Vilyam Şekspir

Vilyam Şekspir 1564-cü ildə Stratford-apon-Eyvonda (Yorkşir) anadan olub, aprelin 26-da vəftiz olunub, dəqiq doğum tarixi məlum deyil. Ənənəyə görə onun doğumu aprelin 23-nə təsadüf edir: bu tarix onun ölümünün dəqiq məlum olduğu günə təsadüf edir. Bundan əlavə, aprelin 23-ü İngiltərənin himayədarı olan Müqəddəs Corcun günüdür və əfsanə xüsusi olaraq bu günə ən böyük xalq şairinin anadan olması ilə üst-üstə düşə bilər^[22]. İngilis dilindən "Şekspir" soyadı "nizə ilə silkələmək" kimi tərcümə olunur. Onun atası, fermer Riçard Şekspirin oğlu Con Şekspir (1530-1601) varlı sənətkar (əlcəkçi) idi və tez-tez müxtəlif əhəmiyyətli dövlət vəzifələrinə seçilirdi^[23]. 1565-ci ildə Con Şekspir alderman, 1568-ci ildə isə şəhər şurasının başçısı idi. O, kilsə xidmətlərinə qatılmırdı, bunun üçün böyük cərimələr ödəyirdi. Şekspirin anası Meri Arden (1537-1608) ən qədim Sakson

 

ailələrindən birinə mənsub idi. Cütlüyün ümumilikdə 8 övladı olub, Vilyam üçüncü doğulub^[24]. Şekspirin Latın dilini yaxşı bilməli olduğu Stratford "İngilis qrammatika məktəbi" oxuduğu güman edilir: Stratford Latın dili və ədəbiyyatı müəllimi latın dilində şeir yazırdı. Bəzi alimlər Şekspirin Kral VI Eduardın Stratford-apon-Eyvondakı məktəbində oxuduğunu, burada Ovid və Plavt kimi şairlərin əsərlərini öyrəndiyini iddia edirlər, lakin məktəbin jurnalları günümüzə qədər gəlib çatmayıb və dəqiq heç nə demək mümkün deyil.

1582-ci ildə 18 yaşında özündən səkkiz yaş böyük yerli torpaq sahibinin qızı Anna Hataveylə evləndi. Onların evləndiyi vaxt Anna hamilə idi. 1583-cü ildə cütlüyün Suzan adlı bir qızı (23 mayda vəftiz olundu), 1585-ci ildə isə əkizləri oldu: 1596-cı ilin avqustunda 11 yaşında vəfat edən oğlu Hamnet və bir qızı Cudit (2 fevralda vəftiz olundu)^[25]. Şekspirin həyatında sonrakı (yeddi ildən çox) hadisələr haqqında yalnız fərziyyələr var. London teatr karyerası haqqında ilk qeyd 1592-ci ilə təsadüf edir və 1585-1592-ci illər arasında olan dövr alimlərin Şekspirin “itirilmiş illəri” adlandırdığı dövrdür. Şekspirin ilk tərcümeyi-halını yazan Nikolas Roye inanırdı ki, o, yerli skvayder Tomas Lüsinin əmlakını brakonyerlik etdiyinə görə təqib olunmamaq üçün Stratfordu tərk edib. Həmçinin ehtimal edilir ki, Şekspir Lüsi haqqında bir neçə ədəbsiz ballada yazaraq ondan qisas alıb. 18-ci əsrin başqa bir versiyasına görə, Şekspir teatr karyerasına London teatrının himayədarlarının atlarına baxmaqla başlayıb. Con Obri Şekspirin məktəb müəllimi olduğunu yazırdı. 20-ci əsrin bəzi alimləri Şekspirin Lankaşirdən olan Aleksandr Noqtonun müəllimi olduğuna inanırdılar, çünki bu katolik mülkədarın yanında “Vilyam Şekşaft” adlı bir kimsə var idi. Bu nəzəriyyənin Şekspirin ölümündən sonra yayılan şayələrdən başqa çox az əsası var və həmçinin “Şekşaft” Lankaşirdə kifayət qədər geniş yayılmış soyaddır.

 

Şekspirin nə vaxt teatr əsərləri yazmağa başladığı və Londona köçdüyü dəqiq məlum deyil, lakin bu barədə bizə çatan ilk mənbələr 1592-ci ilə aiddir. Bu il sahibkar Filip Henslounun gündəliyində Şekspirin "VI Henri" tarixi xronikasından bəhs edilir və Henslounun "Gül" teatrında nümayiş etdirilir^[26]. Elə həmin il dramaturq və nasir Robert Qrinin bir braşuru ölümündən sonra nəşr olundu, burada sonuncu qəzəblə Şekspirə hücum etdi, soyadını çəkmədən, lakin istehza ilə onun adını çəkdi, ümumiyyətlə Qrin Şekspiri Kristofer Marlou, Tomas Neş və Qrin kimi yüksək təhsilli yazıçılarla birlikdə tutmağa çalışmaqda günahlandırdığı qəbul edilir^[27].

Bioqraflar hesab edirlər ki, Şekspirin karyerası 1580-ci illərin ortalarından istənilən vaxt başlaya bilərdi. 1594-cü ildən bəri Şekspirin pyesləri yalnız Lord Çemberlenin adamları tərəfindən oynanılır. Bu truppaya eyni 1594-cü ilin sonunda onun ortaq sahibi olan Şekspir də daxil idi. Tezliklə truppa Londonun aparıcı teatr qruplarından birinə çevrildi. 1603-cü ildə Kraliça I Yelezavetanın ölümündən sonra truppa yeni hökmdar I Yakovdan kral patenti aldı və "Kralın Adamları" kimi tanındı^[28].

 

1599-cu ildə qrup üzvlərinin ortaqlığı Temza çayının cənub sahilində "Qlobus" adlı yeni bir teatr tikdi. 1608-ci ildə onlar "Bləkfrayers("Blackfriar Theatre") özəl teatrını da satın aldılar. Şekspirin daşınmaz əmlak alqı-satqısı və investisiyalarına dair qeydlər şirkətin onu varlı adama çevirdiyini göstərir. 1597-ci ildə Stratfordda, Nyu Pleysde (New Place) ikinci ən böyük evi aldı. Şekspirin bəzi pyesləri 1594-cü ildə in-kvarto həcmində nəşr olundu. 1598-ci ildə onun adı nəşrlərin səhifələrində görünməyə başladı. Lakin Şekspir dramaturq kimi məşhurlaşdıqdan sonra da teatrlarda oynamağa davam etdi. Ben Consonun əsərlərinin 1616-cı il nəşrində Şekspirin adı “Hər kəsin öz axmaqlığı var” (1598) və “Seyanusun süqutu” (1603) pyeslərini ifa edən aktyorların siyahısına daxil edilib. Bununla belə, onun adı Consonun 1605-ci ildə yazdığı "Volpone və ya Tülkü" pyesinin aktyor siyahısında yox idi, bəzi alimlər bunu Şekspirin London karyerasının bitməsinin əlaməti kimi qəbul edirlər^[29]. Bununla belə, 1623-cü ilin “Birinci Folio”da Şekspir “bütün bu tamaşaların baş aktyoru” kimi adlanır və onlardan bəziləri ilk dəfə "Volpone"dən sonra tamaşaya qoyulmuşdur, baxmayaraq ki, Şekspirin hansı rolları oynadığı dəqiq bilinmir. 1610-cu ildə Con Deyvis yazırdı ki, “xoş niyyət” “kral” rollarını oynayır. 1709-cu ildə Rou öz əsərində Şekspirin Hamletin atasının kölgəsini oynaması ilə bağlı artıq formalaşmış fikri qeyd etdi. Daha sonra iddia edildi ki, o,"Xoşladığınız kimi (As You Like It)" filmində Adam və "V Henrix"də Xor rollarını oynayıb, baxmayaraq ki, alimlər bu məlumatın doğruluğuna şübhə edirlər^[30]. Aktyorluq və dramatik karyerası ərzində Şekspir Londonda yaşasa da, vaxtının bir hissəsini Stratfordda keçirib. 1596-cı ildə, Nyu Pleysi satın aldıqdan bir il sonra, Temza çayının şimal tərəfindəki Bişopgeyt (Bishopgate), Müqəddəs Yelena kilsəsində yaşayırdı. 1599-cu ildə "Qlobus" teatrı tikildikdən sonra Şekspir çayın o tayından teatrın yerləşdiyi Souzuark (Southwark) şəhərinə köçdü. 1604-cü ildə o, yenidən çayın o tayından keçdi, bu dəfə çoxlu sayda yaxşı evlərin olduğu Müqəddəs Pavel Kafedralının şimalındakı əraziyə keçdi. Qadın parikləri və papaqları istehsalçısı Kristofer Mountjoy adlı fransızdan otaqlar icarəyə götürdü^[31][32].

 

Şekspirin ölümündən bir neçə il əvvəl Stratforda köçdüyünə dair məlumat var. Bu fikri çatdıran ilk Şekspir bioqrafı Rou idi. Londonun ictimai teatrları vəba xəstəliyinə görə dəfələrlə bağlanıb və aktyorların kifayət qədər işi yoxdur. O günlərdə tam təqaüdə çıxmaq nadir hadisə idi və Şekspir 1613-cü ilin martında keçmiş Blackfriar kilsəsində ev aldı^[33]. 1606-1607-ci illərdən sonra Şekspir yalnız bir neçə pyes yazdı və 1613-cü ildən sonra onları yazmağı tamamilə dayandırdı. O, son üç pyesini başqa bir dramaturqla, ehtimal ki, Şekspirdən sonra "Kral Adamları"nın baş dramaturqu olan Con Fletçerlə yazdı^[34]. Şekspirin sənədlərdə (1612-1613) sağ qalmış bütün imzaları çox zəif yazı ilə seçilir, bunun əsasında bəzi tədqiqatçılar onun həmin dövrdə ağır xəstə olduğunu düşünürlər. 23 aprel (3 may) 1616-cı ildə Şekspir vəfat etdi. Ənənəvi olaraq onun ad günündə öldüyünə inanılır, lakin Şekspirin aprelin 23-də doğulduğuna əminlik yoxdur. Şekspirdən dul arvadı (1623-cü ildə öldü) və iki qızı qaldı. Suzan Şekspir 1607-ci ildən Con Holl ilə evli idi və Cudit Şekspir Şekspirin ölümündən iki ay sonra şərabçı Tomas Kuini ilə evləndi. Şekspir öz vəsiyyətində daşınmaz əmlakının çox hissəsini böyük qızı Suzana qoyub. Ondan sonra onun birbaşa nəslinə miras qalmalı idi. Cuditin üç övladı var idi, hamısı evlənmədən öldü. Suzanın bir qızı var idi, Yelezabet, iki dəfə evləndi, lakin 1670-ci ildə uşaqsız öldü. O, Şekspirin sonuncu birbaşa nəsli oldu. Şekspirin vəsiyyətində onun həyat yoldaşının adı qısaca çəkilir, lakin o, artıq ərinin bütün əmlakının üçdə birini almalı idi^[35]. Bununla belə, o, onun "mənim ikinci ən yaxşı yatağımı" tərk etdiyini göstərirdi və bu fakt bir çox fərqli fərziyyələrə səbəb oldu. Bəzi alimlər bunu Anna üçün təhqir hesab edir, digərləri isə ikinci ən yaxşı yatağın nikah yatağı olduğunu və buna görə də bunda təhqiredici heç nə olmadığını iddia edirlər. Üç gün sonra Şekspirin cəsədi Stratfordun Müqəddəs Troitsa (Св.Троица) kilsəsində dəfn edildi. Qəbir daşının üstündə kitabə yazılıb:

1623-cü ildən bir müddət əvvəl kilsədə Şekspirin rəsm əsəri olan büstü qoyulmuşdu. İngilis və latın dillərində yazılmış kitabələr Şekspiri müdrik kral Nestor, Sokrat və Virgil ilə müqayisə edir. Dünyada Şekspirin çoxlu heykəlləri, o cümlədən Saustuark Kafedralindəki (Southwark Cathedral) dəfn abidələri və Vestminster Abbatlığının Şairlər guşəsi var^[36]. Dramaturqun ölümünün dörd yüz illiyini qeyd etmək üçün Kral sikkəxanası onun əsərlərinin üç qrupunu: komediyaları, salnamələri və faciələri simvolizə edən iki funtluq üç sikkə buraxdı (2016-cı il).

 

Şekspirin ədəbi irsi iki qeyri-bərabər hissəyə bölünür: poetik (şeirlər və sonetlər) və dramatik V. G. Belinski yazırdı ki, “Şekspirə bir şair kimi, bəşəriyyətin bütün şairləri üzərində həlledici üstünlük vermək çox cəsarətli və qəribə olardı, lakin bir dramaturq kimi indi onun adını adının yanında qoymaq mümkün olan rəqibsiz qalıb. .” 19-cu əsrin sonu - 20-ci əsrin əvvəllərində Şekspir yaradıcılığını araşdıran tədqiqatçılar əsərlərinin xronologiyasına əsaslanaraq onun mənəvi təkamülünü “şən əhval-ruhiyyədən”, ədalətin zəfərinə inamından, yaradıcılığının əvvəlində humanist ideallardan təqdim etdilər. Lakin son illərdə belə bir fikir formalaşıb ki, əsərlərindən müəllifin kimliyini çıxarmaq səhvdir. 1930-cu ildə Şekspir alimi E. C. Çembers Şekspirin yaradıcılığının janr meyarlarına görə xronologiyasını təklif etdi, sonradan C. Makmenvey tərəfindən düzəliş edildi. Dörd dövr fərqləndirildi: birinci (1590-1594) - erkən: salnamələr, İntibah komediyaları, “dəhşət faciəsi” (“Tit Andronik”), iki poema; ikinci (1594-1600) - İntibah komediyaları, birinci əsaslı faciə ("Romeo və Cülyetta"), faciə elementləri olan salnamələr, antik faciə ("Yuli Sezar"), sonetlər; üçüncü (1601-1608) - böyük faciələr, antik faciələr, "qaranlıq komediyalar"; dördüncü (1609-1613) - faciəli başlanğıcı və xoşbəxt sonu olan nağıl dramları. Bəzi Şekspir alimləri, o cümlədən A. A. Smirnov birinci və ikinci dövrləri bir erkən dövrə birləşdirdilər.

 

Dövrün əksər dramaturqları öz əsərlərini həmmüəllif edirdilər və tənqidçilər hesab edirlər ki, Şekspir də onun bəzi pyeslərini birgə yazmışdır. Bu, əsasən erkən və gec yazılmış əsərlərə aiddir. Bəzi əsərlər, məsələn, "Tit Andronik" və erkən tarix pyesləri aydın şəkildə ortaq müəllif deyildir. Mətnlərdən əldə edilən dəlillər də onu deməyə əsas verir ki, bəzi əsərlər orjinal mətnə ​​münasibətdə başqa yazıçılar tərəfindən yenidən işlənib^[37]. Şekspirin ən erkən əsərlərindən bəziləri 1590-cı illərin əvvəllərində, tarixi dramaturgiyanın dəbdə olduğu dövrdə yazılmış "III Riçard" və "VI Henri"nin üç hissəsi. Şekspirin pyeslərinin tarixini müəyyənləşdirmək çətindir, lakin mətnşünaslar "Tit Andronik", "Səhvlər komediyası", "Fırıldağın əhliləşdirilməsi" və "Veronalı iki cənab"ın da Şekspirin ilk karyerasına aid olduğunu irəli sürür. Yelizabet dövrünün dramaturqları, xüsusilə Tomas Kid və Kristofer Marlo, orta əsr dramaturgiya ənənəsi və Senekanın pyesləri Şekspirin erkən yaradıcılığına böyük təsiri olmuşdur. “Səhvlər komediyası” da klassik modelə əsaslanır, “Fırıldağın əhliləşdirilməsi” üçün isə heç bir mənbə tapılmadı, baxmayaraq ki, o, 1590-cı illərdə London teatrlarında oynanılan oxşar adlı başqa bir tamaşa ilə əlaqəlidir və folklor kökləri ola bilər^[38]. 1590-cı illərin ortalarında Şekspir istehzalı və gülməli komediyalardan romantik əsərlərə keçid etdi. "Yay Gecəsi Yuxusu" romantika, nağıl sehri və aşağı səviyyəli həyatın hazırcavab qarışığıdır. Şekspirin növbəti romantik komediyası olan "Venesiya taciri", Yelizaveta ingilislərinin irqi qərəzlərini əks etdirən intiqamçı yəhudi sələmçi Şilokun portretini əks etdirir. Hazırcavab pyes "Heç bir şey haqqında çox şey", əyalət həyatının gözəl təsviri İstədiyiniz kimi və "On ikinci gecənin canlı əyləncəsi" Şekspirin komediya janrını tamamlayır. Demək olar ki, tamamilə şeirlə yazılmış lirik "II Riçard"dan sonra Şekspir "IV Henri", 1 və 2-ci hissələr və "V Henri" salnamələrində nəsr komediyasını təqdim etdi. Onun personajları daha mürəkkəb və zərif olur, o, komik və ciddi səhnələr, nəsr və poeziya arasında çox məharətlə keçid edir ki, onun yetkin əsərləri povest müxtəlifliyinə nail olsun. Bu dövr faciələrlə başlayıb: “Romeo və Cülyetta”, bir qız və oğlanın məhəbbət və ölümünün məşhur hekayəsi və Plutarxın “Müqayisəli həyat” əsəri əsasında çəkilmiş Yuli Sezar^[39]. 17-ci əsrin əvvəllərində Şekspir bir neçə qondarma "problemli pyes" yazdı: "Ölçü üçün tədbir", "Troilus və kressida" və "Yaxşı bitən hər şey yaxşıdır", eləcə də bir sıra ən məşhur faciələr. Bir çox tənqidçilər hesab edir ki, bu dövrün faciələri Şekspir yaradıcılığının zirvəsini təmsil edir. Şekspirin ən məşhur faciələrindən birinin baş qəhrəmanı olan Hamlet, bəlkə də dramaturqun ən çox araşdırılan personajıdır; Bu, xüsusilə "Olmaq və ya olmamaq, sual budur" deyə başlayan məşhur soliloqa aiddir. İntrovert Hamletdən fərqli olaraq, tərəddüdlü qəhrəman, sonrakı faciələrin qəhrəmanları Kral Lir və Otello çox tələsik qərarlardan əziyyət çəkirlər. Çox vaxt Şekspirin faciəsi onu və yaxınlarını məhv edən qəhrəmanların çatışmazlıqları və ya ölümcül hərəkətləri üzərində qurulur^[40]. Otelloda cani Yaqo baş qəhrəmanın qısqanclığını bir nöqtəyə çatdırır və o, günahsız arvadını öldürür. Kral Lirdə qoca kral hökmranlıq hüququndan imtina edərək ölümcül səhvə yol verir ki, bu da Lirin kiçik qızı Kordeliyanın öldürülməsi kimi dəhşətli hadisələrə gətirib çıxarır. Maqbetdə Şekspirin ən qısa və ən sıxlaşdırılmış faciəsi, idarə olunmayan ambisiya Maqbet və onun arvadı Ledi Maqbeti qanuni kralı öldürməyə və taxt-tacı qəsb etməyə sövq edir və nəticədə öz günahlarının dərk edilməsi ilə məhv olur. Bu tamaşada Şekspir faciəvi quruluşa fövqəltəbii element əlavə edir. Onun son böyük faciələri, Antoni və Kleopatra və Koriolan, bəzi tənqidçilər tərəfindən onun ən yaxşı poeziyasından bəzilərini ehtiva edir^[41].

Şekspirin ilk pyeslərinin dili bu dövrün pyesləri üçün ümumi dildir. Bu saf olunmuş dil həmişə dramaturqa öz personajlarını inkişaf etdirməyə imkan vermir. Şeir çox vaxt mürəkkəb metafora və cümlələrlə yüklənir və dil canlı ifadan daha çox qiraət üçün əlverişlidir. Məsələn, "Tit Androniki"n təntənəli çıxışları, bəzi tənqidçilərin fikrincə, çox vaxt hərəkəti ləngidir;

 

“Veronalı iki cənab” filmindəki personajların dili qeyri-təbii görünür. Lakin tezliklə Şekspir ənənəvi üslubu öz məqsədlərinə uyğunlaşdırmağa başlayır. "III Riçard"ın giriş soliloqu orta əsr dramaturgiyasının ənənəvi personajı olan Vicenin öz-özünə danışmasından irəli gəlir. Eyni zamanda, Riçardın parlaq monoloqları daha sonra Şekspirin sonrakı pyeslərinin monoloqlarına çevriləcəkdir. Bütün tamaşalar ənənəvi üslubdan yeni üsluba keçidi qeyd edir. Sonrakı karyerası boyunca Şekspir onları birləşdirir və qarışıq üslublarının ən uğurlu nümunələrindən biri "Romeo və Cülyetta"dır. 1590-cı illərin ortalarında, "Romeo və Cülyetta"nın, "II Riçard"ın və "Yay Gecəsinin Yuxusunun" yaranma vaxtı Şekspirin üslubu daha təbii olur. Metafora və obrazlı ifadələr getdikcə dramaturgiya tələblərinə uyğunlaşır. Şekspirin istifadə etdiyi standart poetik forma pentametrlə yazılmış boş misradır. Erkən və sonrakı pyeslərin boş misrası xeyli dəyişir. Erkən çox vaxt gözəl olur, lakin, bir qayda olaraq, xəttin sonunda ya bütün cümlə, ya da onun semantik hissəsi bitir, bu da monotonluq yaradır. Şekspir ənənəvi boş şeiri mənimsədikdən sonra sətir sonundakı cümləni pozaraq onu dəyişdirməyə başladı. Bu texnikanın istifadəsi "Yuli Sezar" və "Hamlet" kimi pyeslərdə poeziya gücü və çeviklik verir. Məsələn, Şekspir ondan Hamletin şok hisslərini çatdırmaq üçün istifadə edir. Hamletdən sonra gələn pyeslərdə, xüsusən də sonrakı faciələrinin emosional hissələrində poetik üslub dəyişməkdə davam edirdi. Ədəbiyyatşünas Bradley üslubu "daha cəmlənmiş, daha sürətli, daha müxtəlif, daha az təkrarla" təsvir etdi. Karyerasının sonuna yaxın Şekspir oxşar effektlərə nail olmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə etdi. O, tıxac, strukturlaşdırılmamış fasilələr və dayanmalar, cümlənin qurulması və uzunluğunda müxtəlif qeyri-adi variasiyalar kimi üsullardan istifadə edirdi. Bir çox hallarda dinləyici cümlənin mənasını özü dərk etməlidir. Gecikmiş romantik pyeslərdə uzun və qısa cümlələr bir-birinə zidd qoyulur, hərəkətin mövzusu və obyekti dəyişdirilir, sözlər buraxılır ki, bu da kortəbiilik hissi yaradır. Şekspir poeziya sənətini teatr istehsalının praktiki detallarının dərk edilməsi ilə birləşdirdi. Dövrün bütün dramaturqları kimi o, Plutarx və Holinshead kimi mənbələrdən hekayələri dramatikləşdirirdi. Lakin ilkin mənbə dəyişməz qalmadı; Şekspir yeni və dəyişdirilmiş köhnə süjet xətlərini təqdim etdi ki, hekayənin bütün mürəkkəbliyi tamaşaçılara açılsın. Şekspirin məharəti artdıqca onun personajları daha aydın görünməyə və fərqli nitq nümunələri əldə etməyə başladı. Bununla belə, onun sonrakı pyesləri daha çox əvvəlki əsərlərini xatırladır. Sonrakı romantik əsərlərində o, teatrın illüziya xarakterini vurğulamaq üçün bilərəkdən süni üsluba qayıtdı.

1. Otello (film, 1955)
2. İnadkarın ram edilməsi (film, 1967)
3. Romeo və Cülyetta (film, 1968)
4. Kral Lir (film, 1970)
5. Hamlet (1948, 1990, 1997)

• Holderness, Graham. Nine Lives of William Shakespeare. — London, New York: Continuum, 2011. — ISBN 978-1-4411-5185-8.
• Loomis, Catherine, ed. William Shakespeare: A Documentary Volume // Dictionary of Literary Biography. — Detroit: Gale Group. — Т. 263. — ISBN 978-0-7876-6007-9.
• Schoenbaum, S. William Shakespeare: A Compact Documentary Life. — Oxford University Press, 1987. — ISBN 978-0-19-505161-2.

• Шекспир в Азербайджане  (rus.)
• I cild (Dünyanı "lərzəyə gətirən" dahilərdən biri, "Romeo və Cülyetta", "Hamlet", "Otello", "Kral Lir", "Maqbet")
• II cild (Sonetlər, "Təhqir olunmuş saflıq", "Heç nədən hay-küy", "Fırtına")