Stadoù-Unanet Amerika

Evel ma tiskouez splann an anv ez eo Stadoù-Unanet Amerika un unaniezh stadoù disheñvel. Abaoe 1960 ez eus 50 anezho.

• Gwelout ar pennad Stadoù ar Stadoù-Unanet.

Ur republik bonreizhel hag ur stad kevreadel eo.

Trede brasañ bro ar bed eo ar Stadoù-Unanet war-lerc’h Rusia ha Kanada hag a-raok Republik Poblek Sina. An tiriad amerikan, en em led war 7 % eus douaroù divoret ar blanedenn, zo ken bras ha kevandir Europa. Gorread ar Stadoù-Unanet zo 17 gwech kement ha hini Frañs ar c’hevandir. Brasoc’h eget Frañs eo stad Alaska pe hini Texas. Ar bloc’had 48 stad, da lavaret eo an holl stadoù war-bouez Alaska ha Hawaii, a vez anvet « Mainland » a-wechoù, zo dezhañ ur stumm hag a denn d'ur pempkorneg, hag en em led war 4 gwerzhid-eur. 4 500 km hed zo etre ar Meurvor Atlantel (reter) hag ar Meurvor Habask (kornôg)^[4]. 2 500 km, a-hend-all, zo etre harzoù Kanada hag harzoù Mec’hiko. Ar stêr Missouri hag ar stêr Mississippi a zo 6 000 km a hed ganto o-div ha redek a reont dre greiz ar mainland. Ken hir int o-div hag ar stêr Amazon a zo o redek e Suamerika.

12 034 km harzoù ^[5]:

• 8 893 km gant Kanada (en o mesk 2 477 km gant Alaska),
• 3 141 km gant Mec’hiko.

 

Un nebeud lec'hioù dibar:

• Ar beg uhelañ : Denali en Alaska (6 168 metr)
• Al lec’h izelañ : Badwater e Traoñienn ar Marv e Kalifornia (- 86 metr)
• Ar stêr bennañ : ar Missouri-Mississippi zo ouzhpenn 6 000 km hed dezhi.
• Gorread : 9 826 676 km² (en trede plas war-lerc'h Rusia ha Kanada)
• Aod: 19 924 km
• An uhelderioù pellañ: - 86 m > + 6 194 m

 

Liesseurt eo torosennadur ar Stadoù-Unanet. En em led a ra a norzh da su dreist-holl. Er C'hornôg emañ ar Menezioù Roc'hellek (Rocky Mountains), al Lammoù-dour hag ar Sierra Nevada, 4 500 metr well-wazh a uhelder dezho. En o zouez emañ plateizioù ha diazadoù Colorado. Plaenennoù ha plateizioù bras-ec’hon kreiz ar Stadoù-Unanet zo hollad ar stêrioù Mississippi ha Missouri o redek enno. Eus an dibab eo an douaroù enno ivez. Er reter ez eus menezioù kozh, an Appalachoù o anv (Appalaches), dezho 2 300 metr a uhelder. Plaenennoù strizh zo e-touez ar menezioù-se hag ar Meurvor Atlantel.

 

An darn vrasañ eus ar menezioù-tan bev zo er c’hornôg, en Alaska hag en enezeg Hawaii :

• Menez Rainier (4 392 m), Washington
• Menez Shasta (4 322 m), Kalifornia
• Mauna Loa (4 171 m), Hawaii
• Menez Adams (3 743 m), Washington
• Menez Hood (3 429 m), Oregon
• Glacier Peak (3 213 m), Washington
• Menez Redoubt (3 108 m), Alaska
• Menez Saint Helens (2 549 m), Washington

An holl zoareoù hinoù a ren war ar Stadoù-Unanet, eus ar yenañ (hinad pennahelel en Alaska) d'an tommañ (Traoñienn ar Marv), eus ar glepañ (Gwalarn, Stad Washington) d’ar sec’hañ (hinad krin ha gouelec’hioù er Mervent). Gant an hinoù hag an torosennadurioù a bep seurt zo bet er Stadoù-Unanet ez eus bet stummet maezioù ha rannvroioù liesseurt enno.

 

• Missouri-Mississippi : 6 270 km
• Missouri : 4 370 km
• Mississippi : 3 778 km
• Rio Grande : 3 060 km
• Arkansas : 2 348 km
• Colorado : 2 317 km
• Ohio : 2 102 km
• Columbia : 2 044 km
• Snake River : 1 670 km
• Tennessee : 1 049 km

 

Gorread hollek al Lennoù Bras zo war-dro 250 000 km², bezet an hanter eus gorread Frañs ar c’hevandir.

• Roll al Lennoù meur, eus an hini vrasañ d'an hini vihanañ :
  • Lenn Superior
  • Lenn Huron
  • Lenn Michigan
  • Lenn Erie
  • Lenn Ontario

 

• Al lennoù pennañ all :
  • Lenn Pontchartrain
  • Lenn Sall Veur
  • Lenn Champlain
  • Lenn Mead
  • Lenn Powell
  • Lenn Utah
  • Lenn Tahoe

 

An Amerikaned zo o chom dreist-holl war an aodoù ha tro-dro d’al Lennoù Bras. Eus ar c’hantved hedredenn, eus tu ar c'hornôg, betek ar Meurvor Habask hag en Alaska n'eo ket bras-tre an niver a annezidi, war-bouez en ur gêr zistro bennak hag ivez e Kalifornia. Kalifornia zo ar Stad stadunanat ma'z eus an niver brasañ a dud o chom enno ha kenderc'hel a ra ar Stad-se da zesachañ an dud eus diabarzh pe eus diavaez ar Stadoù-Unanet.

En tu all d’an tri c’hard eus an dud zo o chom e kêr er Stadoù-Unanet. megalopolenn BosWash zo e biz ar vro. Roll an tolpad-kêrioù pennañ eus ar Stadoù-Unanet, o stad kevreat hag an niver a dud zo o chom enno^[6] :

 

 

 

1. New York (New York) : 24 112 176
2. Los Angeles (Kalifornia) : 18 313 809
3. Chicago (Illinois) : 11 318 384
4. Washington (DC) - Baltimore (Maryland) : 8 026 607
5. San Francisco (Kalifornia) : 7 159 693
6. Philadelphia (Pennsylvania) : 5 951 797
7. Dallas - Fort Worth (Texas) : 5 931 956
8. Detroit (Michigan) : 5 905 754
9. Miami (Florida) : 5 726 495
10. Houston (Texas) : 5 280 752
11. Atlanta (Georgia) : 5 034 362
12. Boston (Massachusetts) : 4 411 000

An Indianed e oa bet an dud kentañ o chom er Stadoù-Unanet. Tri meuriad indian a oa ha meur a gant yezh ha sevenadurioù disheñvel o doa. N’ouzer ket kalz a draoù diwar o fenn, dreist-holl evit a sell ar pobloù kantreat.

Er XVI^vet kantved hag er XVII^vet kantved e voe an Indianed o taremprediñ Europiz evit ar gwechoù kentañ. Diazezañ a reas dreist-holl ar Spagnoled er su, ar Saozon er reter hag ar Frañsizien en norzh hag en draoñienn ar Mississippi ha da-heul e voe enebet meur a sevenadur an eil ouzh egile.

E 1607 e tiazezas ar Saozon o c’hêriadenn gentañ, Jamestown hec’h anv. Da c’houde en em stalias trevadennoù niverus a-hed an aod er reter. En o zouez e oa Plymouth, Boston, Salem, Williamburg. D'ar mare-se e voe krog da harluañ ha da werzhañ tud du eus Afrika da sklaved. Gant ar morianeta e voe diorroet ar plantadegoù kotoñs er su dreist-holl ha diorroet e voe an danframmoù.

C’hwennet e voe an Indianed gant ar c’hleñvedoù-red (brec’h, ruzell) a oa bet degaset gant an difraosterien. Miliadoù a Indianed all a voe lazhet en ur vrezeliañ gant Europiz ivez. E-pad ar brezel brasañ ez aloubas ar Vreizhveuridi tiriadoù ar C’hallaoued hag e-se e oant deuet a-benn da zaougementiñ gorread an douaroù a oa dalc'het ganto betek ar mare-se.

 

Trizek trevadenn vreizhveuriat a c’hounezas o dizalc’hiezh diouzh Breizh-Veur d'ar 4 a viz Gouere 1776. Degemeret e voe ganto Bonreizh Stadoù-Unanet Amerika e 1787. Ar vonreizh kentañ bet degemeret e broioù ar c'hornôg. Diazezet eo bet an identelezh amerikan gant an daou skrid-se.

Disklêriet e voe ar Brezel Diabarzh e 1861 abalamour d'ar sklavelezh ha da blegoù fall an armerzh er Stadoù-Unanet. Ne viras ket ouzh a vro avat da vont war-raok. Evit gwir e oa bet miliadoù a dud o vont d'ober o annez ahont a-hed an XIX^vet kantved. D'ar mare-se eo ivez e voe diorroet ar greantelerezh er vro hag e voe aloubet ar c’hornôg pa voe diorret an hentoù-houarn ahont.

En XX^vet kantved eo deuet ar Stadoù-Unanet da vezañ galloudusañ bro ar bed a-fet armerzh, sevenadur ha politikerezh (dreist-holl war-lerc'h an Eil Brezel Bed), daoust m'o doa renerien ar vro c'hwitet war o zaol da vare ar brezel er Viêt-nam. Gwall skoet e voe an Amerikaned gant se. Abaoe m'eo peurechu ar brezel yen hag abaoe ma n'eus ket mui eus an URSS (Unaniezh ar Republikoù Sokialour ha Soviedel) eo ar Stadoù-Unanet ar vro dreistgalloudekañ nemeti er bed, evit a sell ar galloud milourel peurgetket.

 

Ar vro zo anezhi hanter-kant Stad kevreat a astenn o beli leun war meur a dachenn : ur c'hevread eo.

Ar Stadoù-Unanet zo anezho ur republik kevreadel prezidantel divgambr. Distag eo an tri galloud (galloud lezenniñ, galloud erounit ha galloud barn) an eil diouzh egile.

Dilennet e vez ar prezidant hag ar besprezidant asambles e-pad 4 bloaz, gant ar mouezhiañ hollek dieeun. Pep Stad a vez dileuriet gant ur skolaj dilennerien veur zo kenfeur well-wazh ouzh niver hec’h annezidi. Abaoe 1951 n’hall ket prezidant ar Stadoù-Unanet ren war ar vro ouzhpenn daou respet. Daou strollad politikel bras zo er vro dreist-holl : ar Strollad Republikan hag ar Strollad Demokratel.

 

Dilennet e oa bet George W. Bush da brezidant ar Stadoù-Unanet e miz Du 2000 (d'an 20 a viz Genver 2001 e krogas e respet). E 2004 e oa bet dilennet en-dro. E 2009 e voe Barack H. Obama, eus ar strollad demokratel, dilennet da prezidant. Dilennet eo bet Donald Trump (Strollad Republikan) da brezidant d'an 8 a viz Du 2016.

Al lez-veur eo ensavadur uhelañ ar reizhiad lezvarnel kevreadel.

 

Gouarnamant ar Stadoù-Unanet ne c'houlenn ket digant e geodediz petra eo o feiz. Dispartiet eo ar relijion diouzh ar Stad kevreadel en ur mod ofisiel. Asuret eo ar bennaenn-mañ gant ar vonreizh a ziogel ar frankiz krediñ. Ar stad kevreadel ne zegas skoazell ebet da skol relijiel ebet^{(Daveoù a vank)}. Ar bedenn renket gant ar skol zo difennet abaoe 1962 gant an diferadenn « Engel a-enep Vitale ».

Enklaskoù prevez a bep seurt a ziskouez ez eus etre 75 % ha 90 % eus an Amerikaned a gred e Doue. Koulskoude emaint 44 % o lavaret o deus cheñchet relijion ur wech da nebeutañ en o buhez. Ha lavaret a reont ne votont ket hervez o c'hredennoù.

Ar brotestanted eo ar re niverusañ, met a-raok pell e vint dindan 50 %. Ur c'hard eus an Amerikaned zo katoliked roman. Bez' ez eus ivez tud dizoue (16%), yuzevien (1,7%), boudisted (0.7%), muzulmaned (0.6%), hindouisted ha kement zo.

Lenn ar pennadoù er Rummad:Skiantourien SUA.

• George Washington : brezel dizalc’hiezh
• George Armstrong Custer : Brezel disrannidigezh ha brezelioù indian
• Robert E. Lee : Brezel disrannidigezh
• Ulysses S. Grant : Brezel disrannidigezh
• William T. Sherman : Brezel disrannidigezh ha brezelioù indian
• George S. Patton : Eil Brezel Bed
• Omar Bradley : Eil Brezel Bed
• Douglas McArthur : Eil Brezel Bed ha brezel Korea
• Dwight D. Eisenhower : Eil Brezel Bed
• William Westmoreland : Eil Brezel Bed ha brezel Viêt-Nam
• Colin Powell : Brezel Koweit (Brezel kentañ ar Pleg-mor)
• Tommy Franks : Brezel Irak (Eil Brezel ar Pleg-mor)

Lenn pennadoù ar Rummad:Livourien SUA.

• Edward Hopper 1882-1967
• Jackson Pollock 1912-1956
• Andy Warhol 1928-1987
• Jean-Michel Basquiat 1960-1988

Lenn pennadoù ar Rummad:Luc'hskeudennourien amerikan.

• Jacob Riis 1849-1914
• Alfred Stieglitz 1864-1946
• Ansel Adams 1902-1984
• Robert Capa 1913-1954
• Diane Arbus 1923-1971
• Richard Avedon 1923-2004
• Irving Penn 1917

• Robert Caro
• Robert Paxton
• Robert Utley
• Howard Zinn

Lenn ivez ar pennad Prezidanted Stadoù-Unanet Amerika

• Alexander Hamilton, soñjer politikel, politikour
• George Washington, Prezidant kentañ ar Stadoù-Unanet, 1789-1797
• Thomas Jefferson, trede prezidant, bet ijinet gantañ lezennoù war ar berc’henniezh kefredel
• Abraham Lincoln
• Theodore Roosevelt
• John Adams
• Woodrow Wilson
• John Fitzgerald Kennedy
• Franklin D. Roosevelt
• Bill Clinton, Prezidant, 1993-2001
• Barack Obama

Gwelet Sonerezh Stadoù-Unanet Amerika

Lenn pennadoù ar Rummad:Filmaozerien SUA.

Lenn ar pennad Lennegezh amerikan.

 

• Calvin Klein
• Nike
• Reebok
• Tommy Hilfiger

• Benjamin Franklin, kefredour ha politikour e-pad ar brezel dizalc'hiezh
• Thomas Alva Edison, krouer ha den afer
• Howard Hughes, nijer, produer sinema hag un oristal a zen a afer
• Stan Lee, senarioer comics, seurt bannoù-treset a bouez er Stadoù-Unanet
• Allan Pinkerton, a grouas un ajañs bras a igounierien brevez
• Paul Revere, dispac’her e-pad ar brezel dizalc’hiezh
• Harriet Tubman, a roas skoazell da gantadoù a sklavourien da dec’hel kuit e norzh ar Stadoù-Unanet a-raok ar brezel disrannidigezh
• Wilbur Wright, unan eus an nijerien vrudet kentañ.

• Dispignoù an armeoù : 400 miliard a USD (e 2004)
• Linennoù pellgomz : 268 milion a USD (e 2003) [2]
• Pellgomzerioù hezoug : 219 milion a USD (e 2005) [2]
• Skingomzerioù : 575 milion a euroioù (e 1997)
• Skinwelerioù : 219 milion a euroioù (e 1997)
• Pellgomzerioù : 659 evit 1000 annezad
• Implijerien Genrouedad : 205 milion a USD (e 2005) [2]
• Pourchaserien moned war ar Genrouedad : 7 800 (en 2000)
• Hentoù : 6 407 637 km (en o zouez 4 164 964 km hentoù terduet) (e 2004) [2]
• Hentoù-houarn : 226 605 km (en 2004) [2]
• Hentoù : 41 009 km (en 2004) [2]
• Niver a aerborzhioù : 14 858 (en o zouez 5 119 aerborzh gant roudennoù terduet) (e 2006) [2]

• Stadoù ar Stadoù-Unanet

Lec’hiennoù ofisiel:

• (en) Porched ofisiel Stadoù-Unanet Amerika
• (fr) Programmoù keleier etrebroadel skignet gant Servij kelaouiñ departamant-Stad ar Stadoù-Unanet

g • ka • ke

Broioù ha Stadoù Kreizamerika, an Antilhez ha Norzhamerika

Stadoù

Antigua ha Barbuda • Bahamas • Barbados • Belize • Costa Rica • Dominica • Republik Dominikan • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Kuba • Mec'hiko • Nicaragua • Panamá • Saint Kitts ha Nevis • Santez Lusia • Sant-Visant hag ar Grenadinez • El Salvador • Stadoù-Unanet Amerika • Trinidad ha Tobago

---

Tiriadoù dalc'het
  Danmark : Greunland
  Frañs : Clipperton • Gwadeloup • Martinik • Saint-Barthélemy • Saint-Martin • Sant-Pêr-ha-Mikelon
  Izelvroioù : Aruba • Bonaire • Curaçao • Saba • Sint Eustatius • Sint Maarten
  Rouantelezh-Unanet : Anguilla • Bermuda • Inizi Gwerc'h Breizh-Veur • Inizi Cayman • Montserrat • Turks ha Caicos

  Stadoù-Unanet : Navassa • Puerto Rico • Inizi Gwerc'h ar Stadoù-Unanet