Mahatma Qandi

 

Mohandas Karamçand Qandi^[13] 2 oktyabr 1869-cu ildə Porbandarda, bir hindli modh ailəsinin övladı olaraq anadan olmuşdur. Atası Karamçand Qandi Porbandarın divanı, yəni baş vəziri idi. Anası Putlibaysa atasının dördüncü həyat yoldaşı və Pranami Vaişnava məzhəbindən olan bir hindli idi.^[14][15] Karamçandın ilk iki həyat yoldaşı da bir qız övladı dünyaya gətirdikdən sonra bilinməyən səbəbdən ölmüşdülər.^[16][17] Dindar olan anasının yanında keçirdiyi uşaqlıq illərində Qucaratdakı Caynizmin də təsiri ilə Qandi canlılara zərər verməmək, ətyeməzlik, mənəvi təmizlik üçün oruc tutmaq, müxtəlif dini inanc və kastalardan olanlar arasında qarşılıqlı tolerantlıq kimi vərdişlərə yiyələnmişdir. Anadan olanda vaişya, yəni işləyənlər kastasına mənsubdu.

Qandi 1883-cü ilin mayında 13 yaşında olarkən ailəsinin istəyi ilə 13 yaşındakı Kasturba Makhanci ilə evləndi.^[18] İlk uşaqları körpə olarkən öldü. Ümumilikdə cütlüyün 5 övladı olmuşdur. 1888-ci ildə Hariral, 1892-ci ildə Manilal, 1897-ci ildə Ramdas və 1900-cü ildə Devdas anadan olmuşdu.^[18] Qandi gənclik illərində Porbandar və Rackotda orta səviyyəli bir şagirddi. Bhavnaqarda yerləşən Samaldas Kollecinin qəbul imtahanından çətinliklə keçə bilmişdi. Ailəsi onun vəkil olmasını istədiyi üçün kollecdə də xoşbəxt deyildi.

 

4 sentyabr 1888-ci ildə, 18 yaşında olarkən Qandi vəkil olmaq üçün London Universitet Kollecinə qəbul oldu. Londonda yaşadığı müddət ərzində ət, spirtli içki və cinsi əlaqədən uzaq durmaq kimi hindli qanunlarına əməl edəcəyi ilə bağlı Caynizm din xadimi olan Becharjinin qarşısında anasına verdiyi sözün təsirində qalmışdı.^[19] Bir müddət rəqs dərslərinə gedib ingilis adətlərini yoxlamağa çalışsa da, ev sahibinin qoyun ətindən hazırladığı yeməkləri yemirdi. Qandi ev sahibinin ona göstərdiyi, Londonda yerləşən bir neçə vegetarian restoranında yemək yeyirdi. Qandi yalnız anasının istəyi ilə kor-koranə şəkildə bu cür qidalanmaq yerinə, ətyeməzlik haqqında yazılar oxuyaraq bu fəlsəfəni intellektual səviyyədə də mənimsəmişdir. O, Ətyeməzlər dərnəyinə üzv oldu və bu dərnəyin idarə heyətinə seçilib bir şöbəsini qurdu.^[20] Qandi daha sonralar təşkilatlandırma bacarıqlarını bu dərnəkdəki işlərində öyrəndiyini demişdi. Onun qarşılaşdığı ətyeməzlərin bəziləri dünyada qardaşlığı bərqərar etmək üçün 1875-ci ildə qurulan Teosofiya cəmiyyətinin üzvü idi. Bu cəmiyyətin üzvləri özlərini Hinduizm və Buddizmlə bağlı olan əsərlərin araşdırılmasına həsr etmişdi. Onlar Qandini Bxaqavad Qitanı^{[q 2]} oxumasına təşviq etdilər.^[20] Əvvəllər dini mövzulara xüsusi bir maraq göstərməmiş olan Qandi Hinduizm, Xristianlıq, Buddizm, İslam və digər dinlərin dini kitabları ilə bu kitablar haqqında yazılan əsərləri oxudu. İngiltərə və Uelsin vəkillər palatasına getdikdən sonra Hindistana qayıtdı, amma Mumbayda vəkillik edərkən o qədər də uğur qazana bilmədi.^[20] Sonra liseydə müəllim işləmək üçün müraciət etsə də, burada da uğur qazana bilməyib Rackota geri döndü və bir növ notarius fəaliyyəti olan pul qarşılığında məktub, ərizə və s. yazmağa başladı. Britaniyalı bir zabitlə aralarında anlaşmazlıq yarandığından bu işini də davam etdirə bilmədi.^[16][20] Avtobioqrafiyasında bu hadisəni böyük qardaşının xeyrinə həyata keçirdiyi uğursuz bir lobbiçilik fəaliyyəti kimi qeyd etmişdi. Bu vəziyyətdə olarkən 1893-cü ildə Böyük Britaniyanın tərkib hissəsi olan Cənubi Afrikanın Natal əyalətində yerləşən bir Hindistan firmasının təklif etdiyi bir illik işi qəbul etdi.^[16]

1895-ci ildə Qandi Londona döndükdən sonra radikal düşüncələrə sahib olan Müstəmləkələr naziri Cozef Çembırleynlə tanış oldu. Sonralar bu nazirin oğlu olan Nevil Çembırleyn Baş nazir olmuş və 1930-cu illərdə Qandinin fəaliyyətlərini dayandırmağa çalışmışdı. Cozef Çembırleyn hindlilərə pis yanaşdığını qəbul etsə də, bu vəziyyəti düzəldəcək hər hansı bir qanun dəyişikliyinə meyil göstərmədi.

 

Qandi Cənubi Afrikada hindlilərə tətbiq olunan ayrı-seçkiliyə məruz qaldı. Əvvəlcə birinci dərəcəli biletə sahib olmasına baxmayaraq üçüncü dərəcəli yerə keçməyi qəbul etmədiyinə görə Pitermariçburqda qatardan qovuldu.^[21] Sonra yoluna at arabasında davam edərkən avropalı bir sərnişinə yer vermək üçün arabanın çölündəki pilləkəndə yoluna davam etməyi qəbul etmədiyi üçün sürücü tərəfindən döyüldü.^[22] Bu yolda müxtəlif hotellərə qəbul olunmamaq kimi çətinliklərlə qarşılaşdı. Buna oxşar hadisələrdən birində Durban məhkəməsi hakiminin Qandiyə sarığını çıxarmasını əmr etməsinə baxmayaraq bunu qəbul etmədi.^[23] Qarşılaşdığı sosial haqsızlıqlar onun həyatında bir dönüş nöqtəsi olmuş və daha sonrakı sosial etirazlarının əsasını təşkil etmişdir. Cənubi Afrikada hindlilərin qarşılaşdığı irqçilik, mənfi rəy, haqsızlıqlara şəxsən şahid olmuş və xalqının Böyük Britaniya içindəki yeri ilə özünün bu toplum içindəki yerini sorğulamağa başlamışdır.

 

Qandi hindlilərin səs vermək haqqının qarşısını alan bir qanuna onların qarşı çıxmasına kömək etmək üçün burada qalmaq müddətini artırdı. Qanunun qüvvəyə minməsinin qarşısını ala bilməsə də, təbliğatı Cənubi Afrikada hindlilərin qarşılaşdığı problemlərə diqqət çəkmək baxımından uğurlu olmuşdu. 1894-cü ildə Natal Hind Konqresini qurdu və bu təşkilatdan istifadə edərək Cənubi Afrikada olan hindliləri ortaq bir siyasi gücün ətrafında toplaya bildi.^[16][21] 1897-ci ilin yanvar ayında Hindistandakı qısa müddətlik gəzintisindən sonra Cənubi Afrikaya qayıdan Qandiyə hücum edən bir qrup avropalı onu döymək istədi. Sonrakı təbliğatlarını formalaşdıracaq şəxsi keyfiyyətlərinin ilk təzahürlərindən biri olan bu hadisə ona edilən yanlışları şikayət etməmək idealını qazanmasına səbəb olmuşdu. Qandi ona hücum edənləri məhkəməyə şikayət etməkdən imtina etdi.^[24]

1906-cı ildə Transvaal hökuməti müstəmləkənin hindli əhalisini zorla qeydiyyata daxil etməyi lazım bilən bir qanun qəbul etdi. Qandi həmin ilin 11 sentyabrında Yohannesburqda həyata keçirilən bir mitinqdə hələ tam formalaşmayan Satyaqraxa ya da passiv etirazı ilk dəfə tətbiq etdi və hindli tərəfdaşlarına şiddət yerinə yeni qanuna qarşı çıxıb bunun nəticələrini qəbul etmələri istiqamətində bir çağırış etdi.^[25] Bu təklif qəbul olundu və yeddi il davam edən tətil etmək, qeydiyyatdan keçməkdən imtina etmək, qeydiyyat vərəqələrini yandırmaq kimi müxtəlif özündə şiddət ehtiva etməyən etirazlar səbəbindən aralarında Qandi də olmaqla minlərlə hindli tutuldu, qamçılandı hətta öldürüldü. Hökumət hindli etirazçıların qarşısını almağı bacarsa da, sülhsevər etirazçılara tətbiq olunan sərt metodlar toplumda etirazla qarşılandı. Bunun nəticəsində Cənubi Afrikalı general Jan Xristian Smuts Qandi ilə razılaşmağa məcbur olmuşdu. Bu mübarizə zamanı Qandinin düşüncələri formalaşdı və Satyaqraxa inkişaf etdi.

 

1906-cı ildə britaniyalılar yeni bir vergi də tətbiq etdikdən sonra Cənubi Afrikada yaşayan zulular iki Böyük Britaniya zabitini öldürdü. Buna cavab olaraq Böyük Britaniya zululara müharibə elan etdi. Qandi britaniyalıların hindliləri də əsgərliyə qəbul etməsinə cəhd göstərdi. Qandi hindlilərin tam vətəndaş haqlarının qəbul olunması üçün müharibəyə dəstək olmalı olduqları düşüncəsini müdafiə etdi, amma britaniyalılar hindlilərə orduda rütbə verməkdən imtina etdi. Buna baxmayaraq Qandinin təklifini qəbul edən britaniyalılar bir qrup könüllü hindlinin xərək daşıyaraq yaralı əsgərləri sağaltmalarına icazə verdi. 21 iyul 1906-cı ildə Qandi əsasını qoymuş olduğu "Hindlilərin rəyi" (ing. Indian Opinion) qəzetində "Natal hökuməti tərəfindən yerlilərə qarşı həyata keçirilən əməliyyatlarda istifadə olunması üçün sınaq məqsədilə qurulan birlik 23 hindlidən ibarətdir" şəklində yazı yazmışdır.^[26] Qandi bu qəzetdə yazmış olduğu digər yazılarında da hindliləri müharibəyə qatılmağa təşviq edirdi.^[27] O, yazırdı: "Əgər hökumət necə bir ehtiyat qüvvənin boşa getdiyini başa düşsə, bundan yararlanmaq istəyəcək və hindliləri gerçək döyüş metodları ilə tam bir hazırlığa cəlb edəcək".^[28]

Qandinin yanaşmasına görə 1906-cı ildə Hərbiyə qəbul etmə idarəsi hindliləri yerlilərdən daha aşağı səviyyəli görürdü. Qandi hindlilərə qaraları örnək göstərərək onları idarəçiliyə qarşı Satyaqraxaya uyğun olaraq etiraz etməyə çağırırdı. Qandi öz düşüncələrini belə deyirdi: "Bizdən daha az inkişaf etmiş qarışıq kastalar və kafirlər^{[q 3]} belə hökumətə qarşı çıxır. Paso qanunu onlara tətbiq olunsa da, heç biri paso almır".^[29]

 

1915-ci ildə Qandi Cənubi Afrikadan Hindistana qayıtdı.

Hindistan Milli Konqresinin yığıncaqlarında çıxışlar etdi. Qandi Konqres partiyasının önəmli liderlərindən olan Qopal Krişna Qokhale tərəfindən hindlilər, siyasət və digər problemlər haqqında maraqlanmağa təşviq edildi.^[30]

Qandi ilk önəmli uğurlarını 1918-ci ildə Çamparan qarışıqlığı və Kxeda Satyaqraxası dövründə qazanmışdır. Çoxu britaniyalı olan torpaq sahiblərinin qüvvələrinin təzyiqi altında yaşayan kəndlilər həddindən artıq yoxsulluq içində idi. Kəndlər çirkab içində idi. Alkoqolizm, kasta sistemi səbəbi ilə həyata keçirilən ayrı-seçkilik və qadınlara qarşı tətbiq olunan ayrı-seçkilik geniş yayılmışdı. Qıtlıq olmasına baxmayaraq Böyük Britaniya getdikcə artan yeni vergilər tətbiq etməkdə maraqlı idi. Qucaratın Kxeda bölgəsində də vəziyyət eyni cürdü. Qandi onu uzun müddətdir ki, dəstəkləyənlərə və bölgədən olan yeni könüllülərə burada yeni aşram qurdu. Ağır həyat şəraiti, çəkilən ağrılar və tətbiq olunan şiddət kəndlərin davamlı olaraq araşdırılması ilə qeydə alındı. Qandi kəndlilərin etibarını qazanaraq kəndlərin təmizlənməsinə, məktəblər və xəstəxanaların qurulmasına öncüllük etdi. Kənd başçılarını qeyd olunan problemləri həll etmək üçün cəsarətləndirdi.^[31]

Polisin Qandini qarışıqlıq çıxartması səbəbi ilə tutub vilayəti tərk etməsini tələb etməsi ciddi əks səda yaratdı. Yüz minlərlə insan həbsxana, polis bölməsi və məhkəmələrin önünə axışaraq Qandinin azad olunması üçün aksiya keçirdilər. Məhkəmə istəksiz olsa da, Qandini buraxmağa məcbur oldu. Qandi torpaq sahiblərinə qarşı etiraz və tətillər təşkil etdi. Böyük Britaniya hökumətinin istiqamətləndirməsi ilə torpaq sahibləri bölgənin yoxsul kəndlilərinə daha çox kömək etməyə, qıtlıq bitənə qədər vergilərin ləğv olunmasına dair müqavilə bağladılar. Qandiyə bu qarışıqlıqlardan sonra Bapu və Mahatma deyilməyə başlandı. Kxedada Sərdar Patel britaniyalılarla aparılan danışıqlarda kəndliləri təmsil etdi. Bu danışıqlardan sonra vergilər təxirə salındı və tutulanlar buraxıldı. Nəticədə Qandinin şöhrəti bütün ölkəyə yayıldı.^[32]

1919-cu ildə Qandi konqressdə olan öz zəif mövqeyi ilə müsəlmanların etdiyi etirazı artıraraq öz siyasi bazasını genişləndirmək qərarına gəlir. İmkan isə həmin dövrdə Xilafət və onun lideri olan xəlifənin devrilməsi, müsəlmanların dünyəvi etirazı zamanı ələ düşür. Müsəlmanların müqəddəs yerlərin təhlükəsizliyini təmin edən və dini prestiji baxımından qorxulan Osmanlı imperiyası Birinci Dünya Müharibəsində uduzmuş və regiondan çıxarılmışdı.^[33] Baxmayaraq ki, Qandi Hindistan Müsəlmanlar Birliyinin^[34] konfransında öz sözünü deyə bilməmişdi, tezliklə o bunu bərpa etdi və Hindistanda yaşayan müsəlmanlar üçün müsəlmanlara dəstək mərkəzi yaratdı.^[35] Artıq Qandi müsəlmanlarla həmrəy idi və hətta Bur və Zulu müharibələrində göstərdiyi şücaətə görə Britaniya hökuməti tərəfindən medalla da mükafatlandırılmışdı. Lakin Qandi bilirdi ki, Böyük Britaniya hökumətinin müsəlmanlarla bağlı rəyi heç də onun rəyi ilə üst-üstə düşmür. O, çoxmədəniyyətliliyi, biliyi ilə konqres çərçivəsində müsəlmanlara təsir etmək imkanında olduğuna görə hakimiyyətə kömək olmuşdur və onun bu uğuru Qandini Hindistanın ilk milli lideri etmişdir. 1920-ci ildə Qandi konqresin ən görkəmli və böyük lideri idi.^[36][37] Artıq 1922-ci ildə Xilafət çökmüşdü.^[38]

Qandi həmişə müsəlmanları və hindliləri bir-birinə qarşı qoyan və böyük iğtişaşlara səbəb olan kommunalizmə qarşı mübarizə aparmışdır. Lakin bütün bu səylərə baxmayaraq 1922-ci ildə kommunalizm yenidən və daha da güclü şəkildə dirçəlməyə başladı. Təkcə Uttar Pradeş də daxil olmaqla 91 şəhərdə ölümcül iğtişaşlar baş vermişdir.^[39][40] Bu dövrdə rəhbərlikdə və konqres nümayəndələri arasında müsəlmanlar 1921-ci ildə 11% idilərsə, artıq 1923-cü ildə 4%-ə qədər azalmışdı.^[41]

Əməkdaşlıq etməmək və özündə şiddət ehtiva etməyən etiraz Qandinin haqsızlığa qarşı "silahları" idi. Pəncabda Böyük Britaniya birliklərinin silahsız vətəndaşları öldürdüyü Amritsar qırğını ölkədə getdikcə artan etirazlara və şiddət hadisələrinə səbəb oldu. Qandi həm britaniyalıları, həm də onlara şiddətlə qarşılıq verən hindliləri tənqid etdi. Britaniyalı silahsız qurbanlara da başsağlığı diləyən və üsyanları qınayan bir yazı yazdı. Partiya daxilində qarşı çıxılsa da, Qandinin hər cür şiddətə qarşı çıxılmasının gərəkli olduğunu bildirən çıxışından sonra onun təklifi qəbul olundu.^[42][43] Buna baxmayaraq qırğından və şiddətdən sonra Qandi özünü idarə etmə və bütün Hindistan hökumət quruluşlarının idarəsini ələ keçirmə düşüncəsi istiqamətində diqqətini artırdı. Nəticədə tam şəxsi, mənəvi və siyasi azadlıq mənasına gələn Svarac formalaşdı.

 

1921-ci ilin dekabr ayında Qandi Hindistan Milli Konqresində icra edici səlahiyyətlərə sahib oldu. Onun liderliyində Konqres məqsədi Svarac olan yeni bir konstitusiya əsasında yenidən təşkilatlandı. Üzvlük haqqı ödəyən hər kəsin partiyaya qəbul olunmasına başlandı. İntizamı artırmaq üçün bir sıra komitələr qurularaq partiya elitar bir qurumdan xalq kütlələrinin marağını çəkən bir quruma çevrildi. Qandi özündə şiddət ehtiva etməyən etirazlarının içinə Svadeşi idealını da əlavə etdi. Svadeşi yad malların, xüsusən də Böyük Britaniya mallarının boykot olunması anlayışına deyilirdi. Buna əsaslanaraq Qandi bütün hindlilərin Böyük Britaniya malı olan parçalar yerinə əllə toxunmuş kxadi parçalarını istifadə etməli olduğu düşüncəsini müdafiə etdi. Qandi sosial dərəcə fərqi qoymadan bütün hindli kişi və qadınlara kxadi parçası toxumağı məsləhət gördü.^[44] Bu istəksizləri hərəkatdan kənarlaşdırmaq və intizam qurmaq, eyni zamanda o vaxta qədər belə etirazlara qoşulmağı uyğun görülməyən qadınları da hərəkata cəlb etmək üçün atılmış bir addımdı. Böyük Britaniya mallarından başqa, Qandi xalqı Böyük Britaniya təhsil sistemi və məhkəmələrini boykot etməyə, hökumət işlərindən istefa etməyə və bu ölkənin verdiyi titulları daşımamağa çağırdı.^[45]

Əməkdaşlıq etməmək hərəkatı hindlilərin hər təbəqəsindən çox geniş bir iştirakçı kütləsi topladığından böyük uğur əldə etdi. Buna baxmayaraq hərəkat özünün zirvəsinə çatanda, 1922-ci ilin fevral ayında Uttar Pradeşin Çauri Çaura şəhərində baş verən şiddətli toqquşmadan sonra başa çatdı. Hərəkatın şiddətə doğru istiqamətlənməsindən və bunun bütün edilənləri heçə endirməsindən narahat olan Qandi milli itaətsizlik hərəkatına son qoydu.^[46] 10 mart 1922-ci ildə Qandi insanları üsyana təşviq etməyi əsas göstərilərək tutuldu və məhkəmənin qərarı ilə 6 il həbsə məhkum edildi. 18 mart 1922-ci ildə başlayan cəzası iki il sonra, 1924-cü ilin fevral ayında Qandinin appendisit əməliyyatı olunması zərurəti ilə başa çatdı.^[47]

Qandi həbsdə olduğu müddət ərzində onun birləşdirici şəxsiyyətindən yararlana bilməyən Hindistan Milli Konqresi ikiyə bölündü. Bunlardan biri partiyanın seçkilərə qatılmalı olduğu düşüncəsini müdafiə edən Çitta Rancan Das və Motilal Nehru tərəfindən idarə olunurdu. Digər qrup isə seçkilərdə iştiraka qarşı çıxırdı. Bu qrupa Çakravarti Racaqopalaçari və Sərdar Patel başçılıq edirdi. Bundan başqa əməkdaşlıq etməmə dövründə hindli və müsəlmanlar arasındakı birlik də parçalanmağa başlamışdı. Qandi bu fərqlilikləri aradan qaldırmaq üçün 1924-cü ilin payızından başladığı üç aylıq oruc kimi metodlardan istifadə etsə də, o qədər də uğur qazana bilmədi.^[48]

 

 

Qandi 1920-ci illərdə bir müddət gözlərdən uzaqda qaldı. Svarac partiyası ilə Hindistan Milli Konqresi arasındakı düşüncə ayrılıqlarını aradan qaldırmağa çalışdı. Eyni zamanda toxunulmazlıq,^{[q 4]} alkoqolizm, cəhalət və yoxsulluq problemləri ilə də mübarizəsini genişləndirdi. Onun yenidən önə çıxması 1928-ci ildə olmuşdu. Bu tarixdən bir il əvvəl ingilis hökuməti bölgəyə aralarında bir hindlinin də olmadığı, Ser Con Simonun rəhbərliyindəki konstitusiya islahat komissiyasını təyin etmişdi. 1928-ci ilin dekabr ayında Qandi Kəlkətə konqresində ingilis hökumətindən Hindistana Millətlər Birliyinin tərkibində olmaqla idarə haqqının verilməsini ya da bu dəfə məqsədi tam müstəqillik olan yeni bir əməkdaşlıq etməmə hərəkatı ilə qarşılaşacaqlarını bildirən bir qərarın qəbul edilməsini təmin etdi. Qandi Hindistana dərhal müstəqillik verilməsini istəyən Subhas Çandra Bose ilə Cəvahirləl Nehru kimi gənclərin düşüncələrini mülayimləşdirməklə yanaşı öz düşüncələrini də dəyişərək bu tələbin iki il əvəzinə bir il gözlədilməsinə razı oldu.^[49] Böyük Britaniya tərəfi bunu cavabsız qoydu. 31 dekabr 1929-cu ildə Lahorda Hindistan bayrağı dalğalandırıldı. 26 yanvar 1930-cu il Lahorda toplanan Hindistan Milli Konqresi tərəfindən Müstəqillik günü kimi qeyd olundu. Həmin gün hindlilərin demək olar ki, bütün təşkilatları tərəfindən qeyd olunmuşdu. Sözünə əməl edən Qandi 1930-cu ilin mart ayında duz vergisinə qarşı satyaqraxa başlatdı. Öz duzunu hazırlamaq üçün Əhmədabaddan Dandiyə qədər 12 martdan 6 aprelədək piyada 400 kilometr getdiyi Duz yürüşü bu passiv müqavimətin ən önəmli hissəsidir. Dəniz istiqamətində edilən bu yürüşdə Qandini minlərlə hindli izləyirdi. Qandinin Böyük Britaniya idarəsini narahat edən ən əsas hərəkatı bu olmuşdur. Buna cavab olaraq Böyük Britaniya tərəfi 60000-dən çox insanı həbs etmişdir.^[50]

 

 

Lord Eduard İrvin tərəfindən təmsil olunan hökumət Qandi ilə görüşməyi qərara aldı. 1931-ci ildə Qandi-İrvin aktı imzalandı. Böyük Britaniya hökuməti dinc etiraz hərəkatının dayandırılmasına qarşılıq olaraq bütün siyasi məhbusları azad etməyə razı oldu. Bundan başqa Qandi Hindistan Milli Konqresinin yeganə nüməyəndəsi olaraq Londonda keçiriləcək dəyirmi masa konfransına dəvət olundu. İdarə edici gücün dəyişdirilməsindən çox hindli şahzadələr və etnik azlıqlar məsələlərinə toxunan Qandinin bu hərəkəti milliyətçilər tərəfindən məyusluqla qarşılandı. Bundan başqa Lord İrvinin xələfi olan Lord Vellinqton milliyətçilərin qarşısını almaq üçün yeni bir üsula baş vurdu. Qandi yenidən həbs olundu. Hökumət onu tərəfdaşlarından təcrid edib nüfuzunu qırmağa çalışsa da, uğur qazana bilmədi. 1932-ci ildə dalit lideri B. R. Ambedkarın öndərliyində həyata keçirilən təbliğat nəticəsində hökumət tərəfindən qəbul olunan yeni konstitusiya ilə toxunulmazlara tədric olunmuş şəkildə seçki haqqı verdi.^[51] Buna etiraz edən Qandi 1932-ci ilin sentyabr ayında tutduğu altı günlük orucdan sonra dalit siyasi lideri Palvankar Balonun vəsitəçiliyi ilə həyata keçirdiyi görüşlər nəticəsində hökuməti daha bərabər qanunlar qəbul etməyə məcbur etmişdi.^[51] Bu da toxunulmazların həyat şəraitlərini yaxşılaşdırmaq üçün Qandinin atdığı növbəti addımdı. 8 may 1933-cü ildə Qandi Harican^{[q 6]} hərəkatına dəstək olmaq üçün 21 gün davam edən mənəvi təmizlənmə orucuna başladı.^[52]

1934-cü ilin yayında Qandi uğursuzluqla nəticələnən üç sui-qəsd cəhdi ilə üzləşdi.

Konqres partiyası seçkilərdə iştirak edib Federasiya layihəsini qəbul etməyi qərarlaşdırdıqdan sonra Qandi partiya üzvlüyündən istefa etməyə qərar verdi. Qandi Britaniya Hindistanı ilə siyasi razılaşmaya yanaşan partiyanı idarə edərək Britaniya Hindistanının propoqandasına hədəf olmaq istəmirdi.^[53]

1936-cı ildə konqresin Laknou iclasında və Nehrunun rəhbərliyində Qandi yenidən başçı oldu. Qandi yalnız Hindistanın azadlığa çıxması məsələsinə diqqəti artırmağı və ölkənin gələcəyi haqqında fərziyyə irəli sürülməməli olduğunu arzulasa da, konqresin sosializmi məqsəd olaraq seçməsinə qarşı çıxmadı. Qandi ilə 1938-ci ildə başçı seçilən Subhas Bose arasında anlaşılmazlıq yaşandı.^[54] Bose demokratiyaya bağlı biri deyildi və özündə şiddət ehtiva etməyən mübarizəyə qarşı inamsızdı. Qandinin tənqidlərinə baxmayaraq Bose ikinci dəfə də rəhbər seçildi, amma Qandinin ideallarından uzaqlaşması səbəbindən bütün Hindistan liderlərinin istefasına görə konqresdən ayrıldı.^[55][56]

 

 

1939-cu ildə Nasist Almaniyası Polşaya hücum etdikdən sonra İkinci dünya müharibəsi başladı. Əvvəlcə Qandi Böyük Britaniyanın səylərinə özündə şiddət ehtiva etməyən mənəvi dəstək verilməsi düşüncəsinin tərəfini saxlayırdı. Buna baxmayaraq konqres liderləri xalqın nümayəndələrinə məsləhət etmədən Hindistanın birtərəfli şəkildə müharibəyə cəlb olunmasından narahat olmuşdu. Bütün konqres üzvləri toplu şəkildə istefa etmək yolun seçdilər.^[57] Uzun müddət düşündükdən sonra Qandi görünüşdə demokratiya uğrunda baş verən bu müharibəyə Hindistana demokratiya verilməsi rədd olunarkən qatılmayacağını elan etdi. Müharibə davam etdikcə Qandi azadlıq üçün səylərini daha da artırdı və hazırladığı çağırış ilə Böyük Britaniyanın Hindistanı tərk etməsini istədi. Bu Qandi və Konqres partiyasının Böyük Britaniyanın Hindistanı tərk etməsi üçün həyata keçirdiyi ən qərarlı etirazdı.^[58]

Həm Böyük Britaniya tərəfdarı, həm də əleyhdarı olan qruplar və Konqres partiyası üzvlərinin bir qismi Qandini tənqid etdi. Bəziləri Böyük Britaniyanın ağır vaxtlarında ona qarşı çıxmağın əxlaqsızlıq olduğunu deyərkən, digərləri də Qandini lazımi qədər cəhd göstərməməkdə günahlandırırdı. Hindistanı tərk et hərəkatı mübarizə tarixinin zirvəsi oldu. Toplu həbslər və şiddət özünün pik nöqtəsinə çatdı.^[59] Minlərlə etirazçı polisin açdığı atəş nəticəsində ya öldü ya da yaralandı. Yüz minlərlə etirazçı da həbs olundu. Qandi və tərəfdarları Hindistana dərhal azadlıq verilməsə müharibədə dəstək olmayacaqlarını açıq-aşkar elan etdi. Hətta bu dəfə fərdi şiddət halları baş versə belə etirazın dayandırılmayacağını, ətrafdakı nizamlı anarxiyanın gerçək anarxiyadan daha pis olduğunu dedilər.^[60][61] Qandi konqres üzvləri və bütün hindlilərə etdiyi çağırışda Ahimsa və Karo Ya Maro^{[q 7]} ilə nizamı təmin etmələrini istədi.^[62]

9 avqust 1942-ci ildə Qandi və Konqres İşçi Komitəsinin bütün üzvləri Mumbayda həbs olundu. Qandi iki il Pune şəhərindəki Ağa Xan sarayında saxlandı. Burada olarkən katibi Mahadev Desay 50 yaşında ürək tutmasından öldü. Altı gün sonra, 22 fevral 1944-cü ildə 18 aydır ki, həbsdə olan Qandinin həyat yoldaşı Kasturba da öldü. Altı həftədən sonra Qandi ağır qızdırma xəstəliyi keçirdi. 6 may 1944-cü ildə sağlamlığının pisləşməsi və əməliyyat olunması zərurəti səbəbindən müharibə başa çatmadan sərbəst buraxıldı. Böyük Britaniya tərəfi bu addımı Qandinin həbsdə ölməsi ilə hindlilərin qəzəbinin daha da artacağından narahat olaraq atmışdı. Hindistanı tərk et hərəkatı hədəfinə çatmasa da, hərəkatın qəddarlıqla yatırılması 1943-cü ilin sonlarında Hindistandakı vəziyyəti nizama saldı. Müharibənin sonunda Böyük Britaniya tərəfi idarənin hindlilərə veriləcəyinə dair açıqlamalar etdi. Bu mərhələdə Qandi mübarizəni dayandırdı və aralarında Konqres partiyasının liderlərinin də olduğu 100000 siyasi məhbus sərbəst buraxıldı.^[45]

 

1946-cı ildə Qandi Konqres partiyasına Böyük Britaniya Kabinet Missiyasının təkliflərinin rədd edilməsini məsləhət gördü. Çünki Qandi müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi əyalətlərdə təşkil olunan qruplaşmaların parçalanmanın xəbərçisi olduğundan şübhələnirdi. Buna baxmayaraq bu Konqres partiyasının Qandinin təklifini nəzərə almadığı nadir hallardan biri oldu. Çünki Nehru və Patel bilirdi ki, təklifləri qəbul etməsələr hökumətin nəzarəti Hindistan Müsəlmanlar Birliyinə keçəcəkdi. 1946–1948-ci illərdə 5000-dən çox insan etirazlarda yaranan şiddətdən öldü.^[63] Qandi Hindistanı iki yerə böləcək hər hansı plana şiddətlə qarşı çıxırdı. Hindistanda yaşayan müsəlmanların böyük əksəriyyəti ayrılmanı dəstəkləyirdi. Hindistan Müsəlmanlar Birliyinin lideri Məhəmməd Əli Cinnahın Pəncab, Sind, şimal-qərb sərhəd vilayətləri və Şərqi Benqalda çoxlu tərəfdarı vardı. Bölünmə planı Konqres liderləri tərəfindən irimiqyaslı hindli-müsəlman toqquşmasının qarşısını alacaq yeganə yol kimi qəbul olunurdu. Konqres liderləri bilirdilər ki, partiya və ölkədə böyük nüfuza sahib olan Qandinin dəstəyi olmadan bu planı həyata keçirə bilməyəcəklər. Qandi isə buna kəskin şəkildə qarşı çıxırdı. Qandinin ən yaxın dostları bölünmənin ən yaxşı çıxış yolu olduğunu qəbul etmişdilər. Sərdar Patelin Qandiyə bunun vətəndaş müharibəsinin qarşısını almağın yeganə yolu olduğunu bildirməsindən sonra istəksiz də olsa Qandi razı oldu.^[63]

Qandi Şimali Hindistanda və Benqalda ortalığı sakitləşdirmək məqsədilə müsəlman və hindli toplumlarının liderləri ilə tez-tez görüşdü. 1947-ci ildə baş verən Hindistan-Pakistan müharibəsinə baxmayaraq Bölünmə şurası tərəfindən müəyyənləşdirilən 550 milyon rupini verməmək qərarından narahat olmuşdu. Sərdar Patel kimi liderlər Pakistanın bu pulu Hindistanla müharibəni davam etdirməsinə sərf edəcəyindən narahatdı. Qandi müsəlmanların Pakistana zorla göndərilməsi tələbi meydana çıxanda və müsəlmanlarla hindli liderlərin danışıqlarda bir nəticəyə gəlməməsindən kədərlənmişdi. Qandi topluluqlar arasında şiddətin dayandırılması və 550 milyon rupinin Pakistana ödənilməsi üçün Dehlidə son ölüm orucuna başladı. Qandi Pakistandakı qeyri-sabitlik və güvənsizlik vəziyyətinin Hindistana qarşı olan qəzəbi daha da artıracağından və bu qəzəbin sərhəddi aşmasından narahatdı. Bundan başqa hindlilər və müsəlmanlar arasındakı düşmənçiliyin açıq-aşkar bir müharibəyə çevriləcəyindən də narahatdı. Həyatı boyunca onunla işləmiş dostları ilə etdiyi emosional danışıqların nəticəsində orucunu dayandırmadı. Hökumət qərarını ləğv edib Pakistana ödəməni həyata keçirdi. Aralarında Raştriya Svayamsevak Sanqh və Mahasabhanın da olduğu hindlilər, müsəlmanlar və siqhlər şiddətdən imtina edərək sülh çağırışı edəcəkləri məsələsində Qandini razı saldılar. Bundan sonra Qandi portağal şirəsi içərək orucunu sonlandırdı.^[64]

 

30 yanvar 1948-ci ildə Qandi Yeni Dehlidə yerləşən Birla evinin bağçasında gecə gəzintisi edərkən vuruldu və öldü. Sui-qəsdi hindli bir radikal olan Nathuram Qodse həyata keçirmişdi. Sui-qəsdçinin Pakistana ödəmə həyata keçirməklə Hindistanın zəiflədiyi düşüncəsini müdafiə edən radikal hindli Mahasabha ilə əlaqəsi vardı.^[65] Nathuram Qodse və köməkçisi Narayan Apteyə məhkəmədə hökm oxundu və günahkar olduqları qərara alındı. Onlar 15 noyabr 1949-cu ildə edam edildilər. Qandinin Yeni Dehlidə yerləşən abidəsi üzərində Hē Ram (hind. हे ! राम) yazılıb və bu yazı Aman Tanrım anlamına gəlir. Doğruluğu mübahisəli olsa da, bu yazının Qandinin vurularkən dediyi son sözlər olduğu hesab olunur.^[66] Cəvahirləl Nehru radio ilə ölkəyə etdiyi müraciətində belə demişdi:

Dostlar, yoldaşlar işıq bizi tərk etdi və hər yerdə yalnız qaranlıq var. Sizə nə deyəcəyimi və necə deyəcəyimi hələ də bilmirəm. Sevgili liderimiz Bapu, ölkənin atası artıq yoxdur. Bəlkə də bunu deməməliyəm, amma bu qədər ildir ki, gördüyümüz kimi daha onu görə bilməyəcəyik, məsləhət almaq ya da təsəlli etməsi üçün onun yanına qaça bilməyəcəyik. Bu təkcə mənim üçün yox, bu ölkədə yaşayan milyonlar üçün də çox ağır bir zərbədir.[67]

Qandinin külləri qablara qoyularaq anım mərasimləri üçün Hindistanın müxtəlif bölgələrinə göndərildi. 12 fevral 1948-ci ildə küllərin çox hissəi Allahabadda sanqama töküldü, amma bir hissəsi gizlicə başqa yerlərə göndərildi. 1997-ci ildə Tuşar Qandi bir bank kassasında yerləşən külləri məhkəmənin qərarı ilə geri aldı və sanqamda suya tökdü.^[68] 30 yanvar 2008-ci ildə Dubaydan olan bir biznesmenin Mumbay muzeyinə göndərdiyi küllər də ailəsi tərəfindən Qirqaum Çovpettidə suya tökülmüşdü. Başqa bir qab Qandinin bir müddət həbsdə olduğu Ağa Xan sarayına göndərilmişdir.^[68] Bir başqası da Los-Ancelesdə yerləşən Özünü Sübutetmə Birliyi Göl Məbədinə göndərilmişdir.^[69] Qandinin ailəsi məbəd və abidələrdə yerləşən küllərdən mənfi siyasi məqsədlər üçün istifadə edilə biləcəyini bilsə də, bu küllərin həmin abidələri dağıtmadan geri alına bilməyəcəyini anladıqları üçün onları geri istəmir.^[68]

 

Qandi həyatını Satyanı, yəni düzgünlüyü tapmağa həsr etdi. Bu məqsədinə çatmaq üçün öz səhvlərindən nəticə çıxardı və öz üzərində sınaqlar həyata keçirdi. Qandi avtobioqrafiyasına "Düzgünlüklə olan təcrübələrinin hekayəsi" adını vermişdi.

Qandi ən önəmli mübarizənin öz daxilindəki şeytanı, qorxu və güvənsizlikləri məğlub etmək olduğunu bildirmişdir. Qandi inanclarından ilk növbədə "Tanrı düzgünlükdür" şəklində bəhs etmişdi. Daha sonralar bu ifadəsini "Düzgünlük Tanrıdır" olaraq dəyişdirmişdi.^[70]

 

Qandi passiv müqaviməti meydana gətirən deyildi, amma bunu siyasətdə geniş şəkildə tətbiq edən ilk şəxsiyyətdi.^[71] Passiv müqavimət (ahimsa) ya da müqavimət göstərməmə anlayışlarının kökü Hindistanın dini düşüncə tarixində qədimlərə gedib çıxır. Qandi fəlsəfəsi və həyata baxışını avtobioqrafiyası olan "Düzgünlüklə olan təcrübələrinin hekayəsi" kitabında belə açıqlayırdı:

Ümidsizliyə qapananda tarix boyunca düzgünlük və sevginin hər zaman qələbə çaldığını xatırlayıram. Tiranlar və qatillər olmuşdur. Hətta onlar bir müddət məğlubedilməz hesab olunmuşdular, amma sonda hər zaman məğlub olarlar. Düşün bunu hər zaman.

Totalitarlıq səbəbi ilə ya da azadlıq və demokratiya uğrunda çılğınca təxribat törətmək ölülər, yetimlər və evsizlər üçün nəyi dəyişdirir?

Gözə göz idealı bütün dünyanı kor edər.

Uğrunda canımdan keçəcəyim bir çox idealım var, amma uğrunda can alacağım idealım yoxdur.

Bu idealları tətbiq edən Qandi məntiqin sərhədlərinə vararaq hökumətlərin, polisin və ordunun belə şiddətə qarşı olduğu bir dünya xəyal etmişdi. Onun bu barədə düşüncələri aşağıdakılardır:^{[q 8]}

Döyüş elmi bir insanı rahatlıqla saf diktatorluğa istiqamətləndirir. Şiddətə qarşı olmağın elmi isə yalnız saf demokratriyaya varar. … Sevgidən qaynaqlanan güc, cəzalandırma qorxusundan qaynaqlanandan minlərlə dəfə daha təsirli və qalıcıdır. … Şiddətə qarşı olmağın yalnız fərdlər tərəfindən tətbiq oluna biləcəyini və fərdlərin meydana gətirdiyi xalqlar tərəfindən tətbiq oluna bilməyəcəyini düşünmək inancsızlıqdır. … Ən saf anarxiyaya ən çox yaxınlaşan quruluş şiddətə qarşı çıxan demokratiyadır. … Şiddətə qarşı çıxmaq məsələsində təşkilatlanan və işləyən bir toplum ən saf anarxiyadır.

Şiddətə qarşı çıxan bir dövlətdə belə polisin mövcudluğunun lazımlı olduğuna inandım. … Polislər şiddətə qarşı olanların arasından seçiləcəkdir. İnsanlar instinktiv olaraq onlara hər cür kömək edəcək və ortaq bir iş nəticəsində getdikcə azalan qarışıqlıqların öhdəsindən gəlmək mümkün olacaqdır. Əməklə kapital arasındakı güclü anlaşmazlıqlar və tətillər şiddətə qarşı çıxan bir dövlətdə daha az olacaqdır. Çünki şiddətə qarşı olan çoxluğun təsiri toplum içində əsas idealların həyata keçirilməsini təmin edəcəkdir. Oxşar şəkildə birliklər arasında da qarşı çıxanlar olmayacaqdır. …

Şiddətə qarşı olan bir ordu döyüş vaxtında da, sülh vaxtında da silahlı insanlar kimi davranmaz. Onların vəzifələri bir-birləri ilə döyüşən toplumları bir araya gətirmək, sülh təbliğatı aparmaq, mövcud olduqları yerdə və birliklərində hər bir insanla ünsiyyətdə olmalarını təmin edəcək hərəkətlər etməkdir. Belə bir ordu ani vəziyyətlərlə mübarizə aparmağa hazır olmalıdır. Şiddət saçan qruplaşmaların azğınlıqlarının qarşısını almaq üçün canlarından da keçməyi qəbul etməlidirlər. … Satyaqraxa briqadaları hər kənddə və hər məhəllədə təşkilatlana bilər. Əgər şiddətə qarşı olan topluma xaricdən hücum olarsa, bu toplumun qarşısında iki seçim vardır. Hakimiyyəti təhvil vermək, amma hücum edənlərlə əməkdaşlıq etməmək. … Baş əyməkdənsə candan keçməyi seçmək. … İkinci yolsa şiddətə qarşı çıxan insanların həyata keçirəcəyi passiv müqavimət göstərməkdir. … Hücum edənin iradəsinə tabe olmaq yerinə canlarından keçməyə hazır olan qadın və kişilərin əmələ gətirdiyi sonu görünməyən ani görüntü həm hücum edəni, həm də onun əsgərlərini mülayimləşdirəcəkdir. … Şiddətə qarşı çıxmağı əsas siyasi yolu kimi seçmiş xalqı ya da birliyi atom bombası belə köləliyə məcbur edə bilməz. … Belə bir şey baş versə şiddətə qarşı çıxmağın səviyyəsi o qədər artacaq ki, onlara dünya səviyyəsində hörmət bəslənəcəkdir.

Bu yanaşmalara uyğun olaraq 1940-cı ildə Britaniya adaları Nasist Almaniyası tərəfindən işğal olunmaq təhlükəsi ilə qarşılaşdığı zaman Qandi britaniyalılara bu öyüdləri vermişdi:^[72]

Sahib olduğunuz silahlar nə sizi, nə də insanlığı xilas etməyə bəs etmədiyi üçün onlardan əl çəkin. Öz varlığınız hesab etdiyiniz ölkələrdən nə almaq istəyirlərsə, bunu etmələri üçün Hitler və Mussolinini dəvət edin. … Əgər bu centlmenlər evlərinizə girmək istəsə, evlərinizi tərk edin. Əgər sərbəst şəkildə getməyinizə icazə verməsələr kişi, qadın və uşaqları öldürmələrinə göz yumun, amma onlara tabe olmaqdan imtina edin.

 

1946-cı ildə, müharibədən sonra verdiyi bir müsahibədə daha da irəli gedərək demişdi:

Yəhudilər özlərini qəssabın bıçağı qarşısına atmalı idi. Özlərini qayalıqdan dənizə atmalı idilər.

Qandi bu səviyyədə şiddətə qarşı çıxmağın güclü inanc və cəsarət tələb etdiyini və buna hər kəsin sahib olmadığını bilirdi. Buna əsaslanaraq şiddətə qarşı çıxmaq qorxaqlığı gizlətmək üçün bir örtük rolunu oynaya biləcəyindən heç də hamının şiddətə qarşı çıxmamalı olduğunu bildirdi. Qandi silahlanmaq və müqavimət göstərməkdən qorxanlara onların Satyaqraxaya əməl etmədiklərini bildirərək xəbərdarlıq etdi. Qandi deyirdi:

Qorxaqlıqla şiddət arasında seçim etməli olsam şiddəti seçərdim.

Hər yığıncaqda bu xəbərdarlığı etdim. Passiv müqavimət göstərməklə istifadə etməyi bacardıqları gücdən daha da güclü olduqlarını düşünənlər bu işlə heç bir bağlantı qurmamalı, atdıqları silahlara yenidən qurşanmalıdırlar. Bir vaxtlar çox cəsur olan Xudayi xidmətkarların (Allahın qulluqçuları) Əbdülqafar xanın təsiri ilə qorxaqlaşdıqlarını heç bir zaman deyə bilmərik. Cəsarətləri təkcə yaxşı nişançı olmaqları ilə deyil, həm də candan keçməyi və sinələrini gülləyə sipər etməyi qəbul etmələri ilə bağlı idi.

Qandi uşaq olarkən ət yeməyi yoxlamışdır. Bunun səbəbi həm marağı, həm də onu razı salan yaxın dostu Şeyx Mehtabdır. Hindistanda ətyeməzlik Hinduizm və Caynizm inanclarının əsas prinsiplərindən biridir.^[73] Hindiuzm və Caynizmə inananların sıx yaşadığı Qucaratdan olan Qandinin ailəsi də ətyeməzdi. Ətyeməzlik Qandinin də həyatı boyunca izləyəcəyi fəlsəfənin əsasını təşkil edirdi. Qandi yetkin yaşa çatdıqdan sonra qatı ətyeməz oldu. Ətyeməzliyin əxlaqi əsasları (ing. The Moral Basis of Vegetarianism) kitabından başqa bu mövzuda çoxlu məqalə də yazmışdı.^[74] Bu məqalələrin bir qismi London Ətyeməzlər Dərnəyinin mətbuat orqanı olan Vegetarian jurnalında dərc olunmuşdur.^[75] Bu dövrdə bir çox tanınmış məşhurdan da təsirlənən Qandi London Ətyeməzlər Dərnəyinin rəhbəri olan Coziah Oldfayld adlı həkimlə dost olmuşdu.

Qandi gənc olarkən Henri Stepans Saltın əsərlərini oxuyub ona heyran qalmışdı. Qandi ətyeməzlik təbliğatı aparan bu şəxslə görüşdü və yazışdı. Qandi Londonda olarkən və daha sonralar ətyeməzliyi dəstəkləmək üçün çox vaxt sərf etdi. Qandi üçün ətyeməz bir həyat tərzi yalnız insan bədəninin tələbatlarını qarşılamırdı, həm də iqtisadi baxımdan sərfəli idi. Ət hələ də taxıl, tərəvəz və meyvədən daha bahalıdır. Dolayı yolla o dövrdə hindlilərin çox hissəsi aşağı gəlirli hesab olunurdu və ətyeməzlik təkcə dini məqsədlərə xidmət eləmirdi. Avtobioqrafiyasında ətyeməzliyin Brahmaçariyaya olan dərin bağlılığının başlanğıcı olduğunu qeyd etmişdir.

Qandi bir müddətdən sonra təkcə meyvə yeməyə başlamışdı,^[76] amma həkimlərin məsləhəti ilə keçi südü də içirdi.^[77] Qandi inək südündən hazırlanan məhsulları heç bir zaman istifadə etməmişdir. Bunun səbəbi həm fəlsəfi yanaşmaları, həm inəkdən zorla süd əldə etmə üsulu olan phookadan iyrənməyi,^[76] həm də anasına vermiş olduğu sözlə bağlıdır.

Qandi 16 yaşında olarkən atası ağır xəstələndi. Ailəsinə çox düşkün olan Qandi xəstə yatdığı müddətcə atasının yanından ayrılmadı. Ancaq bir gecə Qandinin əmisi dincəlməsi üçün onun yerinə keçdi. Qandi yataq otağına keçdikdən sonra bədəninin arzularına qarşı çıxmayaraq həyat yoldaşı ilə münasibətdə oldu.^[78] Bir müddət sonra xidmətçi atasının öldüyünü bildirdi. Qandi dərin günahkarlıq hissi keçirdi və buna görə özünü heç vaxt bağışlamadı. Özü bu hadisədən cüt utanc olaraq bəhs edir. Bu hadisə Qandiyə o qədər dərin təsir göstərmişdi ki, hələ evli olarkən, 36 yaşında cinsi həyatdan imtina etdi.

Qandinin bu qərarı verməsində mənəvi və praktiki anlamda saflığı öyüdləyən Brahmaçariya^[79] fəlsəfəsinin də böyük təsiri vardı. Cinsi həyatdan uzaqlaşmaq və tərki-dünyalıq bu düşüncənin bir parçasıdır. Qandi Brahmaçariyanı Tanrıya yaxınlaşma və özünü sübut etmə yolunda bir əsas kimi görürdü. Avtobioqrafiyasında kiçik yaşlarında evləndiyi həyat yoldaşı Kasturbaya qarşı duyduğu şəhvət hissi və qısqanclıqla mübarizəsindən də bəhs edir. Cinsi həyatdan uzaq qalaraq şəhvət hissi duymaqdansa, sevməyi öyrənməyi özünə fərdi məcburiyyət kimi qəbul etmişdir. Qandi üçün Brahmaçariya "duyğuların düşüncə, söz və etirazla idarə olunması" deməkdir.

Qandi topluma xidmət edən birinin sadə həyat yaşamalı olduğuna inanmışdı. Bu sadəlik topluma xidmət edəni Brahmaçariyaya çatdıracaqdı. Qandi sadəliyə Cənubi Afrikada yaşayarkən qərb həyatından imtina edərək başlamışdı. Qandi bu hərəkətini Özünü sıfırlamaq adlandırmışdı və artıq xərclərdən imtina edərək öz geyimlərini belə özü yumağa başlamışdı.^[80] Qandi bir dəfə topluma xidmət etdiyini əsas gətirərək ona verilən hədiyyələrdən imtina etmişdi.^[81]

Qandi hər həftədə bir gününü danışmadan keçirirdi. Danışmaqdan imtina etməyin ona daxili rahatlıq verdiyinə inanırdı. Qandi Hinduizmin prinsiplərindən olan mauna (sanskr. मौनं — səssizlik) və şantidən (sanskr. शांति — dinclik) təsirlənmişdir. Belə günlərdə başqaları ilə kağıza yazı yazaraq ünsiyyətdə olurdu. 37 yaşında olarkən dünya məsələlərinin qarışıq vəziyyətinin onsuz da qarışıq olan daxili dünyasına mənfi təsir göstərdiyini əsas gətirərək üç il yarım müddətində qəzet oxumaqdan imtina etmişdir.

 

Con Ruskinin Sonuna qədər (ing. Unto This Last) adlı sınaqlarını oxuduqdan sonra həyat tərzini dəyişməyə qərar verdi və Feniks koloniyası adlı yerli idarə qurdu. Qandi Hindistana geri döndükdən sonra ən kasıb əhalinin geyinə biləcəyi kimi geyinməyə başladı və əldə toxunan kxadi parçalarından istifadə olunması düşüncəsini müdafiə etdi. Qandi və dostları özlərinin əyirdikləri parçalardan paltarlar hazırlamağa başladı və digərlərini də belə etməyə təşviq etdi. Qandi bilirdi ki, hər kəs öz parçasını toxuyaraq paltarını hazırlasa Hindistanda olan Böyük Britaniya kapitalı ağır zərbə alacaqdı. Hindlilər parçalarını əyirici ilə toxuduğundan, əyirici Hindistan Milli Konqresinin bayrağında da təsvir olunmuşdur. Qandi sadə yaşayışını davam etdirmək üçün həyatının qalan hissəsində də dxoti geyinmişdi.

Qandinin təhsil proseduru Nai Talim mənəviyyat prinsipi əsasında qurulmuşdu və burada bilik və iş bir-birindən ayrılmırdı. Əslində bu təhsil sitemi Böyük Britaniya təhsilinə və koloniya sisteminə zidd idi. Qandiyə görə Böyük Britaniya təhsil sistemi uşaqlarda mənfi effekt yaradır, eyni zamanda bu tip təhsil sənaye və əhali problemlərini artırır. Qandinin pedaqogikasının 3 əsas dayağı var idi: təhsilin uzunömürlü xarakteri, sosial xarakteri və vahid xarakteri. Qandiyə görə təhsil insan əhvalının inkişafı prosesidir və bu proses uzunömürlülük adlanır.^[83]

Qandinin yaratdığı təhsil sistemi Cənubi Afrikada Tolstoy aşramında, 1937-ci ildən sonra isə Sevaqramda davam etdirilmişdir.^[84] 1947-ci ildən sonra artıq sənayeləşməkdə olan və iqtisadi planlı Nehru hökumətinin kənd tipli Qandi təhsilinə ehtiyacı qalmamışdı.^[85]

Qandi üçün azad Hindistan özü özünü idarə edə bilən, çiçəklənən cəmiyyəti olan və aslı olmadan mövcud olan bir dövlət deməkdi. Qandi iqtisadiyyatı kənd səviyyəsində özünütəmin üçün əlverişli idi. Onun Sarvodaya siyasəti^[86] nəticəsində kənd təsərrüfatı təkmilləşdirilmiş və kiçik ferma siyasəti ilə bir çox kəndi yoxsulluqdan qurtulmuşdu.^[87] Qandi Cəvahirləl Nehrunun təklif etdiyi 1930-cu ilin sonlarında SSRİ-nin sürətli sənayeləşmə modelinə əsasən sənayeləşdirmənin əleyhinə olmuşdur. Qandi bunu insanlıqdan kənar sayaraq bildirmişdir ki, insanların yaşaması üçün daha çox kənd təsərrüfatına ehtiyacı var və bu baxımdan sənayeləşmə uyğun deyil.^[88] Qandinin vəfatından sonra Cəvahirləl Nehru Hindistanı yüngül sənayesi və suvarma təsərrüfatı ilə fərqlənən əsas bölgələrdən birinə çevirmişdir. Tarixçi Kuruvilla Pandikattu qeyd edir ki, bu Nehrunun əməyi idi, Qandinin yox və Nehrunun hazırda bu vəziyyətdə olması Hindistan hökumətinin səyi nəticəsində baş vermişdir.^[89] Qandinin ölümündən sonra bir çox aktiv davamçıları Qandi iqtisadiyyatı anlayışını irəli sürmüş və bir çox yerlərdə bu dərsi keçməyə başlamışlar. Qandiyə görə yoxsulluq qəddarlığın ən pis forması idi.

Qandi Hinduizmə inanan bir ailədə dünyaya gəlmişdi və Hinduizm bir çox ideallarının əsasını təşkil edirdi. Bütün dinlərin bərabər olduğuna inandığı üçün başqalarının digər dinləri qəbul etməsi təkliflərinə qarşı çıxmışdı. Qandi dinlərlə yaxından maraqlanırdı və bütün əsas dinlər haqqında bir çox kitab oxumuşdu. Qandi Hinduizm haqqında deyirdi:

Mənə elə gəlir ki, Hinduizm ruhumu tamamilə təmin edə bilir və mənliyimdəki boşluğu doldurur. … Şübhələr məni qovanda, məyusluqlar məni izləyəndə, üfüqdə bir ümid işartısı belə görünməyəndə Bxaqavat Qitaya dönər, məni rahatlaşdıracaq bir hissəsin taparam və qarşısıalınmaz kədər içində olarkən gülümsəməyə başlayaram. Həyatım faciələrlə dolu idi. Bunlar məndə görünən və qalıcı izlər buraxmayıbsa, bunu Bxaqavat Qitaya borcluyam.

 

Qandi Bxaqavat Qitaya qucarat dilində rəy yazmışdır. Mahadev Desay bu rəyə ön söz əlavə edərək onu ingilis dilinə tərcümə etmişdir. 1946-cı ildə Qandinin də giriş yazısı əlavə etdiyi halı ilə dərc olunmuşdur.^[90][91]

Qandi hər dinin təməlində düzgünlük və sevginin var olduğuna inanırdı. Eyni zamanda bütün dinlərin ikiüzlü və pis yanlarını, eləcə də radikal düşüncələrini sorğulamışdır. O, yorulmaz bir sosial islahatçı idi. Qandi çeşidli dinlər haqqında belə demişdir:^[92]

Xristianlığı mükəmməl və ən böyük din kimi qəbul etməməyimin səbəbi daha əvvəllər Hinduizmin belə olduğuna inanmış olmağımdır. Hinduizmin çatışmazlıqları mənim üçün olduqca aşkardır. Əgər toxunulmazlıq Hinduizmin bir hissəsidirsə, ya iylənmiş bir hissədir ya da şişdir. Çoxlu təriqət və kastaların niyə var olduğunu başa düşə bilmirəm. Vedaların Tanrı sözü olduğunu söyləməyin nə mənası var? Əgər Tanrının vəhyi ilə yazılıbsa niyə İncil və Quran da belə olmasın? Xristian dostlarım kimi müsəlman dostlarım da məni öz dinlərinə döndərməyə çalışıblar. Abdullah Şet məni davamlı olaraq İslamı araşdırmağa təşviq etdi və hər dəfə nə qədər gözəl din olduğunu söyləyəcək sözlər tapırdı.

Əxlaqi təməli itirəndə dindən də uzaqlaşırıq. Əxlaqa əsaslanan din kimi bir şey yoxdur. Məsələn insan həm yalançı, həm zalım, həm də nəsfinə yiyə durmadığı halda Tanrının onunla birgə olduğunu deyə bilməz.

Məhəmmədin hədisləri təkcə müsəlmanlar üçün yox, həm də bütün insanlıq üçün hikmət xəzinəsidir.

 

Qandi həyatının sonrakı dövrlərində ondan Hinduizmə inanıb inanmadığını soruşanlara demişdir:

Bəli eləyəm. Eyni zamanda xristian, müsəlman, buddist və yəhudiyəm.

Bir-birlərinə böyük hörmət bəsləsələr də Qandi və Rabindranat Taqor bir neçə dəfə uzun müddət davam edən mübahisələr etmişdi. Bu mübahisələr göstərir ki, dövrünün ən məşhur iki hindlisinin fəlsəfi yanaşmaları fərqlidir. 15 yanvar 1934-cü ildə Biharda baş verən zəlzələ çoxlu insan itkisi və maddi zərərə səbəb oldu. Qandi bunun toxunulmazları öz məbədlərinə qəbul etməyən yuxarı kastadan olan hindlilərin günahları səbəbindən baş verdiyini demişdi. Rabindranat Taqor isə Qandinin bu yanaşmasına kəskin etiraz edərək demişdir ki, toxunulmazlıq nə qədər düzgün bir şey olmasa da, zəlzələni əxlaqi yox, yalnız təbii səbəblər meydana gətirə bilər.^[93]

Qandi məhsuldar yazıçı idi. Uzun illər Cənubi Afrikada yaşayarkən qucarat dilində Harican, hind və ingilis dilində Hindlinin rəyi (ing. Indian Opinion), Hindistana geri döndükdən sonra ingilis dilində Gənc hindli (ing. Young India) qəzeti, qucarat dilində Navacivan adlı aylıq jurnal kimi bir çox qəzet və jurnalın redaktorluğunu etmişdir.^[94] Bundan əlavə demək olar ki, hər gün şəxslər və qəzetlərə məktublar yazdı.

Qandi avtobioqrafiyası ilə yanaşı Cənubi Afrikadakı mübarizəsi haqqında Cənubi Afrikadakı Satyaqraxa (ing. Satyagraha in South Africa), broşür xarakteri daşıyan Hind Svaracı və ya Hindli Ev Qaydası (ing. Hind Swaraj or Indian Home Rule), Con Ruskinin Sonuna qədər (ing. Unto This Last) yazısına qucarat dilində şərh^[95] kimi bir sıra əsər yazmışdır. Bundan başqa ətyeməzlik, qidalanma və sağlamlıq, din, sosial islahatlar kimi mövzularda da əsərlər yazmışdır. Qandi əsərlərini əsasən qucarat dilində yazırdı, amma yazdıqlarının hind və ingilis dillərinə tərcümələrini də etmişdi.

1960-cı ildə Qandinin bütün əsərləri Mahatma Qandinin bütün əsərləri (ing. The Collected Works of Mahatma Gandhi) adı ilə Hindistan hökuməti tərəfindən çap olundu. Yazılar təqribən 100 cilddən ibarət olmaqla 50000 səhifədə toplanmışdır. 2000-ci ildə bütün əsərlərinin nəzərdən keçirilmiş nəşrində Hindistan hökumətinin siyasi məqsədlərdən ötrü dəyişiklik etməsi iddiası ilə Qandinin davamçıları hökuməti günahlandırmışdır.

Qandinin Bütün insanlar qardaşdır əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq dərc olunmuşdur.^[96]

Bir çox bioqrafiya yazıçısı Qandinin həyatı haqqında yazmışdır. Bu bioqrafiyalardan ikisi, D. G. Tendulkarın yazığı səkkiz cildlik Mahatma. Mohandas Karamçand Qandinin həyatı (ing. Mahatma. Life of Mohandas Karamchand Gandhi) və Pyarelalve Suşila Nayyarın yazdığı on cildlik Mahatma Qandi digərlərindən fərqlənir. ABŞ ordusunun polkovniki G. B. Sinq həyatının 20 ilini Qandinin çıxış və yazılarını toplayaraq keçirmiş və Qandi: Müqəddəs maskanın altında (ing. Gandhi: Behind the Mask of Divinity) kitabını yazmışdır.^[97]

 

Önəmli siyasi liderlər və hərəkatlar Qandidən təsirlənmişdir. Aralarında Martin Lüter Kinq və Ceyms Lausonun da olduğu ABŞ-dəki vətəndaş haqları hərəkatının liderləri passiv müqavimət haqqındakı düşüncələrini inkişaf etdirməkdə Qandinin yazılarından yararlanmışlar.^{[98][99][100]} Qandi aparteidə qarşı çıxan etirazçı və Cənubi Afrika Respublikasının keçmiş dövlət başçısı Nelson Mandelaya ilham mənbəyi olmuşdur.^[101] Əbdülqafar xan,^[102] Stiv Biko və Aunq San Suu Kyi də Qandidən təsirlənmişdir.^[103]

Qandinin həyatı və təlimi Qandini düşüncələrinin müəllimi olaraq görən və ya həyatını onun düşüncələrini yaymaq üçün keçirən bir çox insana ilham mənbəyi olmuşdur. Avropada ilk dəfə 1924-cü ildə Romen Rollan yazmış olduğu Mahatma Qandi kitabında Qandidən bəhs etmişdir. Braziliyalı anarxist və feminist Mariya Lakerda de Maura pasifizm haqqında kitabında Qandidən yazmışdır. 1931-ci ildə Albert Eynşteyn Qandi ilə məktublaşmışdır. Eynşteyn Qandi haqqında gələcək nəsillər üçün örnək alınacaq bir şəxsiyyət deyə bəhs etmişdir.^[104] 1936-cı ildə Lanza del Vasto Qandi ilə yaşamaq məqsədilə Hindistana getdi. Daha sonra Qandinin düşüncələrini yaymaq üçün Avropaya geri döndü və 1948-ci ildə Qandinin aşramlarını örnək alaraq Ark birliyini qurdu. Bir Böyük Britaniya admiralının qızı olan Madelayn Sledi həyatının böyük hissəsini Qandinin müridi kimi Hindistanda keçirmişdir.^[105][106] Bundan başqa Con Lennon şiddətə qarşı olan düşüncələri ilə bağlı müzakirə edərkən Qandidən bəhs etmişdir.^[107]

Time jurnalı Qandini 1930-cu ildə İlin adamı mükafatına layiq görmüşdür. 1999-cu ildə Qandi Albert Eynşteyndən sonra Əsrin insanı nominasiyasına layiq görülmüşdür.^[108] Hindistan hökuməti isə sosial işçiləri, dünya liderlərini və vətəndaşları təltif etmək üçün Qandi sülh mükafatını təsis etmişdir. Qandi 5 dəfə Nobel sülh mükafatına namizəd olaraq göstərilmiş, lakin mükafatla təltif olunmamışdır. 1937–1947-ci illərdə isə 2 dəfə Amerika Dostluğa Xidmət Komitəsi mükafatına namizəd olaraq göstərilsə də, təltif olunmamışdır.^[109][110]

1948-ci ildə Vithalbay Caveri tərəfindən 1869–1948-ci illərdə Mahatma Qandinin həyatı adlı 5 saat 9 dəqiqəlik film çəkilmişdir.^[111] 1982-ci ildə Ben Kinqsli tərəfindən Qandinin sözlərindən və ağ-qara arxiv şəkillərindən istifadə edərək çəkdiyi fotofilm Ən yaxşı şəkil akademik mükafatına layiq görülmüşdür. 1966-cı ildə Mahatmanın yaradıcılığı adlı film çəkimişdir.^[112] Bu filmdə Qandinin Cənubi Afrikada olarkən göstərdiyi siyasi öncüllükləri əks olunmuşdur. 2002-ci ildə Bollivud komediya filmi olan Lage raho munna bhai filmində Qandinin gülməli obrazı yaradılmışdır.

Anti Qandi göstərişli filmlər də az deyildir. Məsələn, 1995-ci ildə çəkilmiş Qandi Virud Qandi filmində Qandi və onun oğlu Harilal arasında olan münasibət əks olunmuşdur. 2007-ci ildə çəkilmiş Qandi, mənim atam filmi də bu qəbildəndir. 1989-cu ildə səhnələşdirilmiş Me Nathuram Godse Boltoy və 1997-ci ildə səhnələşdirilmiş Qandi Ambedkar tamaşası, Qandi və onun tərəfdaşları tərəfindən çox böyük etirazla qarşılanmışdır.^[113][114] Bunun kimi Qandinin həyatından bəhs edən bir çox film və tamaşaları misal göstərmək olar. 2010-cu ildə Cozef Levield tərəfindən çəkilmiş Qandi və onun Hindistanla mübarizəsi filmində Qandinin cinsi həyatından bəhs olunur.^[115] 2014-cü ildə çəkilmiş Yenidən xoş gəldiniz Qandi filmində isə Qandi müasir Hindistanda olarsa və bu dövrdə yaşayarsa nə baş verə biləcəyi göstərilir.^[116]

Qandinin doğum günü olan 2 oktyabr Hindistanda Qandi Cayanti adlı ilə milli tətil günü kimi qeyd olunur. 15 iyun 2007-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisi yekdilliklə 2 oktyabrı Ümumdünya şiddətə yox günü olaraq elan etmişdir.^[11][12]

Dutta və Robinzonun yazmış olduğu Rabindranat Taqor: Antalogiya (ing. Rabindranath Tagore: An Anthology) kitabı kimi bir çox mənbədə göstərilmişdir ki, Mahatma adı Qandiyə Rabindranat Taqor tərəfindən verilmişdir. Başqa mənbələrə görə isə bu ad Qandiyə Nautamlal Bhaqavanci Mehta tərəfindən 21 yanvar 1915-ci ildə verilmişdir. Qandi avtobioqrafiyasında bu addan bəhs edərkən heç vaxt ona layiq olmadığını qeyd etmişdir. Manpatraya görə Mahatma adı Qandiyə ədalət və düzgünlük uğrunda göstərdiyi qibtə ediləcək fədakarlıq üçün verilmişdir.

1930-cu ildə Taym (ing. Time) jurnalı Qandini ilin adamı seçmişdir. Bu jurnal Tençzin Qyamçxo, Lex Valensa, Martin Lüter Kinq, Sezar Çaves, Aunq San Suu Kyi, Beniqno Aquino, Desmond Tutu və Nelson Mandelanı Qandinin övladları adlandırdı və şiddətə qarşı çıxmağın mənəvi mirasçıları olduqlarını qeyd etmişdir.^[117] Hindistan hökuməti hər il toplum üçün çalışanlar, dünya liderləri və vətəndaşları arasından seçilənləri Mahatma Qandi Sülh Mükafatı ilə təltif edir. Mükafatı qazananlardan biri olan Nelson Mandela buna layiq görülən hindli olmayanlardan biridir.

 

1996-cı ildə Hindistanda dövriyyəyə buraxılan 5, 10, 20, 50, 100, 500 və 1000 rupilik əsginaslar üzərində Qandinin təsviri vardı. 1969-cu ildə Böyük Britaniyada Qandinin anadan olmasının 100-cü ildönümünə həsr olunmuş markalar hazırlanmışdı.

 

Böyük Britaniyada Qandinin bir çox heykəli vardır. Bunlardan ən diqqət çəkəni təhsil aldığı London Universitet Kollecinin yaxınlığında yerləşən Tavistok meydanındakı heykəldir. 30 yanvar Böyük Britaniyada Qandinin Milli Anım Günü olaraq qeyd olunur. Cənubi Afrika Respublikasının Pitermariçburq şəhərində Qandinin heykəli vardır. Madam Tüsso muzeyində bal mumundan heykəli mövcuddur.

Qandi 1937–1948-ci illərdə 5 dəfə namizəd kimi göstərilməsinə baxmayaraq Nobel sülh mükafatını qazana bilmədi.^[118] İllər sonra Nobel Komitəsi ictimaiyyətə verdiyi açıqlamada mükafatı Qandiyə verməməkdən dərin peşmançılıq hissi keçirdiklərini və mükafat verilərkən milliyətçi yanaşmaların olduğunu qəbul etmişdi. Qandi 1948-ci ildə bu mükafata layiq görüləcəkdi, amma sui-qəsdə məruz qalması bunun qarşısını aldı. Hindistan və Pakistan arasında meydana gələn müharibə də mükafatın verilməməsində önəmli bir rol oynamışdır.^[119] 1948-ci ildə Qandi öldüyü üçün Nobel sülh mükafatı onun xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq heç kimə verilmədi. 1989-cu ildə mükafat Dalay Lamaya veriləndə Nobel Komitəsi bunun qismən də Qandinin xatirəsinə edildiyini açıqladı.^[120]

30 yanvar 1948-ci ildə Yeni Dehlidə Qandinin sui-qəsdə məruz qaldığı yer olan Birla Evi 1971-ci ildə Hindistan hökuməti tərəfindən alınmış və 1973-cü ildə Qandi Smriti, yəni Qandi Xatirəsi adı ilə xalq ziyarətinə açıq bir məkana çevrilmişdir. Qandinin ömrünün son 4 ayını keçirdiyi otaqla onun vurulduğu yer mühafizə olunur. Onun sui-qəsdə məruz qaldığı yerdə Şəhid Sütunu vardır.

Qandinin sui-qəsdə məruz qaldığı 30 yanvar günü hər il bir sıra ölkələrdə Şiddətə yox və Sülh günü kimi qeyd olunur. İlk dəfə 1964-cü ildə İspaniyada qeyd olunmağa başlanmışdır. Cənub yarımkürəsində istifadə olunan məktəb təqvimlərinə uyğun olaraq bu gün 30 martda ya da buna yaxın günlərdə qeyd olunur.^[121]

Qandinin qatı ahimsa yanaşmasının pasifizmdən yana olması siyasi kəsim tərəfindən çeşidli tənqidlərə məruz qalmışdır.

Qandi dini birlik anlayışı ilə mübarizə apardığı üçün siyasi bölünməyə qarşı çıxırdı.^[122] Qandi Hindistanın bölünərək Pakistanın qurulması haqqında Haciranda 6 oktyabr 1946-cı ildə yazmışdır:

Pakistanın yaradılması istəyinin Müsəlmanlar Birliyi tərəfindən ortaya atılmasını İslama zidd, hətta günah dolu bir hərəkət olduğunu söyləməkdən də çəkinmirəm. İslam insanların qardaşlığına əsaslanır, insanlıq ailəsinin birliyinin pozulmasına yox. Dolayısı ilə Hindistanı böyük ehtimalla bir-biri ilə mübarizə aparan iki qrupa bölməyə çalışanlar həm Hindistanın, həm də İslamın düşmənidir. Məni parçalara ayıra bilərlər, amma səhv olduğunu düşündüyüm bir yanaşmanı qəbul etməyimi məndən gözləyə bilməzlər. … Çılğınca danışmalara baxmayaraq bütün müsəlmanları dost kimi görmə arzumuzdan əl çəkməyəcəyik və onları sevgimizin əsiri olaraq saxlamalıyıq.[122]

Homer Cek Qandinin Məhəmməd Əli Cinnah ilə Pakistan mövzusundakı uzun məktublaşmalarında diqqəti bunlara çəkir: "Hər nə qədər Qandi fərdi olaraq Hindistanın bölünməsinə qarşı çıxsa da, öncəliklə azadlığın əldə olunması üçün Konqresin və Müsəlmanlar Birliyinin əməkdaşlığı ilə qurulacaq müvəqqəti hökumət vasitəsilə əlaqələrin həyata keçirilməsini və daha sonra müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi bölgələrdə bölünmə problemini həll etmək üçün xalq seçkilərinin keçirilməsi kimi razılaşma təklif etmişdir".^[123]

Hindistanın bölünməsi məsələsindəki bu ikili yanaşmasına görə Qandi həm hindlilər, həm də müsəlmanlar tərəfindən tənqid olunmuşdur. Məhəmməd Əli Cinnah və onun müasiri olan pakistanlılar Qandini müsəlmanların siyasi haqlarını baltalamaqda günahlandırırdı. Vinayak Damodar Savarkar və tərəfdaşları Qandini müsəlmanların hindlilərə qarşı həyata keçirdiyi vəhşiliyə göz yumaraq müsəlmanların siyasi baxımdan könlünü almaq və Pakistanın yaradılmasına icazə verməklə günahlandırırdı. Bu siyasi olaraq mübahisəli bir mövzuya çevrilmişdi. Pakistan əsilli ABŞ tarixçisi Aişə Cəlal kimiləri Qandi və Konqresin Müsəlmanlar Birliyi ilə hakimiyyəti paylaşmaqdakı istəksizliklərinin bölünməni sürətləndirdiyini iddia edərkən, hindli milliyətçi Paravin Taqodiya kimi digərləri Qandinin liderlikdə göstərdiyi həddən artıq zəifliyə görə Hindistanın parçalandığını deyirdilər.

Qandi Fələstinin bölünərək İsrail dövlətinin qurulması mövzusunda yazarkən bölünmə məsələsindən məmnun olmadığını ifadə etmişdir. 26 oktyabr 1938-ci ildə Haciranda yazırdı:

Mənə Fələstindəki ərəb-yəhudi problemi və yəhudilərin Almaniyada yaşadıqları haqqındakı məsələlərə fikrimi bildirməyim üçün çeşidli məktublar gəlir. Bu çox çətin sual haqqındakı yanaşmalarımı bildirərkən tərəddüd içindəyəm. Bütün yəhudilərə simpatiya bəsləyirəm. Onları Cənubi Afrikada yaxından tanıdım. Bəziləri həyatım boyunca dostum oldu. Bu dostlarım sayəsində yəhudilərin əsrlər boyunca zülm çəkdiklərindən xəbərim oldu. Xristianlığın toxunulmazları idilər, amma simpatiyam ədələtin var olması məsələsində gözlərimi kor eləmir. Yəhudilər üçün Milli ev çağırışları mənə cəlb edici görünmür. Bunun qurulması üçün icazə İncildə axtarıldı və Fələstina dönən yəhudilər bunu çox arzuladı. Niyə dünya üzərindəki digər insanlar kimi doğulduqları və həyatlarını qazandıqları ölkələri öz vətənləri kimi qəbul edə bilmədilər? İngiltərə necə ingilislərə, Fransa necə fransızlara aiddirsə, Fələstin də ərəblərə aiddir. Yəhudilərin istəklərini ərəblərə qəbul elətdirməyə çalışmaq həm səhv, həm də insanlığa ziddir. Fələstində olanlar heç bir əxlaqi qanunla açıqlana bilməz.

Qandi özündə şiddət ehtiva edən yollarla azadlığını əldə etməyə çalışanları tənqid etdiyi üçün siyasi meydanda hədəfə çevrilmişdi. Bhaqat Sinq, Sukdev, Udham Sinq və Racqurunun asılmalarına etiraz etməkdən imtina etməsi bəziləri tərəfindən günahlandırılmasına səbəb olmuşdur.^[124][125]

Bu tənqidlər haqqında Qandi demişdir: "Bir vaxtlar silahları olmadığı üçün britaniyalılarla necə silahsız mübarizə aparacaqlarını göstərdiyim üçün mənə qulaq asanlar vardı, amma bu gün mənim şiddətə qarşı çıxmağımın çıxış yolu olmadığını və dolayısı ilə insanların özünü müdafiəsi üçün silahlanmaqlarının gərəkli olduğunu mənə deyirlər …".^[126]

Qandi bu arqumentdən bir neçə məqaləsində də istifadə etmişdir. Yəhudilərlə bağlı suallar (ing. Questions on the Jews) məqaləsində belə cavab vermişdir: "Dostlarım yəhudilərlə bağlı etdiyim xahişi tənqid edən qəzetdən kəsilmiş iki hissəni mənə göndərib. İki tənqiddə də yəhudilərə onlara qarşı edilən səhvlər üçün passiv müqaviməti, yəni heç nə etməməyi məsləhət görmədiyim söylənmiş … mənim müdafiə etdiyim könüldən gələn şiddətdən qaçmaq və bu böyük qaçmaq nəticəsində meydana çıxan effektiv metoddur".^[127] Tənqidlərə Yəhudi dostlara cavablar (ing. Reply to Jewish Friends)^[128] və Yəhudilər və Fələstin (ing. Jews and Palestine)^[129] məqalələrində belə cavab vermişdir: "… mənim müdafiə etdiyim könüldən gələn şiddətdən qaçmaq və bu böyük qaçmaq nəticəsində meydana çıxan effektiv metoddur".

Qandinin Holokosta məruz qalan yəhudilər haqqındakı düşüncələri bir çox rəyçinin tənqidinə səbəb olmuşdur.^[130] Sionizmin əleyhdarı olan Martin Buber 24 fevral 1939-cu ildə Qandiyə çox sərt açıq məktub göndərdi. Buber britaniyalıların hindlilərə etdiyinin, nasistlərin yəhudilərə etdiyi ilə müqayisə olunmasının yolverilməz olduğunu bildirmiş və hətta hindlilər zülmün qurbanları olanda Qandinin bir vaxtlar şiddəti istifadə etməyi dəstəklədiyini bildirmişdir.^[131]

Qandi 1930-cu illərdə yəhudilərin nasistlərdən çəkdiyi zülmləri Satyaqraxa baxımından dəyərləndirdi. 1938-ci ilin noyabrındakı məqaləsində passiv müqaviməti bu zülmə çıxış yolu kimi məsləhət gördü:

Almanlar tərəfindən yəhudilərə tətbiq olunan zülmün tarixdə tayı bərabəri olmadığı görünür. Qədim dövrlərin tiranları Hitlerin bu gün çatdığı çılğınlıq səviyyəsinə heç gəlməmişdilər. Hitler bu çılğınlığı dini bir əzmkarlıqla davam etdirməkdədir. Onun üçün seçkin və militar milliyətçilik dininin tələb etdiyi hər cür insanlıq xarici davranış, bu an və sonrasında mükafatlandırılacaq bir insanlıq davranışıdır. Açıq-aşkar çılğın, amma cəsur bir gəncliyin günahları bütün irqin üstünə inanılmaz bir vəhşiliklə çökməkdədir. İnsanlıq uğrunda edilə biləcək qəbul olunası bir müharibə varsa, bütün irqin zülm çəkməsini önləmək üçün Almaniyaya müharibə elan etmək tamamilə haqlı olacaqdır. Belə bir müharibənin yaxşı və pis tərəflərini mübahisə etmək isə mənim sərhədlərimdən kənar bir haldır. Almaniyaya yəhudilərə qarşı etdikləri hərəkətləri üçün müharibə elan olunmasa belə onlarla qətiyyən ittifaq bağlamaq olmaz. Ədalət və demokratiya üçün döyüşdüyünü deyən, amma bu ikisinin də düşməni olan bir millət ilə necə ittifaq bağlamaq olar ki?[132][133]

Qlin C. Altşuler Qandinin britaniyalılara Nasist Almaniyasının ölkəni işğal etməsinə icazə verməsi şəklindəki öyüdünü əxlaqi cəhətdən sorğulayır.

Qandinin Cənubi Afrikada yaşadığı ilk illərdə yazmış olduğu məqalələrin bir qismi mübahisə mövzusu olmuşdur. Qandi 1908-ci ildə Hindlinin rəyi qəzetində dövrün Cənubi Afrika həbsxanası haqqında bunları yazmışdır: "Yerli məhkumların böyük əksəriyyəti heyvanlardan yalnız bir pillə yuxarıdadır və əsasən problem yaradır, öz aralarında döyüşürlər". 26 sentyabr 1896-cı ildəki çıxışında Qandi yerlilər haqqında demişdir: "Tək məşğuliyyəti ovçuluq və tək ehtirası qadın ala bilmək üçün yetərli miqdarda sürü heyvanı toplamaq və sonra həyatını uyuşuqluq içində və çılpaq keçirəcək çiy kafirlər". Hal hazırda kafir deyimi təhqiredici mənada işlənsə də, Qandinin vaxtında mənası fərqlənirdi. Buna oxşar rəyləri səbəbindən Qandi irqçilikdə günahlandırılırdı.^[134]

Cənubi Afrika mövzularında ixtisaslaşan iki tarix professoru, Surendra Bhana və Qolam Vahed bu mübahisələrə Bir siyasi islahatçının inkişafı: Qandi Cənubi Afrikada. 1893–1814 (ing. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914.) adlı kitablarında toxunmuşdur.^[135] Kitabın ilk bölümü olan Natal müstəmləkəsində Qandi, hindlilər və afrikalılar hissəsində Ağların hakimiyyəti altındakı Afrika və Hind toplumları arasındakı əlaqələrlə irqi ayrı-seçkiliyə dolayı yolla da bu toplumlar arasında meydana çıxan gərginliklərə geniş yer ayırmışdırlar. Bu əlaqələrdən gəldikləri nəticəyə görə gənc Qandi 1890-cı illərdə irqi ayrı-seçkilik məsələlərindən təsirlənmişdir.^[136] Eyni zamanda müəlliflər Qandinin həbsxanadakı təcrübələrinin afrikalıların vəziyyətlərinə qarşı daha hissiyatlı olmasına gətirib çıxardığını qeyd edirlər.^[137]

Cənubi Afrika Respublikasının keçmiş dövlət başçısı Nelson Mandela 2003-cü ildə Yohannesburqda Qandinin heykəlinin açılmasına qarşı çıxanlara^[138] baxmayaraq onun davamçısı olmuşdur.^[139] Bhana və Vahed heykəlin açılmasındə yaşanan hadisələrdən kitablarının nəticə bölməsində bəhs etmişlər. Kitabın Qandinin Cənubi Afrikaya mirası bölməsində Qandinin Ağların hakimiyyətinə son qoymağa çalışan bir çox yeni Cənubi Afrikalı aktivistə ilham mənbəyi olduğu qeyd olunmuşdur. Bu miras onu Nelson Mandelaya bağlayır. Qandinin başladığını Nelson Mandela tamamlamışdır.^[140] Bhana və Vahed Qandi haqqında bu nəticəyə gəlir: "Aparteid sonrası Cənubi Afrikada Qandini siyasi məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışanlar Qandi haqqındakı bəzi gerçəklərdən xəbərsiz olduqları üçün mübarizələrinə bir şey əlavə edə bilməməkləri ilə yanaşı ondan irqçi deyə bəhs edənlər də məsələni eyni dərəcədə yayındırır".^[141]

Nelson Mandela Cənubi Afrikaya Satyaqraxanın daxil olmasının 100-cü ilinə təsadüf edən və 29 yanvar-30 yanvar 2007-ci ildə Yeni Dehlidə keçirilən konfransda iştirak etmişdir.^[142] Bundan başqa Nelson Mandela Qandi, Mənim atam (ing. Gandhi, My Father) filminin 2007-ci ilin iyul ayında keçirilən təqdimat mərasimində bir video kliplə izləyicilərin qarşısına çıxmışdır. Bu klip haqqında filmin prodüseri Anil Kapur demişdir: "Nelson Mandela filmin açılışı üçün xüsusi bir mesaj göndərdi. Mandela təkcə Qandi haqqında yox, mənim haqqımda da danışdı. Ürəyini isidən və təvazö hiss etdirən bu filmi ərsəyə gətirdiyim üçün mənə təşəkkürdür. Halbuki bu filmi Cənubi Afrikada çəkməyimə və Dünya primyerasını burada keçirməyimə icazə verdikləri üçün mənim onlara təşəkkür etməyim lazımdır. Mandela filmi çox dəstəklədi".^[143] Cənubi Afrika Respublikasının dövlət başçısı Tabo Mbeki^[144][145] və digər hökumət üzvləri bu açılışda iştirak etdi.

Dalit kastasından olan lider B. R. Ambedkar Qandinin Dalit toplumundan bəhs edərkən istifadə etdiyi Harican ifadəsini qınamışdır. Bu terminin mənası Tanrının uşaqlarıdır. Bəziləri tərəfindən dalitlərin sosial yetkinliyə çatmadığı və imtiyazlı hindli kastalarının özünü üstün hesab etməsi şəklində şərh olunmuşdur. Ambedkar və tərəfdaşları eyni zamanda Qandinin dalitlərin siyasi haqlarını baltaladıqlarını bildirirdi. Qandi Vaişya kastasının üzvü olaraq anadan olsa da, Ambedkar kimi dalit aktivistlərin olmasına baxmayaraq dalitlərin adından çıxış edə biləcəyini israr edirdi.

Hindoloq Konrad Elst də Qandini tənqid etmişdir. O, Qandinin passiv müqavimət anlayışının fəaliyyətini sorğuladı və bunun britaniyalılardan yalnız kiçik bir parça qopara bildiyini ifadə etdi. Elst bundan başqa britaniyalıların passiv müqavimətdən yox, şiddətdən qorxduqları üçün Hindistanın müstəqilliyini qəbul etdiyini iddia etmişdir. Elstə görə buna misal olaraq Subhas Çandra Bosenin Hindistan Milli Ordusuna olan hindli dəstəyini göstərmək olar.^[146] Təsir olaraq isə bunu qeyd edir: "Qandinin məşhur olmasının başlıca səbəbi müstəmləkə toplumları arasındakı azadlıq liderləri içərisində qərb modellərindən yox, yerli mədəniyyətdən meydana çıxan siyasətlər və strategiyalar yaradan tək siyasi lider olmasıdır".^[147]

• Hindistan
• Cəvahirləl Nehru
• Rabindranat Taqor
• Qandi (film, 1982)

• M. K. Gandhi. Bir Özyaşam Öyküsü:Yaşadığım Gerçeğin Öyküsü. Çevirmen:Vedat Günyol (2001 bas.). İstanbul: Cem Yayınları. ISBN 9-754066-54-X.
• Emrys Westacott. Gandhi ve Şiddet Dışı Direniş / Mahatma Gandhi'nin Yazılarından Seçmeler. Kaknüs Yayınları.
• M. K. Gandhi. Gandhi'ye Göre Bhagavad Gita. Çevirmen:Seda Çiftçi, Vecihi Karadoğan (Nisan 2004 bas.). İstanbul: Kaknüs Yayınları. ISBN 9-75669895-0.
• Trudy S. Settel. Gandhi'nin Bilgelik Kitabı. Çevirmen:Şen Süer Kaya (1998 bas.). Anahtar Kitaplar Yayınevi. ISBN 9-757787-59-0.
• Yaşar Şahin Anıl. Mahatma Gandhi (Aralık 2005 bas.). İstanbul: Kastaş Yayınları. ISBN 9-752820-61-1.
• Henry David Thoreau ve M. K. Gandhi. Sivil İtaatsizlik ve Pasif Direniş. Çevirmen:Fatma Ünsal, C. Hakan Arslan (1997 bas.). Vadi Yayınları. ISBN 9757726-52-4.

• Bhana, Surendra and Goolam Vahed. The Making of a Political Reformer: Gandhi in South Africa, 1893–1914. New Delhi: Manohar, 2005.
• Bondurant, Joan V. (1988). Conquest of Violence: The Gandhian Philosophy of Conflict. Princeton UP. ISBN 0-691-02281-X.
• Chernus, Ira. American Nonviolence: The History of an Idea, chapter 7. ISBN 1-57075-547-7.
• Chadha, Yogesh. Gandhi: A Life. ISBN 0-471-35062-1.
• Dutta, Krishna and Andrew Robinson. Rabindranath Tagore: An Anthology (1997 pub.). London: Picador/Macmillan. ISBN 0-330-34962-7.
• Gandhi, Mahatma. The Collected Works of Mahatma Gandhi. New Delhi: Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India, 1994.
• Gandhi The Man, biography Eknath Easwaran ISBN 0-915132-96-6.
• Fischer, Louis. The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work, and Ideas. Vintage: New York, 2002. (reprints) ISBN 1-4000-3050-1.
• Gandhi, M. K. "Zionism and Antisemitism." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:317–322.
• "Questions on the Jews." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:322–3.
• "Reply to Jewish Friends." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:323–4.
• "Jews and Palestine." The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Homer Jack (ed.) Grove Press, New York: 1956:324–6.
• Gandhi, Rajmohan (1990). Patel: A Life. Navajivan Publishing House. ISBN 81-7229-138-8.
• Hunt, James D. Gandhi in London. New Delhi: Promilla & Co., Publishers, 1978.
• Mann, Bernhard, The Pedagogical and Political Concepts of Mahatma Gandhi and Paulo Freire. In: Claußen, B. (Ed.) International Studies in Political Socialization and Education. Bd. 8. Hamburg 1996. ISBN 3-926952-97-0.
• Ruhe, Peter. Gandhi: A Photo biography. ISBN 0-7148-9279-3.
• Sharp, Gene. Gandhi as a Political Strategist, with Essays on Ethics and Politics. Boston: Extending Horizon Books, 1979.
• Sofri, Gianni. Gandhi and India: A Century in Focus. (1995) ISBN 1-900624-12-5.
• Gordon, Haim. A Rejection of Spiritual Imperialism: Reflections on Buber's Letter to Gandhi. Journal of Ecumenical Studies, 22 June 1999.
• Gandhi, M. K. Satyagraha in South Africa Arxivləşdirilib 2007-09-26 at the Wayback Machine.

• Britaniya Hindistanı
• Hindistan
• Mahatma

• Mahatma Gandhi's autobiography on wikisource
• Gandhi Smriti — Government of India website Arxivləşdirilib 2007-07-12 at the Wayback Machine
• Mahatma Gandhi News Research and Media service Arxivləşdirilib 2015-01-11 at the Wayback Machine
• Mahatma Gandhi a votary of sustainable living Arxivləşdirilib 2015-03-17 at the Wayback Machine
• Mani Bhavan Gandhi Sangrahalaya Gandhi Museum & Library
• Gandhi Book Centre