od početnog meridijana u pravcu istoka ili zapada. Označava se grčkim slovom λ (lambda). Kreće se od 0° do 180° na istočnoj i od 0° do 180° na zapadnoj polulopti. [[Polukružnica|Polukružnice]] koje povezuju [[Sjeverni pol|sjeverni]] i [[južni pol]] nazivamo [[meridijani]] ili podnevci. Meridijana ima 360. Svi se protežu od sjevernog do južnog pola i obratno i svi su jednake dužine. Početni ili nulti meridijan je meridijan koji prolazi kroz zvjezdarnicu [[Greenwich]] kod Londona. Obilježavamo ga sa 0°. On sa meridijanom od 180° dijeli zemlju na dvije polovine, [[istok|istočnu]] i [[zapad]]nu.
[[slika:Division of the Earth into Gauss-Krueger zones - Globe.svg|thumb|upright=0.9|right| [[Geografski koordinatni sistem|Gratikula]] na [[Zemlji]] kao [[sfera]] ili [[elipsoid]]. Linije od pola do pola su linije konstantne geografske dužine, ili [[meridijan (geografija)|meridijani]]. Krugovi paralelni sa [[ekvator]]a su krugovi konstantne [[geografska širina|širuine]], ili [[krug geografske širine|paralele]]. Grafika pokazuje geografsku širinu i dužinu tačaka na površini. U ovom primjeru, meridijani su razmaknuti u intervalima od 6°, a paralele u intervalima od 4°.]]
'''Geografska dužina '''<ref>{{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/longitude |title=Definition of LONGITUDE |website=www.merriam-webster.com |publisher=Merriam-Webster |access-date=14.
Zbog Zemljine rotacije, postoji bliska veza između geografske dužine i vremena. Lokalno vrijeme varira s geografskom dužinom: razlika od 15° geografske dužine odgovara jednosatnoj razlici u lokalnom vremenu, zbog različitog položaja u odnosu na [[Sunce]]. Poređenje lokalnog vremena sa apsolutnom mjerom vremena omogućava određivanje geografske dužine. Ovisno o eri, apsolutno vrijeme se može dobiti iz nebeskog događaja vidljivog sa obje lokacije, kao što je pomračenje [[Mjesec]]a, ili iz vremenskog signala koji se prenosi telegrafom ili radiom. Princip je jednostavan, ali u praksi je pronalaženje pouzdane metode za određivanje geografske dužine trajalo stoljećima i zahtijevalo je trud nekih od najvećih naučnih umova.
Red 12:
==Historija ==
{{Glavni|Historija geografske dužine}}
Koncept geografske dužine prvi su razvili starogrčki astronomi. [[Hiparh]] (2. stoljeće prije nove ere) koristio je koordinatni sistem koji je pretpostavio sfernu Zemlju i podelio je na 360° kao što to činimo i danas. Njegov [[početni meridijan]] prolazio je kroz [[Aleksandrija|Aleksandriju]].<ref name="Dicks">{{cite thesis |type=PhD |last1=Dicks |first1=D.R. |title=Hipparchus : a critical edition of the extant material for his life and works |date=1953 |publisher=Birkbeck College, University of London |url=https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.720566 |access-date=7. 7. 2022 |archive-date=14. 4. 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210414082903/https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.720566 |url-status=dead }}</ref>{{rp|31}} On je također predložio metod za određivanje geografske dužine upoređivanjem lokalnog vremena [[Mjesečevo pomračenje|pomračenja Mjeseca]] na dva različita mjesta, pokazujući na taj način razumijevanje odnosa između geografske dužine i vremena.{{r|Dicks|p=11}}.<ref>{{cite book |last1=Hoffman |first1=Susanne M. |title=The Science of Time |chapter=How time served to measure the geographical position since Hellenism|date=2016 |editor-last1=Arias |editor-first1=Elisa Felicitas |editor-last2=Combrinck |editor-first2=Ludwig |editor-last3=Gabor |editor-first3=Pavel |editor-last4=Hohenkerk |editor-first4=Catherine |editor-last5=Seidelmann |editor-first5=P.Kenneth |publisher=Springer International |series=Astrophysics and Space Science Proceedings|volume=50 |doi=10.1007/978-3-319-59909-0_4|pages=25–36|isbn=978-3-319-59908-3 }}</ref> [[Ptolomej|Klaudije Ptolomej]] (2. stoljeće n. e.) razvio je sistem mapiranja koristeći zakrivljene paralele koje su smanjile izobličenje. Također je prikupljao podatke za mnoge lokacije, od Britanije do Bliskog istoka. Koristio je početni meridijan kroz [[Kanarska ostrva]], tako da bi sve geografske dužine bile pozitivne. Iako je Ptolemejev sistem bio solidan, podaci koje je koristio često su bili loši, što je dovelo do precijenjene (za oko 70%) dužine [[Mediteran]]a.<ref>{{cite book |last1=Mittenhuber |first1=Florian |title=Ptolemy in Perspective: Use and Criticism of his Work from Antiquity to the Nineteenth Century|url=https://archive.org/details/ptolemyperspecti00jone |url-access=limited |chapter=The Tradition of Texts and Maps in Ptolemy's Geography |series=Archimedes |date=2010 |volume=23 |editor-last1=Jones | editor-first1=Alexander |publisher=Springer |location=Dordrecht |pages=[https://archive.org/details/ptolemyperspecti00jone/page/n106 95]-119|doi=10.1007/978-90-481-2788-7_4|isbn=978-90-481-2787-0 }}</ref><ref name="Bunbury">{{cite book |last1=Bunbury |first1=E.H. |title=A History of Ancient Geography |volume=2|date=1879 |publisher=John Murray |location=London|url=https://archive.org/details/historyofancientgeographybunburye.h.vol21879_648_H}}</ref>{{rp|551–553}}<ref>{{cite journal |last1=Shcheglov |first1=Dmitry A. |s2cid=129864284 |title=The Error in Longitude in Ptolemy's Geography Revisited |journal=The Cartographic Journal |date=2016 |volume=53 |issue=1 |pages=3–14 |doi=10.1179/1743277414Y.0000000098}}</ref>
Nakon pada [[Rimsko Carstvo|Rimskog Carstva]], interesovanje za geografiju u Evropi je uveliko opalo.<ref name="Wright1925">{{cite book |last1=Wright |first1=John Kirtland |title=The geographical lore of the time of the Crusades: A study in the history of medieval science and tradition in Western Europe |date=1925 |publisher=American geographical society |location=New York |url=https://archive.org/details/geographicallore00wrig}}</ref>{{rp|65}} [[Hindus]]ki i [[musliman]]ski astronomi nastavili su razvijati ove ideje, dodajući mnoge nove lokacije i često poboljšavajući Ptolomejeve podatke.<ref name="Ragep">{{cite book |last1=Ragep |first1=F.Jamil |editor-last=Jones |editor-first=A. |title=Ptolemy in Perspective |publisher=Springer |place=Dordrecht |date=2010 |chapter=Islamic reactions to Ptolemy's imprecisions |series=Archimedes |volume=23 |isbn=978-90-481-2788-7 |doi=10.1007/978-90-481-2788-7 |url=https://authors.library.caltech.edu/21360/ |access-date=7. 7. 2022 |archive-date=7. 7. 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220707133906/https://authors.library.caltech.edu/21360/ |url-status=dead }}</ref><ref name="Tibbett">{{cite book |last1=Tibbetts|first1=Gerald R.|editor1-last=Harley|editor1-first=J.B.|editor2-last=Woodward
|editor2-first=David |title=The History of Cartography Vol. 2 Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies |publisher=University of Chicago Press |date=1992 |chapter=The Beginnings of a Cartographic Tradition |chapter-url=https://press.uchicago.edu/books/HOC/HOC_V2_B1/HOC_VOLUME2_Book1_chapter4.pdf }}</ref> Naprimjer, [[Al-Battani|al-Battānī]] koristio je istovremena opažanja dvaju pomračenja Mjeseca da odredi razliku u geografskoj dužini između gradova [[Antakya]] i [[Raqqa]] sa greškom manjom od 1°. Ovo se smatra najboljim što se može postići metodima koje su tada bile dostupne: posmatranje pomračenja golim okom i određivanje lokalnog vremena pomoću [[astrolab]]a za mjerenje visine odgovarajuće "satne zvijezde".<ref name="Said2">{{cite journal |last1=Said |first1=S.S. |last2=Stevenson |first2=F.R. |s2cid=117100760 |title=Solar and Lunar Eclipse Measurements by Medieval Muslim Astronomers, II: Observations |journal=Journal for the History of Astronomy |date=1997 |volume=28 |issue=1 |pages=29–48 |doi=10.1177/002182869702800103|bibcode=1997JHA....28...29S }}</ref><ref name="Steele">{{cite thesis |type=PhD |last=Steele|first=John Michael |date=1998 |title=Observations and predictions of eclipse times by astronomers in the pre-telescopic period |publisher=University of Durham (United Kingdom)}}</ref>
Red 26:
===Hronometar===
Kao odgovor na probleme plovidbe, brojne evropske pomorske sile ponudile su nagrade za metodu određivanja geografske dužine na moru. Najpoznatiji od njih je [[Zakon o dužini]] koji je usvojio britanski parlament 1714.<ref name="Siegel">{{cite journal |last1=Siegel |first1=Jonathan R. |title=Law and Longitude |journal=Tulane Law Review |date=2009 |volume=84 |pages=1–66}}</ref>{{rp|8}} Nudilo se dva nivoa nagrada, za rješenja unutar 1° i 0,5°. Nagrade su dodijeljene za dva rješenja: lunarne udaljenosti, koje su izvodljive tablicama [[Tobias Mayer|Tobiasa Mayera]]<ref name="Forbes2006">{{cite journal |last1=Forbes |first1=Eric Gray |title=Tobias Mayer's lunar tables|journal=Annals of Science |volume=22 |issue=2 |year=2006 |pages=105–116 |issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796600203075}}</ref> razvijen u [[nautički almanah]] [[Kraljevski astronom|Kraljevskog astronoma]] [[Nevil Maskelyne|Nevila Maskelynea]]; i za hronometre koje je razvio stolar i izrađivač satova iz Yorkshirea [[John Harrison]]. Harrison je napravio pet hronometara tokom više od tri decenije. Ovaj rad je podržan i nagrađen hiljadama funti od Odbora za dužinu,<ref>{{Cite web|date=7. 3. 2012
Prve radne [[Telegrafija|telegrafe]] su u Britaniji uspostavili [[Charles Wheatstone|Wheatstone]] i [[William Fothergill Cooke|Cooke]] 1839. godine, a u SAD-u [[Samuel Morse|Morse]] u 1844. Brzo se shvatilo da se telegraf može koristiti za prijenos vremenskog signala za određivanje geografske dužine.<ref name="Walker 1850">{{cite journal |last1=Walker |first1=Sears C |title=Report on the experience of the Coast Survey in regard to telegraph operations, for determination of longitude &c. |journal=American Journal of Science and Arts |date=1850 |volume=10 |issue=28 |pages=151–160 |url=https://archive.org/details/appendix-telegraphic-longitude-the-american-journal-of-science-and-arts }}</ref> Metod je ubrzo bio u praktičnoj upotrebi za određivanje geografske dužine, posebno u Sjevernoj Americi, i na sve većim i dužim udaljenostima kako se telegrafska mreža širila, uključujući zapadnu Evropu sa završetkom transatlantskih kablova. [[U.S. National Geodetic Survey|US Coast Survey]] je bio posebno aktivan u ovom razvoju, i to ne samo u Sjedinjenim Državama. Istraživanje je uspostavilo lance mapiranih lokacija kroz Srednju i Južnu Ameriku, i Zapadnu Indiju, pa sve do Japana i Kine u godinama 1874-90. To je uveliko doprinijelo preciznom mapiranju ovih područja.<ref name="Knox">{{cite journal |last1=Knox |first1=Robert W. |title=Precise Determination of Longitude in the United States |url=https://archive.org/details/sim_geographical-review_1957-10_47_4/page/555 |journal=Geographical Review |date=1957 |volume=47 |issue=4 |pages=555–563 |doi=10.2307/211865 |jstor=211865}}</ref><ref name="Green1883">{{cite book |last1=Green |first1=Francis Mathews |last2=Davis |first2=Charles Henry |last3=Norris |first3=John Alexander |title=Telegraphic Determination of Longitudes in Japan, China, and the East Indies: Embracing the Meridians of Yokohama, Nagasaki, Wladiwostok, Shanghai, Amoy, Hong-Kong, Manila, Cape St. James, Singapore, Batavia, and Madras, with the Latitude of the Several Stations |date=1883 |publisher=US Hydrographic Office |location=Washington |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.177254}}</ref>
Dok su pomorci imali koristi od tačnih karata, nisu mogli primati telegrafske signale dok su u plovidbi, pa tako nisu mogli koristiti metod za navigaciju. Ovo se promijenilo kada je bežična telegrafija (radio) postala dostupna početkom 20. stoljeća.<ref name="Munro1902">{{cite journal|last1=Munro|first1=John|s2cid=4021629|title=Time-Signals by Wireless Telegraphy |journal=Nature |volume=66 |issue=1713 |year=1902 |pages=416 |issn=0028-0836 |doi=10.1038/066416d0 |bibcode=1902Natur..66..416M |url=https://zenodo.org/record/2080631}}</ref> Bežični vremenski signali za korištenje brodova prenošeni su iz [[Halifax, Nova Škotska|Halifaxa u Novoj Škotskoj]], počevši od 1907.<ref name="Hutchnson">{{cite journal |last1=Hutchinson |first1=D.L. |title=Wireless Time Signals from the St. John Observatory of the Canadian Meteorological Service. |journal=Proceedings and Transactions of the Royal Society of Canada |date=1908 |volume=Ser. 3 Vol. 2 |pages=153–154 |url=https://archive.org/details/hutchinson-1908-proceedingstrans-32roya}}</ref> i sa [[Ajfelov toranj|Ajfelovog tornja]] u Parizu od 1910.<ref name="Lockyer1913">{{cite journal|last1=Lockyer|first1=William J. S.|s2cid=3977506|title=International Time and Weather Radio-Telegraphic Signals |journal=[[Nature]] |volume=91 |issue=2263 |year=1913 |pages=33–36 |issn=0028-0836 |doi=10.1038/091033b0 |bibcode=1913Natur..91...33L |doi-access=free}}</ref> Ovi signali su omogućili navigatorima da često provjeravaju i podešavaju svoje hronometre.<ref name="Zimmerman">{{cite web |last1=Zimmerman |first1=Arthur E. |title=The first wireless time signals to ships at sea |url=https://www.antiquewireless.org/wp-content/uploads/50-the_first_wireless_time_signals_to_ships_at_sea.pdf |website=antiquewireless.org |publisher=Antique Wireless Association |access-date=9.
[[radio|Radio navigacioni]] sistemi su ušli u opću upotrebu nakon [[Drugi svjetski rat|Drugog svetskog rata]]. Svi sistemi su zavisili od prenosa sa fiksnih navigacionih farova. Prijemnik na brodu izračunao je položaj plovila iz ovih prijenosa.<ref name="Pierce">{{cite journal |last1=Pierce |first1=J.A. |s2cid=20739091 |title=An introduction to Loran |journal=Proceedings of the IRE |date=1946 |volume=34 |issue=5 |pages=216–234 |doi=10.1109/JRPROC.1946.234564}}</ref> Omogućili su preciznu navigaciju kada je loša vidljivost spriječila astronomska posmatranja, i postali su ustaljena metoda za komercijalni transport sve dok ih nije zamijenio [[Global Positioning System|GPS]] početkom 1990-ih.
Red 49:
==Vrijednosti==
Geografska dužina je data kao [[ugao|ugaona mjera]] u rasponu od 0° na početnom meridijanu do +180° istočno i –180° zapadno. Grčko slovo λ (lambda)<ref>{{cite web|url=http://www.colorado.edu/geography/gcraft/notes/datum/gif/llhxyz.gif|title=Coordinate Conversion|website=colorado.edu|access-date=14.
Svaki stepen geografske dužine podeljen je na 60 [[lučna minuta|minuta]], od kojih je svaka podeljen na 60 [[lučna sekunda|sekundu]]. Geografska dužina je stoga specificirana u seksagesimalnolj notaciji kao, naprimjer, 23° 27′ 30″ E. Za veću preciznost, sekunde su specificirane sa [[Decimala|decimalnom frakcijom]]. Alternativni prikaz koristi stupnjeve i minute, a dijelovi minuta su izraženi decimalnim zapisom, dakle: 23° 27,5′ E. Stepeni se također mogu izraziti kao decimalni razlomak: 23,45833° E. Za proračune, ugaona mjera se može pretvoriti u [[radijan]]e, tako da se geografska dužina također može izraziti na ovaj način kao predznačeni dio {{pi}} ([[pi]]), ili neoznačeni razlomak od 2 {{pi}}.
Red 79:
|}
{{WGS84_angle_to_distance_conversion.svg}}
Kada je [[Zemlja]] modelirana [[elipsoid]]om, ova dužina luka postaje <ref name=osborne>{{Cite book |last=Osborne |first=Peter |year=2013 |url=http://www.mercator99.webspace.virginmedia.com/mercator.pdf |doi=10.5281/zenodo.35392 |title=The Mercator Projections: The Normal and Transverse Mercator Projections on the Sphere and the Ellipsoid with Full Derivations of all Formulae |chapter=Chapter 5: The geometry of the ellipsoid |location=Edinburgh |access-date=
:<math>\Delta^1_{\rm long}=\frac{\pi a\cos\phi}{180 \sqrt{1 - e^2 \sin^2 \phi}}</math>
gdje {{mvar|e}}, ekscentricitet elipsoida, povezan je s velikom i malom osom (ekvatorski i polarni radijusi) pomoću:<math>e^2=\frac{a^2-b^2}{a^2}</math>
Red 117:
==Dopunska literatura==
* {{Cite book|last=Andrews|first=William J. H.|title=The Quest for Longitude|url=https://archive.org/details/questforlongitud0000long|location=[[Cambridge, Massachusetts]]|publisher=Harvard University Press|year=1996|isbn=978-0-9644329-0-1|oclc=59617314 |ref=none}}
* {{Cite book |title=Greenwich Time and the Discovery of the Longitude |last=Howse |first=Derek |year=1980 |publisher=Philip Wilson Publishers, Ltd |isbn=978-0-19-215948-9 |url=https://archive.org/details/greenwichtimedis0000hows |ref=none}}
==Vanjski linkovi==
{{Commonscat|Longitudes}}▼
* [http://jan.ucc.nau.edu/~cvm/latlon_find_location.html Resources for determining your latitude and longitude] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080519082322/http://jan.ucc.nau.edu/~cvm/latlon_find_location.html |date=19. 5. 2008 }}
* [http://www.hnsky.org/iau-iag.htm IAU/IAG Working Group On Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190514222418/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |date=14. 5. 2019 }}
* [http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/the_tls/article5136819.ece "Longitude forged"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110616111940/http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/the_tls/article5136819.ece |date=16. 6. 2011 }}: an essay exposing a hoax solution to the problem of calculating longitude, undetected in Dava Sobel's Longitude, from [http://www.the-tls.co.uk TLS], November 12, 2008.
* [http://cudl.lib.cam.ac.uk/collections/longitude Board of Longitude Collection, Cambridge Digital Library] – complete digital version of the Board's archive
* [http://www.thegpscoordinates.com Longitude And Latitude Of Points of Interest]
Line 129 ⟶ 130:
* [http://articles.adsabs.harvard.edu/full/seri/RA.../0002//0000185.000.html Esame critico intorno alla scoperta di Vespucci ...]
* [https://exhibits.museogalileo.it/waldseemuller/ewal.php?c%5B%5D=54117 A land beyond the stars - Museo Galileo]
▲{{Commonscat|Longitudes}}
{{Projekcija mape}}
{{TimeSig}}
Line 136 ⟶ 137:
{{Authority control}}
[[Kategorija:Meridijani
[[Kategorija:Navigacija]]
[[Kategorija:Geodezija]]
| |||