Abdulla Şaiq

Abdulla Şaiq Mustafa oğlu 1881-ci il fevralın 24-də Tiflisin Şeytanbazar məhəlləsində anadan olmuşdur. Onun valideynləri Axund Mustafa və Mehri xanım bir neçə il idi ki, Tiflisə köçərək orada məskunlaşmışdılar. Abdulla böyük qardaşı Yusifdən sonra evin ikinci övladı idi. Onun əkiztayı olan qız övladı doğulandan az sonra vəfat etmişdir.^[2] Atası Axund Mustafa Süleyman oğlu dövrünün seçilən bir ruhani ziyalılarından idi. O, 1881-ci ilədək Tiflis şəhəri üzrə qazinin müavini, sonra isə Qafqaz şeyxülislamının müavini işləmişdi.^[3] Oğlanları Yusif və Abdulla ilk təhsillərini Tiflisdə müsəlman uşaqları üçün nəzərdə tutulan altısinifli ruhani məktəbində almışdılar. Bu məktəb təkcə dini təhsil ocağı deyildi. Onun tədris proqramı rus-tatar (Azərbaycan) məktəblərinin layihəsinə uyğun idi. Bu məktəbdə Abdullanın atası Axund Mustafa ilə yanaşı, Qori müəllimlər seminariyasının məzunlarından Baxşəli bəy və Paşa bəy də dərs deyirdilər.^[2] Ölkədə XIX əsrin ortalarından başlayıb getdikcə inkişaf edən maarifçilik hərəkatının ideyaları gənc Abdullada öz təsirini buraxırdı. Abdulla Şaiq 1889–93-cü illərdə bu məktəbdə ilk təhsilini aldıqdan sonra Xorasana ziyarətə gedən anası, qardaşı Yusiflə birlikdə onu da özü ilə aparır. Yusiflə Abdulla təhsillərini Xorasana davam etdirirlər. Burada dövrün qabaqcıl fikirli gənclərindən olan, Urmiyadan köçüb gəlmiş Yusif Ziya adlı bir müəllim də dərs deyirdi. Hər iki qardaşın fikri inkişafında, ədəbiyyata və yaradıcılığa olan maraqlarının qüvvətlənməsində Ziyanın xüsusi rolu və təsiri olmuşdur. Böyük qardaş Axund Yusif müəlliminə bəslədiyi ehtirama əsasən özünə "Ziya" təxəllüsü götürmüşdür.^[4] 1889-cu ilin payızında Mehri xanım oğlu Yusiflə birlikdə Tiflisə geri dönür. Abdulla isə təhsilini tamamlamaq üçün 1900-cü ilin payızınadək Xorasana bir tanışlarının evində qalaraq burada bakıkılə Mirzə Abdulladan və gəncəli Mirzə Bağırdan məntiq və poetika, habelə ərəb şeirlərinin tarixinə dair dərs alır. Yeddi il Xorasana mükəmməl təhsil alıb, tarix, psixologiya elmlərini, Şərq, Azərbaycan, rus ədəbiyyatını mənimsəyir.^[5] Payızda anası Xorasana gələrək Abdullanı da Tiflisə gətirir. Bir neçə ay burada qaldıqdan sonra əvvəlcə Yusif, sonra isə Abdulla Bakıya köçür.^[4] Abdulla Bakıda iki sinfi mübarizə ilə üzləşdi. Bir tərəfdən burjuaziya, digər tərəfdən isə proletariat. 1905-ci il inqilabı ərəfəsində bu iki sinif arasında başlanan mübarizə tarixin zəruri bir hadisəsi kimi meydana çıxmışdı. Bununla bərabər Bakı həm də elm, ədəbiyyat və mədəniyyət mərkəzinə çevrilirdi, mətbuat orqanları, məktəblər, mədəniyyət orqanları açılır, ziyalıların sayı artırdı.^[6]

Dövrün ziyalılarının çoxu Qori müəllimlər seminariyasının məzunları idi. Onlar yeni üsulla dərs deyir, əsərlər yazırdılar. Mirzə Fətəli Axundov, Nəcəf bəy Vəzirov, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və digər dramaturqların əsərlərini tamaşaya qoyurdular.^[7] 1905–1907-ci illər inqilabının təsiri altında məktəb ətrafında gedən mübarizə günü-gündən şiddətlənirdi və bu, Azərbaycan ziyalılarının, müəllimlərinin, mühərrirlərinin və ədiblərinin dəstələrini əhatə edirdi.^[8] Həmin dövrdə şəxslər Qori müəllimlər seminariyasını bitirib Azərbaycanın müxtəlif yerlərində çalışırdılar. Onlar nəslin təlim-tərbiyəsinə, onların dünyəvi təhsil almalarına qayğı göstərirdilər.^[9] Bu insanlar yeni üsulla məktəblər açır, qəzet, jurnallar çıxarır, dərsliklər hazırlayır, tədris proqramlarında dünyəvi elmlərə geniş yer verirdilər. Məqsəd insanların şüuruna təsir göstərmək, xalqlar arasında dostluq ideyası yaymaq idi.^[10] Abdulla Bakıya gələn kimi ilk növbədə Tiflisdən tanıdığı Nəriman Nərimanovla görüşür. Abdulla, Nəriman Nərimanova onun Bakıya müəllim arzusu ilə gəldiyini, Nərimanov isə ona bu sənət üçün imtahan verməli, müəllimlik hüququ qazanmasının vacib olduğunu bildirdi.^[11] Nərimanovun məsləhətlərindən sonra Abdulla Nəriman Nərimanovun ona verdiyi "Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi" kitabını, Azərbaycan dilinin qrammatikasını, ədəbiyyatı, eləcə də metodikasını öyrəndi.^[10] 1901-ci ilin aprelin 22-də I Aleksandr adına üçüncü oğlan gimnaziyasında imtahan komissiyası çağırıldı. Abdulla üç növ üzrə imtahan verdi: yazılı, şifahi və nümunə dərsi. Bu imtahanları zamanı o, öz istedadı və bacarığını göstərmiş, səyi sayəsində Azərbaycan dili və ədəbiyyatına metodikaya aid suallara Nəriman Nərimanovu və başqa komissiya üzvlərini razı salan cavablar vermiş və hər üç imtahandan "5" qiyməti almışdır.^[12] Abdulla Talıbzadə 1901-ci il aprelin 22-də 608 nömrəli şəhadətnaməyə əsasən "Azərbaycan dili müəllimi" adını alır. Şəhadətnaməni komissiya üzvü olan Nəriman Nərimanov imzalamışdır. Onun müəllim kimi işə düzəlməsində Nərimanov mühüm rol oynamışdır. Onun Bakı Dövlət Dumasının maarif şöbəsinin müdiri Mixail Aqanoviçə yazdığı məktubda bildirilir:

Qulluğum Sizinlə görüşməyimə mane olur, ancaq alicənablığınıza və xeyir-xahlığınıza güvənərək Sizə məktub yazmağa cəsarət edirəm. Sizdən xahiş edirəm ki, Mirzə Abdulla Talıbzadəni rus-tatar məktəbinə tatar dili[qeyd 1] müəllimi vəzifəsinə təyin edəsiniz. Onun bu fənni tədris etməyə səlahiyyəti vardır və rus dilini də kifayət qədər yaxşı bilir. Əgər Siz onun sənədlərini başqalarının sənədləri ilə müqayisə etsəniz, onun başqalarından fərqlənən ləyaqəti aydınlaşar.[12]

Lakin boş yer olmadığı üçün Abdulla Talıbzadəni rus-tatar məktəblərində "ehtiyat müəllim" təyin etməyi qərara aldılar. Bu haqda o, məktəb komissiyası sədrinə məktub yazır:

Siz ali cənab həzrətlərinizə bildirirəm ki, mən 31 oktyabr 1901-ci il 85 nömrəli əmrinizə əsasən 5 noyabr 1901-ci ildən rus tatar məktəblərində "ehtiyat müəllimi" olmağa razıyam.[12]

Bununla, Abdulla Talıbzadə Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu altı sinifli şəhər məktəbində pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Abdulla Talıbzadənin pedaqoji fəaliyyətə başladığı dövrdə xalqı maarifləndirmək, onları zamanın tələbinə uyğun tərbiyə etmək ictimai bir məsələ kimi meydana çıxmışdı.^[12] Abdulla Talıbzadənin pedaqoji fəaliyyətinin birinci mərhələsini əhatə edən 1901–18-ci illər arasında Azərbaycan maarifi sahəsində iki qüvvə qarşı-qarşıya gəlmişdi: köhnə təlim ocaqları — mollaxanalar, mollalar, sxolastik təlim-tərbiyə üsulu ilə dərs deyən müəllimlərdən ibarət qüvvə, ikincisi isə: yeni təlim-tərbiyə üsullarına, dünyəvi məktəblərə meyl edən pedaqoji qüvvə idi. Abdulla Talıbzadə yeni tipli tədris ocaqlarının şəbəkəsinin genişləndirilməsi uğrunda mübarizə aparan ikinci qüvvənin — dövrün maarifçilərinin sıralarına qoşuldu.^[13] Azərbaycan dilinə ayrılmış dərs saatı az olduğundan o, beş-altı ay hazırlaşdıqdan sonra imtahan verərək şəriət müəllimi şəhadətnaməsi aldı. O, işlədiyi məktəbdə azərbaycan dili dərsləri ilə yanaşı şəriət dərsləri də aparırdı. İkinci Real məktəbin direktorunun Qafqaz Təhsil Dairəsinə göndərdiyi 1916-cı il 18 oktyabr tarixli məktubunda yazılır:

Sinif mürəbbesi işləyən A.Şaiqə birinci Realnı məktəbində şəriət dərsləri aparmasına icazə verilmişdir.[13]

Abdulla Şaiq şəriət dərslərinin kiçik mahiyyətini dərk edərək çox vaxt onun yerinə Azərbaycan dilini, dünyəvi elmləri tədris edirdi, lakin atdığı bu addın onu vəzifəsindən kənarlaşdıra bilərdi. Abdulla Şaiq bununla bağlı "Xatirələrim"-də yazırdı:

Bir gün müdir qəflətən içəri girdi və üzünü sinfə çevirərək bugünkü dərsin mövzusunu soruşdu. Şagirdlərdən Həbib Talışinski ayağa qalxaraq: - Bu gün dərsdə müəllim "miras məsələsini keçir" - deyərək məni çətinlikdən qurtardı.[14]

1901–1906-cı illərdə Abdulla Talıbzadə bir neçə məktəbdə dərs deyirdi. 1902-ci ilin sentyabrında o, Həbibbəy Mahmudbəyovun müdir olduğu altısinifli şəhər məktəbinin aşağı siniflərinə daimi ana dili müəllimi təyin edildi. Dərs saatı az olduğuna görə 1903-cü ildən Sabunçuda altıillik məktəbdə də dərs deməyə başlayır. Gənc müəllim fəhlələrin iş şəraitini ilk dəfə olaraq daha yaxından müşahidə edir, öyrənirdi. Abdulla Talıbzadənin 1903-cü ildə üçüncü kişi gimnaziyasında çalışması haqqında üç sənəd mövcuddur: birincisində, onun 1903–1905-ci illərdə progimnaziyada işlədiyi göstərilir.^[15] İkinci sənəd isə Mərkəzi Ədəbiyyat Arxivində saxlanılan 31 nömrəli şəhadətnamədir.^[16] Şəhadətnamədən məlum olur ki, o, Qafqaz Maarif Müfəttişliyinin 15672 nömrəli əmrinə əsasən 1905-ci il oktyabrın 29-dan 1912-ci il oktyabr 31-ə qədər gimnaziyada çalışmışdır.^[16][17] Sabunçuya gedib-gəlmək çətin olduğu üçün Abdulla 1906-cı ilin sentyabrında oradan ayrılaraq Bakı realnı və yeddinci şəhər məktəbinə işə düzəlir. Abdulla Talıbzadə rus dilində tərcümeyi-halında göstərir ki, 1906-cı ildə 7-ci rus-tatar məktəbində yerli dildən dərs deməyə başladı. Seyid Hüseyn, Cəfər Cabbarlı məhz bu məktəbdə onun şagirdləri olmuşdur. O, burada 1908-ci ilə qədər çalışdı. Abdulla Talıbzadə 1908-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini Bakıdakı realnı məktəbində davam etdirir. Abdulla Şaiq burada şəhərin bir neçə məktəbində altıncı dərs kimi tədris edilən Azərbaycan dilindən dərs vermişdir.^[18] Mütərəqqi fikirlərinə Abdulla Şaiq şagirdləri və qabaqcıl fikirli maarif işçiləri arasında böyük hörmət və nüfuz sahibi olmuşdur.^[19][18]

 

Abdulla Şaiqin pedaqoji fəaliyyətinin birinci mərhələsini əhatə edən illər xalq maarifi sahəsində başlanmış böyük bir canlanma ilə müşayiət olunur. Müxtəlif maarif cəmiyyətləri yaradılırdı. Bu cəmiyyətlər içərisində "Nicat" cəmiyyəti öz fəaliyyəti ilə diqqəti cəlb edirdi. Cəmiyyətin sədr müavini olan Nəriman Nərimanovun və onun həmfikirlərinin Həsən bəy Zərdabi, Fərəc bəy Ağayev, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyli və başqalarının səyi nəticəsində 1906-cı ilin avqustunda və daha sonra 1907-ci ildə Azərbaycan müəllimlərinin müvafiq olaraq I və II qurultayları çağırıldı.^[20] Azərbaycan ictimai həyatında tarixi əhəmiyyət kəsb edən qurultaylar maarif və məktəb məsələsini müsəlmanların inkişafının ən vacib komponentləri ilə bağlı olan siyasi, mədəni və ictimai məsələ idi. Dərsliklərin, proqramların vəziyyəti, təlim üsulları (həmin dövr ibtidai şəhər məktəblərində rus dili nemoy^{[qeyd 2]} metodu ilə təlim edilirdi), oxumaq və yazmaq üçün asan olan yeni üsulun tətbiqi haqqında, kənd müəllimlərinin vəziyyəti, məktəblərdə Azərbaycan dili dərslərinə verilən dərs müddətinin artırılması, tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, tətillərin düzgün bölüşdürülməsi, ibtidai təhsilin ümumi və icbari olması, yeni üsullardan istifadə edilməsi hər iki qurultayın əsas müzakirə mövzusu olmuşdur.^[20] Abdulla Talıbzadə birinci qurultayda çıxış edərək ana dili və ədəbiyyatın tədrisi, yeni dərsliklər yaratmaq haqqında öz fikirlərini verdi. Qurultay Həsən bəy Zərdabi, Firudin bəy Köçərli, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq və digərlərindən ibarət xüsusi komissiya seçdi. Qurultayın növbəti iclasında komissiya adından Abdulla Talıbzadə çıxış edərək proqramın tərtibi prisinsiplərindən və əhəmiyyətindən danışdı.^[20]

 

Abdulla Şaiq 1901-ci ildə 22 aprel üçüncü oğlan gimnaziyasında xüsusi imtahan komissiyasında imtahan verərək Ana dili müəllimi adını alıb. 5 noyabr 1901-ci ildən rus-tatar məktəblərində ehtiyat müəllimi kimi pedaqoji fəaliyyətə başlayıb. Bundan sonra ömrünün 34 ilini Azərbaycan maarifinin inkişafına həsr edib. 1906-cı ilin avqustunda Bakıda keçirilən I Müəllimlər Qurultayının təşkilində böyük xidmətləri olub. Qurultayda ana dilinin və ədəbiyyatın tədrisinə dair təşəbbüslə çıxış edib. Qurultay H. Zərdabi, F. Köçərli, M. Mahmudbəyov, S. Sani, A. Şaiq və başqalarından ibarət xüsusi komissiya seçib və Azərbaycan dilində müvafiq proqram hazırlamağı onlara tapşırıb. I Müəllimlər Qurultayından heç bir il keçməmiş neçə-neçə yeni dərsliklər yaranıb. "Əlifba", "Uşaq çeşməyi", "İkinci il", "Gülzar" və s. bu kimi dərsliklərdə A. Şaiqin öz əsərləri və dünya ədəbiyyatından örnəklər çap olunub. On altı səhifəlik "Uşaq çeşməyi" kitabı kiçik yaşlı uşaqların bilik səviyyəsinə uyğun hazırlanıb.^[21] Bundan sonra o, müxtəlif illərdə bir-birinin ardınca "Milli qiraət", "Müntəxabat", "Türk çələngi", "Ədəbiyyat", "Türk ədəbiyyatı", "Gülşəni ədəbiyyat" adlı dərsliklər və proqramlar hazırlayıb. Bu dərsliklərdə Azərbaycan klassiklərinin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumatlar və əsərlərindən parçalar verilib. O, həm də qadınlar üçün jurnal çıxarmaq, uşaq bağçası açmaq, kitabxana yaratmaq, kasıb uşaqları pulsuz oxutmaq kimi xeyirxah təşəbbüslər irəli sürüb, eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq və təbliğ edib, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Qasım bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axundov, S. Ə. Şirvani, M. Ə. Sabir, Abbas Səhhət, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid kimi şair-yazıçıların yaradıcılıqları araşdırıb. A. Şaiq yaradıcılığına tərcümə və qəzəllə başlasa da, ilk mətbu əsəri "Laylay" adlı uşaq şeri olub. O, 1906-cı ildən başlayaraq silsilə şeirləri ilə Azərbaycan milli uşaq poeziyasının incilərini yaradıb. Bir sıra şeirləri "Dəbistan" və "Məktəb" uşaq-gənclər toplularında işıq üzü görüb. Bu illərdə "Nicat" cəmiyyətinin idarə heyətinə üzv seçilib, ədəbi-bədii problemlərlə, maarif və məktəb işləri ilə məşğul olub.

 

Xalq ədəbiyyatını toplayıb araşdıran A. Şaiq bu örnəklər əsasında "Tıq-tıq xanım", "Tülkü həccə gedir", "Yaxşı arxa" kimi mənzum nağıllar da yazıb. Onun "Ədhəm", "Tapdıq dədə", "Qoçpolad" kimi poemalarında milli folklorun təsiri görünür. Şaiq həm də 1910-cu ildə yazdığı "Gözəl bahar" pyesi ilə milli uşaq teatrının özülünü qoyub. Şairin "Hürriyyət pərisi"nə, "Niyə uçdu", "Bir quş", "XX əsrə xitab", "Şikayətlərim", "Zamanın inqilabçılarına" kimi şeirləri inqilab ruhlu şeirləri sayılır. Nəsr yaradıcılığına 1905-ci ildə romantik "İki müztərib və ya əzab və vicdan" yarımçıq romanı ilə başlayan ədib "Məktub yetişmədi", "Köç", "Daşqın", "İntiharmı, yaşamaqmı", "Göbələk", "İblisin huzurunda", "Dursun", "Əsrimizin qəhrəmanlar"ı kimi bir çox hekayə, povest və romanlar yazıb. "Köç" və "Məktub yetişmədi" hekayələri və "Əsrimizin qəhrəmanları" romanı ilk milli nəsr örnəkləri kimi dəyərləndirilir. "Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz" əsəri şairin o dövrkü dünyagörüşünü, şər qüvvələrin xalqlar arasında nifaq salmasını, savaş törətdiyini, bəşərin sabahını, insanların taleyini göstərən romantik şeirlərindəndir. A. Şaiq müstəqil Azərbaycan ideyasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Ə. Ağaoğlu, Ə. Topçubaşov, Ə. Hüseynzadə, Y. Nəsibbəyli kimi öndər ziyalılarla həmfikir olub. O, 1918-ci il mayın 28-də yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini sevinclə qarşılayıb. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu dövrdə "milli istiqlalın sevincini ilk duyanlar" sırasında A. Şaiqin də adını çəkib. Rəsmi dövlət qəzeti olan "Azərbaycan"ın səhifələrində məktəblər və milliləşdirmə məsələsi haqqında ilk çıxış edən, onu təbliğ edən və həyata keçirənlərdən biri də A. Şaiq idi. O, 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaranması ilə bağlı "Tələbə həyatı" pyesini yazıb, yarımçıq "Əsrimizin qəhrəmanları" romanını tamamlayıb. Bu əsərlərdə müəllif vətən, millət, müstəqillik arzularını dilə gətirib, milli dövlətçiliyimiz üçün yeni milli kadrlar hazırlanması məsələsini önə çəkib. Onun bu illərdə qələmə aldığı "Yeni ay doğarkən", "Türk ədəmi mərkəziyyət Müsavata ithaf", "Arazdan Turana" kimi şeirləri ədəbi mühitdə dəyərləndirilən poeziya örnəklərindəndir. Onun "Vətənin yanıq səsi" şerində ulu oğuzların hünəri, Altay türkləri, Elxan və Altun ordusu örnək göstərilib.

Şair "İki mücahid" və yaxud "Atı yaralı əsgər" şerində cahan savaşının yaraları, erməni daşnaklarının Azərbaycan torpaqlarındakı vəhşiliyi, Qarabağdakı fitnə-fəsadları ön plana çəkib. Ədib ADR dövründə maarif və məktəb yönümündəki işini daha da canlandırıb, bir neçə məktəbi milliləşdirib, rus məktəblərində Azərbaycan türkü sinifləri yaradıb. Dövlətin yaratdığı proqram və dərsliklər hazırlayan komissiyasının üzvü kimi çalışıb. 1920-ci il aprelin 28-də rus ordusu (XI qırmızı ordu) Azərbaycana soxulur, kommunistlər hakimiyyəti ələ alır. Buna baxmayaraq, A. Şaiq xalqın gələcəyi naminə öz ədəbi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. O, pedaqoji kurslarda, texnikumlarda və başqa məktəblərdə dərs deyir, mədəni-maarif işlərinə yardım edir, bədii yaradıcılıqla məşğul olur. 1923-cü ildə onun ədəbi-pedaqoji fəaliyyətinin 20 illiyi təntənə ilə qeyd edilir. Çalışdığı gimnaziya "Şaiq nümunə məktəbi" adlandırılır. Bu məktəbdə bütün dərslər Azərbaycan Türk dilində aparılır. Təzə açılan siniflərdə əsas müəllimlər A. Şaiq, Q. Rəşad, C. Cəbrayılbəyli, S. Quliyev və başqa ziyalılar olur, lakin yeni yaranmış məktəb bir çox problemlərlə üzləşir. Nə dərslik, nə də proqram tapılır, müəllim kadrları çatışmır. Seçilmiş heyət A. Şaiqin rəhbərliyi ilə şagirdlər üçün proqram və dərslik hazırlamağa başladı. "Şaiq Nümunə məktəbi"nin məzunu, hazırda EA-nın müxbir üzvü Məhəmmədəmin Salehli söyləyir ki, bir çox fənlərdən dərsləri bizə Türkiyədən gəlmiş müəllimlər deyirdi. Qocaman pedaqoq və tədqiqatçı Lətif Hüseynzadə gənclərdə milli şüurun formalaşmasında, milli mədəniyyətin, tarixin öyrənilməsində o vaxt fəaliyyət göstərən məktəbin böyük rol oynadığını vurğulayaraq yazır ki, məktəbdə çatışmayan dərslikləri Türkiyədən gətirirdilər. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Abdulla Şaiqin rəhbərliyi ilə gənc, həvəskar müəllimlərin səyi və çalışqanlığı sayəsində milli siniflərdə dərs prosesi tərəqqi tapır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində məktəb iki yerə ayrılır: aşağı şöbələr və siniflər-birinci dərəcəli doqquzuncu məktəb, üçüncü sinifdən etibarən isə-ikinci dərəcəli on ikinci məktəb adlandırılır. Akademik M. Salehli söyləyir ki, məktəbin direktoru Qafur Kantemir idi. Abdulla Şaiq ədəbiyyatdan dərs deyirdi. O dərin biliyə malik, öz peşəsinin vurğunu olan hərtərəfli bir şəxs idi. Uşaqlara böyük qayğı ilə yanaşır, onlarla davranışda çox nəzakətli olardı. Biz şagirdlər ona ehtiramla yanaşar, hörmət əlaməti olaraq "Mirzə" deyərdik. 1923-cü ildə "Nümunə məktəbi"nin ilk buraxılışı olur. Həmin buraxılış gecəsində tələbə və müəllimlərin arzusunu nəzərə alan Maarif Komissarlığı və Baş Tərbiyə İctimaiyyə Dairəsi bir çox dolanbaclı yollardan keçib fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə davam etdirən məktəbi "Şaiq Nümunə məktəbi" adlandırmağı qərara alır. 1918-ci ildə yaradılmış məktəb 10 il fəaliyyət göstərmişdir. Bu müddət ərzində məktəbdə sivilizasiyaya doğru inkişaf perspektivləri, əsrin əvvəllərində Azərbaycanın dirçəldilmə imkanları, milli şüurun sürətlə oyanma prosesi nəzərə alınaraq müstəqil və real milli təhsil siyasəti həyata keçirilir. Bu illər ərzində təlim-tərbiyə işləri ilə yanaşı bədii yaradıcılıqla da məşğul olan Abdulla Şaiqin "Vəzifə", "Özü bilsin, mənə nə?", "Anabacı", "Əsəbi adam" kimi silsilə hekayələri, "Araz" inqilabi-tarixi mövzulu romanı, elm, maarif və mədəniyyət haqqında bir sıra məqalələri ədəbi mühitdə maraqla qarşılanır. O, həm də "Tənqid-Təbliğ" teatrı üçün əsərlər yazır. Azərbaycan Gənc Tamaşaçılar Teatrının, Uşaq və Gənclər nəşriyyatının işi birbaşa Şaiqin adı ilə bağlıdır. Uzun müddət bu teatrda çalışan ədib "Xasay", "Eloğlu", "Vətən", "Fitnə", "Qaraca qız" kimi çeşidli pyeslər yazır. "Fitnə" və "Nüşabə" əsərləri Nizami süjetləri əsasında yaranan maraqlı sənət örnəkləridir. Ədib bu illərdə də uşaqlar üçün gözəl əsərlər yazır, başqa sənət dostlarını da bu işə cəlb edir. Onun "May nəğməsi", "Top oyunu", "Bənövşə", "Qərənfil", "Bülbül" kimi uşaq şeirləri, nağıl və poemaları bu gün də öz dəyərini saxlayır. M. Seyidzadə, M. Dilbazi, M. Rzaquluzadə, Z. Cabbarzadə və başqa müəlliflər uşaqlar üçün əsər yazmağı ondan öyrənirlər. Alim, ədəbiyyatşünas, folklorçu kimi də çalışan A. Şaiq klassik ədəbiyyat yönümündə araşdırmalar aparır. Onun Nizami, Füzuli, Nəsimi, Vaqif, M.F.Axundov, Mirzə Cəlil, M. Cavid, M. Hadi kimi sənətçilər haqqındakı fikirləri bu gün də dəyərlidir. Şairin Şərq ədəbiyyatı məsələləri, sufizm, təsəvvüf, hürufilik, eləcə də çeşidli ədəbi cərəyən və metod haqqındakı araşdırma və axtarışları da maraqlıdır. Milli folklorumuzu ilk dəfə toplayıb öyrənənlərdən biri də elə A. Şaiqdir. Onun çağdaş həyata, elm və dil məsələlərinə aid yazıları isə xüsusi maraq doğurur. Abdulla Şaiqin övladı tənqidçi, ədəbiyyatşünas Kamal Talıbzadədir. Eyni zamanda böyük şair Səməd Vurğun ilə bacanaq idi.

  Əsas məqalə: Abdulla Şaiqin biblioqrafiyası

1. Gülşən ədəbiyyat. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1910, 89 səh.
2. Uşaq gözlüyü. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1910, 64 səh.
3. Yaxşı arxa. Tülkü, qarğa, hacıleylək. Bakı: Kaspi mətbəəsi, 1911, 18 səh.
4. Tıq-tıq xanım. Tülkü, qarğa, hacıleylək. Bakı: Kaspi mətbəəsi, 1911, 16 səh.
5. Tülkü və xoruz. Bakı: Kaspi mətbəəsi, 1911, 15 səh.
6. Uşaq gözlüyü. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1911, 56 səh.
7. Gözəl bahar pyesi. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1912, 34 səh.
8. Gülzar qiraət kitabı. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1912, 34 səh.
9. Bədbəxt ailə. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1912, 42 səh.
10. Kimdir haqlı? pyesi. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1913, 39 səh.
11. Murad. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1913, 15 səh.
12. Ürək tikmək, yaxud Qurban bayramı. Bakı: Kaspi mətbəəsi, 1913, 14 səh.
13. Şələquyruq. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1913, 16 səh.
14. Uşaq gözlüyü. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1915, 57 səh.
15. Uşaq gözlüyü. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1917, 57 səh.
16. Milli qiraət kitabı. Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919, 228 səh.
17. Uşaq gözlüyü. Bakı: İran mətbəəsi, 1919, 56 səh.
18. Türk çələngi. Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919, 405 səh.
19. Uşaq gözlüyü. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1919, 57 səh.
20. Vətən. Bakı: Birinci hökumət mətbəəsi, 1919, 30 səh.
21. Ədəbiyyat dərsləri. Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919, 134 səh. (Hüseyn Cavidlə birlikdə)
22. Milli qiraət kitabı. Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919, 228 səh.
23. Şələquyruq (ikinci çapı). Bakı: Azərnəşr, 1921, 110 səh.
24. Milli qiraət (ikinci təbi). Bakı: Azərnəşr, 1922, 232 səh.
25. Qiraət kitabı. Bakı: Azərnəşr, 1924, 145 səh.
26. Türk dili (Uşaq gözlüyü). Bakı: Azərnəşr, 1924, 80 səh.
27. Türk ədəbiyyatı. Bakı: Azərnəşr, 1924, 334 səh.
28. Qiraət kitabı. Bakı: Yeni türk əlifbası komitəsi, 1925, 167 səh.
29. Müəllim (hekayə). Bakı: Azərnəşr, 1926, 38 səh.
30. Məktub yetişmədi. Bakı: Azərnəşr, 1926, 22 səh.
31. Göbələk. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1926, 15 səh.
32. Anabacı. Bakı: Azərnəşr, 1926, 16 səh.
33. İldırım. Bakı: Azərnəşr, 1927, 91 səh.
34. Tülkü həccə gedir. Bakı: Azərnəşr, 1927, 40 səh.
35. Dördüncü il (dərslik). Bakı: Azərnəşr, 1929, 176 səh.
36. Dördüncü il (dərslik). Bakı: Azərnəşr, 1930, 176 səh.
37. Eşşək üstündə səyahət. Bakı: Azərnəşr, 1933, 10 səh.
38. Seçilmiş hekayələr. Bakı: Azərnəşr, 1933, 180 səh.
39. Oyunçu bağalar. Bakı: Azərnəşr, 1934, 28 səh.
40. Çocuq şeirləri. Bakı: Azərnəşr, 1934, 16 səh.
41. Oyunçu bağalar. Bakı: Azərnəşr, 1936, 40 səh.
42. Tülkü həccə gedir. Bakı: Azərnəşr, 1936, 20 səh.
43. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1936, 270 səh.
44. Məktub yetişmədi. Bakı: Azərnəşr, 1937, 16 səh.
45. Yaxşı arxa. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1939, 28 səh.
46. Tapdıq dədə. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1939, 39 səh.
47. Gözəl bahar. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1940, 32 səh.
48. Araz (roman). Bakı: Azərnəşr, 1940, 274 səh.
49. Tıq-tıq xanım. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1942, 10 səh.
50. Nağıllar. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1945, 54 səh.
51. Ovçu Məstan. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1945, 23 səh.
52. Qoç Polad. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1946, 76 səh.
53. Nüşabə. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1947, 12 səh.
54. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1948, 428 səh.
55. Şeirlər, nağıllar. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1948, 32 səh.
56. Məktub yetişmədi. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1949, 12 səh.
57. Köç. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1950, 32 səh.
58. Şeirlər və hekayələr. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1950, 80 səh.
59. Araz. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1954, 172 səh.
60. Seçilmiş əsərləri (üç cilddə), I cild. Bakı: Azərnəşr, 1955, 444 səh.
61. Seçilmiş əsərləri (üç cilddə), II cild. Bakı: Azərnəşr, 1957, 456 səh.
62. Seçilmiş əsərləri (üç cilddə), III cild. Bakı: Azərnəşr, 1959, 528 səh.
63. Tülkü həccə gedir. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1959, 16 səh.
64. Şeirlər və hekayələr. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1959, 112 səh.
65. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1960, 480 səh.
66. Xatirələrim. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1961, 224 səh.
67. Qoç Polad. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1962, 88 səh.
68. Bənövşə. Bakı: Azərnəşr, 1964, 14 səh.
69. Pirin kəraməti. Bakı: Azərnəşr, 1965, 39 səh.
70. Tıq-tıq xanım. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1966, 16 səh.
71. Şələquyruq. Bakı: Azərnəşr, 1966, 23 səh.
72. Yaxşı arxa. Bakı: Maarif, 1966, 46 səh.
73. Tülkü həccə gedir. Bakı: Gənclik, 1968, 16 səh.
74. Gözəl bahar. Bakı: Gənclik, 1968, 27 səh.
75. Araz. Bakı: Gənclik, 1969, 198 səh.
76. Tıq-tıq xanım. Bakı: Gənclik, 1970, 16 səh.
77. Yaxşı arxa. Bakı: Gənclik, 1971, 16 səh.
78. Araz. Bakı: Gənclik, 1973, 199 səh.
79. Xatirələrim. Bakı: Gənclik, 1973, 364 səh.
80. Şeirlər, poemalar, təmsillər. Bakı: Gənclik, 1976, 21 səh.
81. Qoç Polad. Bakı: Gənclik, 1977, 264 səh.
82. Əsərləri (beş cilddə), I cild. Bakı: Azərnəşr, 1966, 555 səh.
83. Əsərləri (beş cilddə), II cild. Bakı: Azərnəşr, 1968, 602 səh.
84. Əsərləri (beş cilddə), III cild. Bakı: Azərnəşr, 1972, 652 səh.
85. Əsərləri (beş cilddə), IV cild. Bakı: Azərnəşr, 1977, 776 səh.
86. Əsərləri (beş cilddə), V cild. Bakı: Azərnəşr, 1978, 502 səh.
87. Araz. Bakı: Gənclik, 1980, 196 səh.
88. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Gənclik, 1984, 444 səh.
89. Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri: I cild – Hekayələri, povesti, romanları;
90. Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri: II cild – Şeirləri, qəzəlləri, poemaları, pyesləri;
91. Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri: III cild – Şeirləri, mənzum hekayələri və poemaları, hekayələri, təmsilləri, pyesləri.

1. İki uşaq (mənzum hekayə). Bakı: Orucov qardaşlarının mətbəəsi, 1906, 39 səh.
2. Rumi. İbrət və müqabilə (məsnəvi). Bakı, 1906, 24 səh.
3. Daniel Defo. Məşhur ingilis Robinzonun hekayəsi. Bakı: Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi, 1909, 78 səh.
4. Şekspir. Maqbet. Bakı: Azərnəşr, 1932, 87 səh.
5. Barto. Pinti qız. Bakı: Azərnəşr, 1935, 10 səh.
6. Nizami. İsgəndərnamə. I hissə (Şərəfnamə). Bakı: Azərnəşr, 1941, 450 səh.
7. İ. A. Krılov. Seçilmiş təmsillər. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1944, 36 səh.
8. Nizami. Sehrli üzük. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1962, 15 səh.
9. Nizami Gəncəvi. İsgəndərnamə. Bakı: Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1964, 407 səh.
10. Nizami. Sehrli üzük. Bakı: Gənclik, 1971, 15 səh.
11. İ. A. Krılov. Cırcırama və qarışqa. Bakı: Gənclik, 1976, 13 səh.
12. İllərin töhfəsi. Bakı: Gənclik, 1976, 148 səh.

1. Rəqs edən bağalar (film, 1935)
2. Tülkü həccə gedir (film, 1971)
3. Pıspısa xanım və Siçan bəy (film, 1974)

• Məmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I cild. Bakı: Mütərcim, 2010. — səh. 470.

1. ↑ Tatar dili dedikdə Azərbaycan dili nəzərdə tutulur.
2. ↑ Nemoy sözünün tərcüməsi lal deməkdir.

22 Punhanın gündəliyi

• Tülkü həccə gedir (film, 1971)
• Abdulla Şaiqin Ev Muzeyi
• Füyuzat (jurnal)
• Günəş (qəzet)
• Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı

• abdullashaig.com
• Əfrasiyab Bədəlbəyli — Gözəl insan (Abdulla Şaiq haqqda). "Azərbaycan gəncləri", 5 may 1971
• Azadlıq Radiosunun Oxu zalında Abdulla Şaiqin seçilmiş əsərləri
• Abdulla Şaiq uşaq ədəbiyyatı haqqda danışır
• Abdulla Şaiq kitabları barədə danışır
• Abdulla Şaiq 75 illik yubileyində danışır
• Uşaq mahnısı "Nağaramı çalıram" — musiqi: Oqtay Zülfüqarov
• KəpəzTv-də Abdulla Şaiq haqqında veriliş ^{[ölü keçid]}
• Abdulla Şaiqin doğum günüdür
• [1]

 

Vikisitatda Abdulla Şaiq ilə əlaqədar sitatlar var.