Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə hərbi yürüşü

1701-ci ildə erməni İsrail Ori, Erməni Kilsəsindən siyasi olaraq güclü və nüfuzlu şəxs olan Minas Tiqranyan ilə birlikdə Moskvaya gedərək Çar Pyotr ilə görüşdü. Görüşün məqsədi rusların Qafqazda Ermənistan qurmaq üçün ermənilərə dəstəyini təmin etmək idi.^[14] Həmçinin Pyotra Qarabağ və Zəngəzur məlikləri tərəfindən hazırlanmış məktub da verildi. Məktubda ermənilərin Pyotrdan başqa ümidlərinin qalmadığı qeyd edilmişdi. Pyotr İsveç ilə davam etməkdə olan Şimal müharibəsinin bitməsindən sonra ermənilərə yardım edəcəyinə dair söz vermişdi.^[15]

Şahzadə Bekoviç-Çerkəzskinin Pyotra hazırladığı və 29 may 1714-cü il tarixli olan Qafqazda dövlətlərin vəziyyəti barədə məruzəsində qeyd edilirdi ki, Rusiya buraya effektiv yürüş edə bilmək üçün qumuqları öz tərəfinə çəkməyi bacarmalıdır:^[16]

Əgər bu xalq, Allahın yardımı ilə sizin müdrikliyinizdən tərəf olarlarsa, sizin bu regiondakı gücünün böyüyəcəkdir, buna görədir ki, başqaları bu dağlı xalqından güclü şəkildə qorxmaqdadırlar və hətta qumuq şahzadələrinə, şevkallara özlərini qorumaq üçün maaş verən iranlılardan daha böyük qorxu var. Əgər onların işləri müzakirə olunursa, bu, xərac kimidir və Səfəvi şahı hər zaman qumuq sahiblərinə böyük xərclər ödəyir.

XVIII əsrin birinci rübündə Səfəvi imperiyası dərin siyasi-iqtisadi böhran yaşamaqda idi.1715-ci ildə Səfəvi imperiyasına səfər edən səfir Artemi Volınski vəziyyəti öyrənmək üçün cəhdlər etmişdi. Onun hesabatında Səfəvi ordusunun aşağı döyüş qabiliyyətində olduğu, ümumi olaraq imperiyanın tənəzzül etməkdə olduğunu qeyd etmişdi. Volınski məruzəsinin sonunda Səfəvi imperiyasını ələ keçirməyin çətin olmayacağını bildirməkdə idi.^[17][18]

Şimal müharibəsinin 1721-ci ildə sonlanmasından sonra I Pyotr Xəzər dənizi sahillərinə hücum etmək qərarına gəldi. O, Xəzər dənizi hövzəsini ələ keçirib, Mərkəzi Asiyadan və Hindistandan gələrək Rusiya ərazisindən keçib Avropaya gedən ticarət yolu qurmaq niyyətində idi. Bu ticarət yolunun qurulması Rusiya imperiyasının tacirlərinə böyük pullar qazandırmaqla birlikdə, Rusiya xəzinəsinə də böyük maliyyə gəlirini təmin etmiş olacaqdı. Ticarət yolu Hindistan, İran ərazisindən keçərək oradan Kür çayı üzərindəki rus qalasına, oradan isə Gürcüstandan keçərək Həştərxana, oradan bütün Rusiya imperiyasına malların daşınması nəzərdə tutulurdu.

I Pyotr iqtisadiyyatın və ticarətin genişlənməsinə, inkişafına xüsusi diqqət yetirməkdə idi. 1716-cı ildə o, Knyaz Bekoviç-Çerkəzskinin komandanlığı altında Xəzər dənizi vasitəsiylə Xivə və Buxaraya ordu göndərmişdi. Ekspedisiyanın məqsədi Xivənin xanını Rusiya vətəndaşlığı qəbul etməyə məcbur etmək, Buxara xanını isə Rusiya ilə dostluq münasibətləri qurmağa vadar etmək idi. Eyni zamanda ekspedisiyanın komandanlığına Hindistana gedən ticarət yollarını, Amudərya çayının aşağı axarlarınında qızıl yataqları potensialını araşdırmaq da tapşırılmışdı. Lakin bu ilk ekspedisiya tamamilə uğursuzluğa düçar oldu - Xivə xanı əvvəlcə Bekoviç-Çerkəzskini qüvvələrini dağıtmağa razı saldı, sonra isə ayrı-ayrı dəstələrə hücum edərək onları məhv etdi.

1716-cı ildə Səfəvi imperiyasının əyaləti olan Qəndəharda əfqanlar üsyana başlamışdılar. Bu üsyanın yatırılması mümkün olmadı və 1722-ci ilin martında Əfqan əmiri Mir Mahmud Səfəvi imperiyasının paytaxtı İsfahan şəhərini mühasirəyə aldı. 1722-ci ilin oktyabrında Səfəvi hökmdarı Şah Sultan Hüseyn Mir Mahmuda təslim oldu və şahlıqdan imtina etdi. Bununla eyni zamanda, Hüseynin oğlanlarından biri olan Təhmasib Mirzə İsfahandan qaçmağı bacarmış və imperiyanın şimalına getmişdi. O, özünü yeni şah elan etmiş və ölkənin yeganə legitim şahının özü olduğunu bildirmişdi. Vəziyyətin qarışıqlığından yararlanmaq istəyən Osmanlı imperiyası Səfəvi imperiyasının daxili işlərinə müdaxilə etməyə çalışmaqda idi. Mir Mahmuda Osmanlı imperiyasından vassallığı qəbul etməsi şərti ilə onun taxt hüququ tanınacağı bildirildi. Eyni zamanda Osmanlılar Şirvanda qaldırdığı üsyan zamanı Şamaxıda rus tacirləri də qətlə yetirən Hacı Davudu vətəndaşlığına qəbul edərək Şirvan və Dağıstan xanı kimi tanıdığını bildirdi. Həmçinin Hacı Davuda ehtiyyacı olduğu zaman hərbi yardım ediləcəyi də söz verildi. I Pyotr Səfəvi imperiyasında yaranan xaosdan istifadə etmək və eyni zamanda Osmanlı İmperiyasının güclənməsinin qarşısını almağa qərar verdi.^[17][18]

Səfəvi imperiyası ərazilərinə yürüşün hazırlıqları hələ Şimal müharibəsinin gedişatı zamanı başlamışdı. Hərbi kampaniyanın ilkin planı Xəzər dənizinin sahillərinə eniş etməyi və bundan sonra daha da qurudan İran ərazisinin dərinliyinə doğru irəliləməyi nəzərdə tuturdu, burada rus qoşunlarını erməni və gürcü qoşunları (təxminən 40 min nəfər) ilə birləşdirmək planlaşdırılırdı. Sonunculara Səfəvi və Osmanlı imperiyaları tabeliyindən qurtulmaqda yardım ediləcəkdi.^[14]

1714-1715-ci illərdə Knyaz Bekoviç-Çerkəzski Xəzər dənizi sahillərinin xəritəsinin hazırlanması prosesini tamamilə bitirdi. 1718-ci ildə N. Kojin və V. Urusov Xəzər dənizinin şərq sahillərinin xəritəsini yenidən hazırladılar. 1719-1720-ci illərdə Verdun və F. Soymonov Xəzər dənizinin qərb və cənub sahillərinin xəritəsinin hazırlanmasını bitirdilər. Ekspedisiya nəticəsində Xəzər dənizi sahillərinin bütün xəritəsi tamamilə hazırlanmış oldu.

I Pyotrun ilkin planı Həştərxandan yola çıxmaq, Xəzər dənizi sahilləri boyunca cənuba enmək, Dərbəndi və Bakını ələ keçirmək, bundan sonra Kür çayı sahilində qala tikmək idi. Burada qala tikildikdən sonra Tiflisə yönəlmək, orada Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan gürcülərə yardım etmək idi. Bu tapşırıq da tamamlandıqdan sonra isə Pyotr Rusiyaya geri dönmək idi. Müharibə başlamamışdan əvvəl Kartli hökmdarı VI Vaxtanq və erməni kilsəsinin rəhbəri I Aşvatsatur ilə əlaqəyə keçilmişdi. Səfəvi imperiyasına yürüşün hazırlıq mərkəzi olaraq Kazan və Həştərxan şəhərləri seçilmişdi. Yeni yürüş üçün əlahiddə 20 tabor ordu hazırlanmışdı. Bu da 22 min nəfərlik ordu və 196 artilleriya qurğusundan 80 birlik düzəldilmişdi. ibarət idi. Yürüşə başladıqdan sonra Pyotr yolda Kalmık xanı Ayukanın dəstəyini təmin etdi. Beləliklə, rus ordusuna 7 min nəfərlik Kalmık süvarisi də qatıldı.^[13] 15 iyun 1722-ci ildə rus imperatoru həştərxana gəldi. 22 min piyadanı dəniz yolu ilə daşımaq və general-mayor Kropotovun komandanlığı altında ümumi sayı 9 min nəfər olan 7 süvari alayını Tsaritsından quru yolla göndərmək qərarına gəlir; Zaporojye və Don kazak hissələri də qurudan göndərildi. Yürüş üçün 30 min tatar da işə götürüldü.^[13][19]

I Pyotrun əmri ilə və Kazan admirallığının iştirakı ilə təxminən 200 nəqliyyat gəmisi də inşa edildi. Bu gəmilərin sırasına 3 şinvaylar, 2 gekbotlar, 1 gukor, 9 şutlar, 17 tylak, 1 yaxy, 7 ever, 12 gallot və 34 fin gəmisi daxil idi. Bu gəmiləri idarə etmək üçün 6 min dənizçi cəlb edilmişdi.

1722-ci il iyulun 15-də (26) Pyotr "Qafqaz və Fars xalqlarına manifest" nəşr etdirdi və burada qeyd etdi ki, " şahın təbəələri - ləzgi hakimi Davud bəy və Qazıqumux sahibi Surxay öz hökmdarlarına qarşı üsyan qaldırdılar, Şamaxı şəhərini zəbt etdilər və rus tacirlərinə qarşı yırtıcı hücum etdilər. Davud bəyin bunun qarşılığını erməkdən imtina etməsindən sonra biz məcburuq ki,...proqnozlaşdırılan üsyançılara və bütün pis quldurlara qarşı bir ordu gətirək".

Manifestin müəllifi düşərgə ofisinə rəhbərlik edən knyaz Dmitri Kantemirə məxsus idi. Şərq dillərini bilmək Kantemirə bu kampaniyada görkəmli rol oynamağa imkan verdi. O, ərəb şriftini hazırladı, xüsusi mətbəə təşkil etdi və I Pyotrun manifestini öz tərcüməsi ilə Azərbaycan, türk və fars dillərində çap etdirdi.^[20]

Həmçinin, Rusiyanın Səfəvi imperiyasındakı konsulu Semyon Avramov vasitəsilə Pyotr imperiya hakimiyyətinə müraciət edərək, kampaniyanın məqsədinin "Səfəvi ilə müharibə üçün" aparılmadığını, qanuni hakimiyyətə "bütün düşmənlərini təmizləmək, və yenə də daimi dövlət hakimiyyətini bərpa etmək" üçün yardım etmək olduğu bildirildi.^[9]

 

27 iyul 1722-ci ildə Pyotrun donanması təyinat yerinə çatdı və imperator sahilə ilk çıxan şəxs oldu.^[21]

1722-ci ilin iyulunda cənuba doğru hərəkət edən rus qoşunları ətrafdakı Dağıstan hökmdarlarından vətəndaşlıq üçün müraciətlər aldılar, lakin I Pyotr Endirey hakimliyindən səfirlər qəbul etmədi. Cəza olaraq, imperator Briqadir Veteraninin (2000 əjdaha və 400 kazak) komandanlığı ilə Endireyə bir korpus göndərdi. Veterani "Andreevskaya kəndi"ni (Endirey kəndi) işğal etməli və qoşunların Ağraxan körfəzinə enməsini təmin etməli idi. Ona Böyük Kabardanın sahibləri Elmurza Çerkasski və Kiçik Kabarda Aslan bəy Kommetov qoşulub. İyulun 23-də Endireyə yaxınlaşanda hökmdarlar Aydəmir və Musal Çapalov 5-6 min qumuq və çeçenlə ruslara qarşı qəfil hücuma keçdilər. Veteraninin süvariləri ağır itki verərək geri çəkilməyə başladılar. Daha sonra polkovnik Naumov böyük bir ordu ilə yenidən Endireyə göndərildi. Onun ordusu Endireyi yandırdı. Sonradan Peter, əsasən kalmıklardan ibarət çeçenlərə qarşı cəza ekspedisiyasını göndərdi.

I Pyotr avqustun 12-də ordusunu toplayıb imperatriça ilə birlikdə Şamxalın paytaxtı Tərkiyə təntənəli şəkildə daxil oldu. Üç gündən sonra o, Xəzər dənizinin sahilindəki düşərgəsinə qayıtdı və Preobrajenski alayının səhra kilsəsində ordusu ilə birlikdə çalışaraq daşlardan böyük bir təpə tikdi. Bu, vaxtilə bu yerdə yaşayan çarın şərəfinə orijinal adını Port-Petrovsk kimi almış müasir Mahaçqala şəhərinin yerində baş verdi. Ertəsi gün Pyotr ordusunun başında Dərbəndə getdi, ərzaq və silahla təchiz olunmuş donanma da onun ardınca getdi.^[21]

5 avqust tarixində rus ordusu Dərbəndə doğru irəliləyişini davam etdirməkdə idi. 6 avqustda Sulak çayı sahilində olan rus ordusuna kabardalı bəylər Murza Çərkəzski və Aslan bəy öz orduları qatıdlılar. 8 avqustda ordu Sulak çayını keçdi. 15 avqustda isə isə rus ordusu Tərki şəhərinə, yəni qumuq hökmdarı Şamxalın paytaxtına çatdı. 19 avqust tarixində İncə çayı sahilində rus ordusu ilə qumuqların Utamış bəyliyinin hökmdarı Sultan Mahmudun 10 min nəfərlik və Qaraqaytaq usmisi Əhməd xanın 6 min nəfərlik birləşmiş ordusu arasında döyüş baş verdi. Döyüş rusların qələbəsi ilə nəticələndi. I Pyotrun müttəfiqi olan Tərkili Şamxal Adil Gəray rus ordusundan öndə hərəkət etməkdə idi. Onlar 23 avqustda və ya yeni təqvimlə 3 sentyabr tarixində Dərbəndə daxil oldular. Bu hadisə barədə qaynaqlar da bu qeyd edilmişdir:

Şəhərin valisi bizi qarşıladı və şəhərin açarını təqdim etdi.[22]

Dərbənd regionda yerləşən mühüm strateji əhəmiyyətə malik şəhər idi və Xəzər dənizində hərəkət üçün vacib hesab edilirdi. 28 avqustda donanma da daxil olmaqla, bütün rus ordusu şəhərə daxil oldu. Ordunun daha da cənuba irəliləməsi Xəzər dənizində çıxan tufana görə gecikdirildi. Çünki tufan nəticəsində ərzaq daşıyan gəmilər batmışdı. I Pyotr Dərbənd şəhərində qarniozun buraxıb Həştərxana geri dönmək qərarına gəldi.^[23] O, 1723-cü ildə edəcəyi yürüş üçün Həştərxan da hazırlıq görmək niyyətində idi. Bu onun özünün birbaşa rəhbərlik etdiyi son hərbi yürüş oldu.

 

Sentyabr ayında VI Vaxtanq və ordusu Qarabağa daxil oldular. Onlar həmçinin Səfəvi imperiyasına qarşı üsyan qaldırmış dağıstanlılar ilə də döyüşməkdə idilər. gəncənin ələ keçirilməsindən sonra Katalikos İsaiahın rəhbərlik etdiyi erməni dəstələri də gürcülərə qatıdlılar. Erməni və gürcü dəstələri Gəncə yaxınlığında rus ordusunun oraya gəlməsini iki ay gözləməli oldular. Sonda I Pyotrun Qafqazdan ayrıldığını xəbərini eşitdikdən sonra dağılışdılar və hərəsi öz mülkünə geri döndü.

Bu zaman Gilan əyalətində olan rus konsulu Semyon Avramov bildirirdi ki, bu əyalətin sakinləri üsyançılardan qorunmaq üçün ruslardan himayədarlıq etməyi tələb edirlər:

Yerli sakinlər üsyançılardan çox narahatdırlar və rus ordusunun gəlib onları müdafiəyə götürməsindən başqa heç nə istəmirlər.

1722-ci ilin noyabrında Pyotr polkovnik Şipova iki tabor ordu ilə birlikdə Gilana üzməyi əmr etdi.^[24] Xəzər dənizindəki hərbi donanma Soymonovun komandanlığı altında idi. İki tabor döyüşçünün bunun üçün kifayət edib-etməyəcəyi ilə bağlı Şipov sual edərkən, Laurens Lokxartın bildirdiyinə görə "niyə də yox? Stenka Razin orada 500 kazak ilə ayaqda qalmağı bacarmamışdımı? Və sənin nizami döyüşçülərdən ibarət iki taborun var, amma şübhə edirsən!" deyə cavablamışdır.^[24]

1722-ci ilin sonlarında Pyotrun ordusu artıq Gilan əyalətinə daxil olmuşdu. Gələn ordu görünüşdə şəhər xalqına şəhərlərini müdafiə etmək üçün gəlirdi. Bir müddət keçdikdən sonra yerli hakim ruslardan geri çəkilmələrini istədi. 1723-cü ilin fevralında yerli hakim yenidən şəhərin müdafiəsində rusların yardımlarına ehtiyacları olmadığına, şəhərlərini özlərinin də artıq müdafiə edə biləcəklərinə dair təminatlar verdi.^[25] Həm hakim təbəqə, həm də yerli əhali tərəfindən xoş qarşılanmayan ruslar Gilan əyalətinin sərhədlərində yerləşən karvansarayda yerləşdirildilər. Təxminən elə bu zamanda II Təhmasib də onlardan dərhal geri çəkilməyi tələb etdi. Rus komandanı polkovnik Şipov öz ləvazimatlarını və artilleriyalarını göndərdikdən sonra geri çəkiləcəklərinə dair söz versə də, buna əməl etmədi.^[25] Yerli hakim tərəfindən toplanmış ordu rusların qaldığı karvansaranı mühasirəyə aldı. Yerlilərin ordusu əsasən kəndlilərdən ibarət olmaqla, hərbi təlim görməmiş və pis silahlandırılmış 15 min nəfərdən təşkil edilmişdi.^[26] Karvansaray ətrafında baş vermiş döyüşdə iki cinahdan hücum edən və artilleriya tərəfindən dəstəklənən ruslar qələbə qazandılar. Yerli silahlı dəstələr qaçmağa başladı, onları təqib edən ruslar isə ən azı min nəfəri qətlə yetirdilər.^[25][27][28]

I Pyotrun kompaniyasının ikinci mərhələsində, yəni 1723-cü ildə Qafqaza daha kiçik rus ordusu göndərildi və ona rəhbər olaraq General Matyuşkin təyin edildi. Bu dəfə I Pyotr özü yürüşə qatılmadı və öz əmrlərini imperiyanın mərkəzindən Matyuşkinə ünvanlamaqla yürüşü idarə etdi. Yürüşdə 15 döyüş gəmisi, səhra və mühasirə topları, piyada qüvvələr iştirak edirdilər. 20 iyun tarixində ordu cənuba doğru irəliləməyə başladı və donanma da Kazandan hərəkətə keçdi. Donanma üç dəstəyə bölünmüşdü. Birinci dəstəyə baş komandan general-mayor M.A.Matyüşkin, ikincisinə general-mayor knyaz Trubetskoy, üçüncüsünə isə briqadir knyaz Baryatinski başçılıq edirdi. Artilleriya isə mayor İ.Q.Gerberin rəhbərliyi altında olmalı idi. Rusların döyüş planına əsasən ilk növbədə polkovniklər Ostafyev və Bezobrazov dörd batalyonla sahilə çıxmalı, mayor İ.Q.Gerber isə iki hekbotu və 18 funtluq çuğun topun yerləşdiyi 5 digər gəmini hazırlıq vəziyyətinə gətirməli idi.

 

I Pyotr hələ Dərbəndə ikən yürüşün əvvəllərində yazmış olduğu manifestinə Bakı hakimindən cavab almışdı. F.İ.Soymonovun səyahətnaməsində həmin məktubun məzmunu göstərilib. Məktubun məzmunu belədir:^[29]

Allahın mərhəmətilə, İmperator Həzrətlərinin Şaha olan dostluluq sədaqətinə sadiq qalaraq, qiyamçıları cəzalandırmaq üçün Şirvan vilayətinə yollandığını, onlara göndərilmiş manifestdən öyrənmişlər. Onlar Əlahəzrətə xidmət etmək və ona itaət göstərmək istəyirlər. Həmçinin, iki ildən bəri Əlahəzrət şahın düşmənlərindən müdafiə olunduqlarını, həmin cinayənətkarların dərhal layiqincə cəzalandırılmasını, özlərinin isə Əlahəzrət tərəfindən mühafizə edilməsini arzuladıqlarını bildirirlər

Bu məktubun məğzi guya Bakı sakinlərinin I Pyotrun hakimiyyəti altına keçmə arzusunu əks etdirməkdə idi. Tarixçi Elçin Qarayev iddia edir ki, bu məktub əslində əhalinin niyyətini əks etdirməməklə birlikdə, heç hakimiyyət tərəfindən də yazılmamışdı. I Pyotr belə bir məktub aldığı zaman sevinmiş və Moskva senatına göndərmiş olduğu məktubda Bakının da könüllü olaraq onun hakimiyyəti altına keçdiyini yazməşdı. 1722-ci il 25 avqustda isə Lunin adlı zabit gəmi ilə Bakıya göndərilir. Pyotrun gözləntisinin əksinə Bakı camaatı Lunini şəhərə buraxmadılar və rusların heç bir himayəsinə ehtiyyaclarının olmadığını bildirdilər. Bəlli oldu ki, Bakı şəhərin iki qrup meydana çıxmışdır. Bakı sultanı Məhəmməd Hüseyn bəyin rəhbərlik etdiyi birinci qrup Hacı Davud ilə əlaqədə idilər və ruslara qarşı idilər. İkinci qrupa Məhəmmədqulu bəy və Dərgahqulu bəy başçılıq edirdi. Onların tərəfdarları əsasən tacir və sənətkar olduğundan, onlar iqtisadi maraqlar naminə Rusiya ilə yaxınlaşma siyasəti yeridirdi. Bu səbəbdən onlar Bakı şəhərini rus qoşununa təslim etmək istəyirdilər. I Pyotrun məktubuna mənfi cavabı isə Bakı sultanı və onun tərəfdarları vermişdi.^[29]

Rusiyanın döyüş eskadrilyası iyunun 20-də Xəzər dənizinə daxil oldu və 1723-cü il iyulun 17-də Bakı buxtasına çatdı. Bakı Sultanı Məhəmməd Hüseynin rusların üzünə qapılarını açması üçün mayor Neçayev ultimatumla şəhərə göndərildi. Rusiya donanmasının gəlişi Bakını qorumaq tədbiri kimi izah edilirdi. Bakı sultanı iki gündən sonra cavab verdi və bildirdi ki, Səfəvi şahının bununla bağlı heç bir fərmanı olmadığı üçün qapını aça bilməzlər. 21 iyul 1723-cü ildə M.A. Matyuşkin rus donanmasına qoşunları sahilə endirmək və şəhəri tutmağa davam etmək əmrini verdi. Rus ordusu Bakıya yaxınlaşdığı zaman tarix 21 iyul idi. Mühasirəyə alınanlar könüllü şəkildə şəhəri təslim etmə təklifini rədd etdilər. 21 iyulda 4 taborluq rus ordudu iki səhra toplu ilə birlikdə qaladan çıxıb hücuma keçən bakılıları geri oturda bildilər. Belə ki, sahilə çıxarılan rus əsgərləri topları sahildə quraşdırana qədər şəhərdən güclu süvari dəstəsi rus əsgərlərinə qarşı hücuma keçir. Lakin mayor İ.Q.Gerberin rəhbərliyində rus əsgərləri iki səhra topunu vaxtında quraşdırdığından, onlardan atılan atəş şəhərin müdafiəçiləri olan süvariləri yenidən qalaya geri qayıtmağa məcbur edir. Dəniz tərəfdən də rus gəmiləri Bakı şəhərinə hücuma hazırlıq vəziyyətinə gətirilmişdi. Bunun üçün yeddi gəmi şəhərə yaxınlaşaraq yarımdairə şəklində lövbər saldılar. Əmrə əsasən hekbotlardan ikisi şəhərə atəş açmalı, beşi isə şəhər divarlarını dağıtmalı idi. İlk olaraq mühasirədəkilər toplardan şəhərə yaxınlaşan rus gəmilərinə atəş açmağa başladılar. Lakin rus gəmiləri mövqe tutub toplardan bakılılara cavab atəşi açanda Bakının müdafiəçiləri bir saat belə davam gətirə bilməyərək toplarını qoyub qalaya doğru geri qaçırlar. Mortirlər (qısalüləli top) də öz işini gördü. Ştikyunker Çirkovun ustalığı sayəsində onlardan atılan üçüncü mərmi atəşindən sonra Bakı şəhərində yanğın baş verir. Həmin gün rus ordusu tərəfindən axşama qədər Bakıya 94 mərmi atılır. Eyni zamanda ruslar sahilə enərək iki batalyon batareya düzəldib oraya dörd haubitsa (qısalüləli ağır top) yerləşdirirlər. Mühasirədəkilərə qala divarlarında top atəşinin açdığı yarığları tutmağa macal verməmək üçün şəhər gecə-gündüz atəşə tutulurdu. Lakin bakılılar təslim olmaq fikrində deyildilər. Əksinə, Bakının süvari dəstəsi imkan düşən kimi quruda quraşdırılmış batareyaya tez-tez hücumlar edirdi.^[29]

Şəhərə hücum zamanı Bakı buxtasına 7 hərbi gəmi gəldi və şəhəri ağır bir şəkildə bombardman etməyə başladılar. Həmçinin qurudan edilən bombardman da qala divarlarına ziyan vurmuşdu. Qala divarlarının bir hissəsinin uçması nəticəsində ruslar buradan şəhərə girməyə çalışsalar da, dənizdə başlayan tufan onların gəmilərini xeyli uzağa süpürüb apardı. Lakin Bakının güclü müqavimətinə baxmayaraq, 26 iyulda şəhər ruslara təslim oldu.

 

1723-cü ildə Osmanlı ordusu Səfəvi imperiyasını ələ keçirməyə başladı. Bundan xəbər tutan II Təhmasib İsmayıl bəy adlı səfirini Peterburqa göndərdi. Onun məqsədi I Pyotr ilə müqavilə imzalamaq idi. I Pyotra Xəzər dənizi sahilləri torpaqlar güzəştə gedilir, onun qarşılığında isə ruslar səfəvilərə əfqanları ölkədən qovmağa yardım edəcəkdilər.^[30][31]

Beləliklə Peterburq sülh müqaviləsinə görə Səfəvi imperiyası Dərbənd və Bakının Rusiyaya verilməsini təstiqləyir, Gilan, Mazandaran və Astrabadın da ilhaq haqqını verirdi. Bu o demək idi ki, Xəzər dənizinin bütün cənub və qərb sahilləri Rusiyaya verilirdi. Bu ərazilərin qorunması Rusiya ordusu tərkibində təşkil edilən İran Korpusuna tapşırılacaqdı. Müqaviləyə görə Səfəvi dövləti bu qüvvələri bölgədə sülhü qorumaq üçün göndərilmiş ordu kimi qəbul etməli idi.^[32]

23 sentyabr 1723-cü ildə onun [şahın] Sankt-Peterburqdakı səfiri İsmayıl bəy alcaldıcı müqaviləni imzaladı. Bu müqaviləyə görə çar şaha öz çətin vəziyyətdə olan taxtını qorumaq üçün öz dostluğunu və üsyançılara qarşı dəstəyini verəcək. Bunun qarşılığında şah əbədi olaraq Rusiyaya bu torpaqların - bütün onlara aid olan mülklərlə birlikdə Dərbəndin, Bakının, eləcə də Gilan, Mazandaran və Astrabadı verirdi. Beləliklə də onlar qüvvələri ilə Əlahəzrət Şahı üsyançılara qarşı dəstəkləmək üçün ordu göndərəcəkdi, lakin pul tələb etməyəcəkdi.

Səfəvi tərəfindən müqaviləni imzalayan II Təhmasib tərəfindən göndərilmiş səfir İsmayıl bəy idi.^[33] Müqavilənin mətni 1724-cü ilin aprel ayında Səfəvilərin o dövrki paytaxtı Qəzvinə leytenant Knyaz boris Meşçerski tərəfindən gətirildiyi zaman paytaxt əhalisi artıq müqavilə mətninin mahiyyətindən xəbərdar idi. Rus səfiri şəhərə daxil olduğu zaman əhali ona qarşı zorbalığa başlayıb hədələdi. O, II Təhmasib tərəfindən ənənəvi mərasimlə qarşılasa da, Səfəvi şahı müqaviləni təstiqləməkdən imtina etdi.^[34][35][33] Tarixçilər bunun səbəbi kimi onu göstərirlər ki, Səfəvi tərəfi 1920-ci illərdə keçirdiyi dəhşətli zəifləməyə baxmayaraq, bölgədə olan rus ordusunun ona təhlükə törədə biləcəyinə böyük şübhə duymağa başlamışdılar. Həmçinin artıq II Təhmasibə aydın idi ki, ruslar ona əfqanlara qarşı mübarizədə yardım göstərmək iqtidarında deyillər. Bundan başqa, mümkündür ki, II Təhmasib İstanbulda ruslarla osmanlıların danışıqlar apardığından da xəbərdar idi. İsmayıl bəy belə bir müqaviləyə qol çəkdiyinə görə cəzalandırılmalı idi, buna görə də o, geri dönmədi və 20 il sonra sürgündə ikən Həştərxanda vəfat etdi.^[33]

Ruslar və Osmanlılar Səfəvi imperiyasının zəifləməsindən istifadə edib ondan daha çox torpaq ələ keçirmək niyyətində idilər. Xəzər dənizi sahillərinin Rusiyaya verilməsi Osmanlı imperiyasının narahatlığına səbəb oldu. Osmanlı imperiyası II Təhmasibin vəziyyətinin pis olmasından istifadə etdi və 1723-cü ilin sonu, 1724-cü ilin əvvəllərində Şərqi Gürcüstanı və Çuxursəəd bəylərbəyiliyini ələ keçirdi. Bundan sonra da Rusiyanı müharibə elan etməklə hədələdi. Bu ikilinin münasibətləri Gəncəni ələ keçirmək üçün müharibə həddinə çatmışdı və bu məqamda münasibətləri sakitləşdirmək üçün Fransa müdaxilə etdi.^[36] Bu zaman Rusiya artıq bütün Xəzər sahili vilayətləri ələ keçirmiş, Osmanlı isə imperiyanın qərb torpaqlarını tutmuşdu.^[34] Rusiya ilə Səfəvi imperiyasının razılığa gəlməsi ilə bağlı xəbərin Osmanlı sarayına yetişməsindən sonra Osmanlı özündən başqa heç bir dövlətin Xəzər sahilində yerləşməsinə göz yummayacağını bildirdi. Bu məqamda Fransanın vasitəçilyi ilə iki imperiya 12 iyul 1724-cü ildə İstanbulda razılığa gələ bildilər və Səfəvi imperiyasını öz aralarında paylaşdırdılar.^[37][38] Müqaviləyə görə Kür ilə Arazın birləşdiyi yerdən şərqdə yerləşən torpaqlar Rusiyaya verilirdi. Buraya Peterburq müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmuş bölgələr daxil idi. İki çayın birləşməsindən qərbdə yerləşən torpaqlar isə, yəni Cənubi Azərbaycan, Həmədan, Kermanşah, Cənubi Qafqazın yerdə qalan hissəsi Osmanlı imperiyasına verilirdi.^[39] Həmçinin müqavilədə nəzərdə tutuluşdu ki, o zaman II Təhmasib tərəfindən idarə edilən Səfəvi imperiyası bu müqaviləni qəbul etməyi rədd edərsə Osmanlı və Rusiya ikisi birlikdə ona qarşı ortaq mövqe sərgiləyəcək, II Təhmasibi taxtdan salacaq və onnu yerinə oyuncaq hökmdarı taxta oturdacaqdılar.^[34][40]

Müqavilənin adlandırılması fərqlənməkdədir. Müqavilənin adı müxtəlif qaynaqlarda İstanbul müqaviləsi,^[41] Rus-Osmanlı andlaşması^[42] və ya Səfəvilərin paylaşdırılması^[39] deyə keçməkdədir.

1730-cu ildən etibarən Səfəvi imperiyası güclənəyə başladı. Nadir xan Əfşarın rəhbərliyi altında itirilmiş toirpaqların geri qaytarılması prosesinə başlanıldı. İlk öncə əfqanlar, daha sonra da Osmanlı üzərində parlaq qələbələr qazanıldı. Səfəvi imperiyası ilə döyüşməkdən çəkinən Rusiya imperiyası 1732-ci ildə Səfəvi imperiyası ilə müqavilə imzaladı. Kür çayından cənubda ruslar tərəfindən ələ keçirilmiş torpaqlar geri qaytarıldı. Həmçinin iki dövlətin Osmanlı imperiyasına qarşı fəaliyyət göstərməsi də nəzərdə tutulmuşdu.^[43][44] Nadir xanın 1735-ci ildə Osmanlını tamamilə imperiyadan qovmasından sonra ruslar ilə Gəncə müqaviləsi imzalandı. Bu müqavilə ilə Bakı və Dərbənd ətraf torpaqlarla birlikdə Səfəvilərə geri qaytarıldı.^[45]

I Pyotr Rusiya dövlətinin xarici siyasətinə xüsusi önəm verirdi. I Pyotr tərəfindən Səfəvi imperiyasına yürüş Şimal müharibəsinin bitməsindən sonra öz imperiyasını daha bir dənizə çıxarma proqramının bir hissəsi kimi dəyərləndirilirdi. Xəzər dənizi sahillərində böyük ərazilər ələ keçirməklə Rusiya imperiyası Qərb dövlətləri ilə ticarətdən daha çox xeyir götürəcəkdi. Bu plana görə Hindistandan alınacaq mallar Xəzər dənizi vasitəsiylə rus tacirləri vasitəsiylə Avropaya daşınmalı idi. Bunun üçün Şərqdən gələn, Xəzərdən çıxıb Hindistana çatan malları Kür çayından keçirib Avropada baha qiymətə satmaq lazım idi.

Fransa I Pyotrun Səfəvi imperiyası ilə bağlı planlarını dəstəkləməkdə idi. Buna görə də, Fransa Osmanlı imperiyasının Rusiyaya qarşı müharibəyə başlamasını istəmirdi. Həmçinin Fransa Avstriya ilə bağlı məsələlərini həll edə bilmək üçün bu iki dövlətin münasibətlərinin qaydasında olmasını istəməkdə idi. İstanbuldakı danışıqlar zamanı Fransa öz mövqeyini belə izah edirdi:^[46]

...Fransız səfiri sonradan bunları dedi:[…] beləliklə, Rusiya monarxı Ali Qapu ilə yaradılmış dostluq münasibətlərinin davam etdirilməsi üçün silahlarını işə salmadı, […] Türk nazirləri dedi ki, Ali Qapudan çox əvvəl zamandan ləzgilərə fərman göndərilmişdir ki, yuxarıda adları çəkilən rus yerləri ilə düşmənçilik törətməməsi üçün təmir edilməmişdir.

I Pyotr hollandiyalılar ilə də danışıqlara başlamışdı. Planlaşdırıldı ki, artıq bütün dünya ilə ticarət etməkdə olan hollandiyalı tacirlər şərq mallarını Rusyadan alacaqdılar. Onlara hətta ipək ticarəti təklifi ilə məktub da göndərilmişdi. Səfirə hollandiyalılara ipık ticarəti barədə məlumat vermək, razılığıa gəlindikdən sonra isə ticarətə başlamaq əmr edilmişdi.^[47]

XVIII əsrdən sonra şərq mallarına Avropada böyük ehtiyac var idi. Polşada müxtəlif ədviyyatlar yüksək qiymətə qiymətləndirilirdi. "Hadisələri müşahidə edən kral təcrübəli bir iş adamı kimi masada oturan polşalıların bu ədviyyatlar olmadan edə bilməyəcəyini gördü." Böyük Pyotr gələcəkdə bu məhsulları orada satmaq niyyətində idi. Bundan əlavə, Şimal müharibəsi zamanı Polşa ilə münasibətlər qismən yaxşılaşmışdı.^[48]

1721-ci ildə Böyük Britaniya Rusiyanı imperiya olaraq tanımaqdan imtina etdi. Britanya Rusiyanın Xəzər sahili torpaqları ələ keçirməsinə qarşı idi və buna görə də, Pyotrun buraya yürüşünü üsyançı ləzgiləri cəzalandırmaq kimi yox, bu torpaqların ruslar tərəfindən ilhaqı kimi dəyərləndirirdilər. Elə Pyotrun da onlara münasibəti bir mənalı deyildi. O, Britaniyanı ticarət rəqabətində özünün rəqibi kimi görürdü. "Peter ingilis ticarətinə toxunmadı […] O, Britaniya idxalına zərbə vurmağa qərar verdi."^[49] İstanbulun hakim dairələri ilə əlaqələri olan ingilislər deyirdilər ki, əslində ruslar Şirvanı, İrəvanı və Gürcüstanı ələ keçirmək üçün böyük ordu toplayırlar. Bundan dərhal sonra I Pyotr İstanbul səfiri I.I. Neplyuevə məktub yazaraq Osmanlı imperiyasını özünün Xəzər sahili bölgələri ələ keçirmək niyyətində olmadığına inandırmağını istədi. Pyotr yürüşünün Osmanlı imperiyasına sərhədlərdəki üsyançıları məğlub etmək üçün təşkil edildiyinə inandırmaq istəyirdi.^[50]

Danimarka ikili münasibət sərgiləməkdə idi.^[51] Danimarka hökuməti ruslarla ticarətə başlamaq niyyətində idi, lakin sonradan Danimarka kralı Britaniya ilə ticarət etməyi üstün tutdu və ruslarla ticarətə qarşı çıxdı. Danimarka, eləcə də İsveç tacilrləri rusların Baltık dənizinə çıxmalarını, Hindistandan gətirilən şərq mallarını bu yollarla satmalarını istəməməkdə idilər.

Osmanlı imperiyası rus tacirlərinin Şərq ölkələri ilə ticarət etmələrinin qarşısını almaq, eləcə də şərq mallarını Avropaya özü çatmaq üçün Xəzər dənizinə çıxışlarının qarşısını almaq istəyirmiş. Buna görə də, Osmanlı imperiyası Səfəviyə qarşı üsyan qaldırmış şəxslərə yardım etməyə başladı. Üsyançılar Osmanlı imperiyasının bu siyasətini rəğbətlə qarşıladılar və ondan özlərini himayəyə götürməyi xahiş etdilər. Davud bəy hədiyyələrlə öz adamlarını sultanın qəbuluna göndərib himayədarlıq tələbini rəsmi şəkildə istədi.^[52] I Pyotrun Xəzərə səfəri Rusiya və Osmanlı münasibətlərini qısa müddət ərzində pisləşdirdi və müharibə həddinə çatdırdı. Bu münasibətləri həll etmək üçün 1724-cü ildə İstanbul müqaviləsi imzalandı və iki imperiya Qafqazda öz nüfuz dairələrini müəyyənləşdirdilər. Bu müqavilə Osmanlı imperiyası Rusiya imperiyasının əldə etdiyi bölgələrin ilhaqını rəsmən tanıdı.^[53]

Osmanlı imperiyasının protektoratlığı olan Krım xanlığında açıq şəkildə Rusiyaya qarşı mübarizə tələbləri eşidilməkdəydi. Onlar "müsəlmanları evlərindən qovanlara qarşı sərt şəkildə mübarizə aparılmasını" istəyirdilər. Bu Osmanlının vassalı olan xanın artıq Pyotr rəhbərliyindəki rusların onun üçün böyük təhlükə olduğunu anlamasının nəticəsi idi.^[54]

Heç bir ölkə ilə iqtisadi əlaqələr həyata keçirilmədi. Bu, Farsdan Hindistana çay olmadığı üçün baş verdi. Avropa ilə Şərq arasında sürətli ticarəti həyata keçirmək qeyri-mümkün oldu.

Rus çarı I Pyotr (1689–1725) Xəzəryanı bölgələri ələ keçirməyi qərara aldı. O, Xəzər dənizini Rusiyanın daxili dənizinə çevirməyi və Şərq ölkələri ilə Xəzər–Volqa yolu ilə ticarət etməyi, Şərqlə Qərb ticarətində Rusiyanın vasitəçiliyinə nail olmağı planlaşdırmışdı. Öz yaxın adamı A.P.Volinskiyə kəşfiyyat aparmağı tapşıran I Pyotrun əsas məqsədi Xəzərin qərb hissəsini işğal etmək, Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək idi. A.P.Volinski karvan yollarını, yol boyu otlaqların olmasını (bu, suvari qoşun üçün lazım idi), yerli qoşunun, müdafiə qurğularının vəziyyətini öyrənməli, buradakı xristianlarla əlaqə yaratmalı idi. Ona həmçinin, burada rus ticarətinin inkişaf etdirilməsi perspektivinin öyrənilməsi də tapşırılmışdı.

1721-ci ilin avqustunda Şirvan üsyanı zamanı Şamaxını ələ keçirən Hacı Davud və Surxay xanın adamlarının rus tacirlərini öldürmələri Rusiyanın Xəzəryanı bölgələri tutmaq planını qətiləşdirdi. I Pyotr onları həm Rusiyanın, həm də Səfəvilərin ümumi düşməni elan etdi. Bu zaman Hacı Davud kömək üçün Osmanlı sultanı III Əhmədə (1703-1730) müraciət etdi, sonra isə İstanbula gedib özünün Şirvan hakimi təsdiq olunması üçün razılıq aldı. Buna baxmayaraq, Rusiya işğalçılıq niyyətlərindən əl çəkməmişdi. Əvvəla, Rusiya iqtisadiyyatının Azərbaycan xammalına böyük ehtiyacı vardı. İkincisi də Rusiya osmanlıların Cənubi Qafqazda, Xəzəryanı bölgələrdə möhkəmlənmək cəhdlərinin qarşısını almağa çalışırdı.

• Lockhart, Laurence, The fall of the Ṣafavī dynasty and the Afghan occupation of Persia, University of Michigan, 1958
• Fisher və başqaları, William Bayne Fisher,P. Avery,G. R. G. Hambly,C. Melville, The Cambridge History of Iran, Volume 7, Cambridge University Press, 1991, ISBN 0521200954
• Mikaberidze, Alexander, Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia [2 volumes], 2011, ISBN 1598843370
• Составители və başqaları : М. А. Волховский, В. М. Муханов, Составители: М. А. Волховский, В. М. Муханов, Кавказский вектор российской политики. Т. 1. XVI—XVIII вв., Moskva, 2011
• Молчанов, Н. Н., Дипломатия Петра Первого, Moskva, 1990
• Qarayev, Elçin. F.İ.Soymonovun "Xəzər Dənizinin və Orada Həyata Keçirilən Rusiya İşğallarının Böyük Pyotrun Tarixinin Bir Hissəsi Kimi Təsviri" Adlı Səyahətnaməsi Azərbaycan Tarixinin Mənbəyi Kimi. Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov Adına Tarix İnstitutu. 2006. (#accessdate_missing_url)
• Kostomarov, Nikolaĭ Ivanovich, Русская история в жизнеописаниях ее главнейших деятелей, 2004
• Подрезов, М.А., [file:///Users/qulamhuseyn/Downloads/3279-5339-3-PB.pdf Взгляды в современном Иране на Персидский поход Петра I] (#bad_url) (PDF), Вестник МГИМО-Университета. 2022. 15(6), 2022
• Персидский поход 1722–1723 гг., Военные конфликты, кампании и боевые действия русских войск 860–1914 гг., Военные конфликты, кампании и боевые действия русских войск > Войны и конфликты России в 1700 – 1799 гг., 2000
• Kazemzadeh, Firuz, IRANIAN RELATIONS WITH RUSSIA AND THE SOVIET UNION, TO 1921, Cambridge: Cambridge University Press / Edited by P. Avery, G. R. G. Hambly and C. Melville, 2008
• Алиев, К.М., Таргу-наме. Лексикон., Махачкала, 2001
• Густерин П., П., Первый российский востоковед Дмитрий Кантемир / İlk rus şərqşünası Dmitri Kantemir, Moskva, 2008
• Гизетти А. Л., А. Л., Хроника Кавказских войск. В двух частях, Тифлис: Издание Военно-исторического отдела при штабе Кав. воен. округа, 1896
• Baddeley J. F. (англ.) / Пер. с англ. Л. А. Калашниковой. — М. [L.]: Центрполиграф (Longmans, [1908]), 2011. — С. 65. — ISBN 978-5-227-02749-8., J. F., Завоевание Кавказа русскими. 1720—1860 = The Russian conquest of the Caucasus. Пер. с англ. Л. А. Калашниковой., Moskva: Центрполиграф (Longmans, [1908]), 2011, ISBN 978-5-227-02749-8
• Кулаков, В. О., Персидский посол Исмаил-бек и Астрахань в 20- е гг. XVIII века // Вопросы исторической науки : материалы I Междунар. науч. конф., Москва: Ваш полиграфический партнер, 2012
• Лебедев, Д.М., География в России петровского времени, Moskva: Изд-во АН СССР, 1950
• Иванов, М. С., Очерк истории Ирана, 2019
• Курукин, И. В., Артемий Волынский, Молодая Гвардия, 2011
• Рязанов, Д. Б., Англо-русские отношения в оценке К. Маркса, Петроград, 1918
• Князьков, С. А., Очерки из истории Петра Великого и его времени, Moskva: Репр. воспроизведение изд. 1914 г., 1990
• Bournoutian, Abraham (Erewantsʻi), George A. Bournoutian, History of the wars: (1721-1736), Mazda Publishers - Indiana University, 1999, ISBN 1568590857
• Lang, David Marshall, The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658-1832, New York: Columbia University Press, 1957
• Dowling, Timothy C., Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond ..., Abc-Clio, 2014, ISBN 9781598849486
• Tucker(2006). "Nāder Shah". . Retrieved 5 January 2014., Ernest, Nāder Shah, Encyclopædia Iranica Online, 2006
• Bromley, J. S., The New Cambridge Modern History: Volume 6, The Rise of Great Britain and ..., Cambridge University Press, 1970
• Savory, Roger, Iran Under the Safavids, Cambridge University Press, 1980, ISBN 0-521-04251-8
• Martin, Samuel Elmo, Uralic And Altaic Series., Routledge, 1997, ISBN 0-7007-0380-2
• Houtsma və van Donzel, E., Houtsma, M. Th.; van Donzel, E., E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, BRILL: Brill, 1993, ISBN 90-04-08265-4
• Bain, R. Nisbet, Slavonic Europe - A Political History of Poland from 1447 to 1796, READ BOOKS, 2006, ISBN 1-84664-581-6
• Simon Payaslian. The History of Armenia: From the Origins to the Present. NY: Palgrave Macmillan US. 2008. ISBN 9780230608580.