Cirit

Cirit — at üzərində oynanılan idman növlərindən biridir. At üzərindəki idmançının ciritini rəqibinə dəqiq atmasını, döyüş zamanı özünə və atına hakim olmasını və bu yolla rəqibinə hakim olmağı hədəfləyən qaydaları olan bir idman növüdür.^[1] Ümumiyyətlə Qars, Bayburt, Ardahan, Uşak və Ərzurumda oynanılır.

Cirit türklərin Mərkəzi Asiyadan Anadoluya gəlişindən bəri oynadıqları döyüş oyunu olaraq bilinir. Sonrakı dövrlərdə Anadoluda oynanılan və atçılıq idmanı olaraq da bilinən cirit, nəsildən-nəslə ötürülərək mövcudluğunu bu gün də davam etdirir. Alp Arslan dövründə Anadoluda oynanılan bu idman növü, Şərqi və Orta Anadolunun fərqli bölgələrində daha çox yayılmışdır. XI–XVI əsrlərdə Anadoluda döyüşü oyunu kimi oynanılan cirit, sonrakı dövrlərdə, xüsusilə XIX əsrdə Osmanlı imperiyası sarayında ən böyük əyləncə idman növü idi.^[2] Müsabakalarda yaşanan hayati Yarışmalardakı həyati təhlükə səbəbiylə bu oyun II Mahmut dövründə qadağan edildi və daha sonra Anadoluda yenidən nümayiş oyunu olaraq oynanılmağa başlandı. Türkiyədəki cirit idmanına bugünkü dövrdə maraq Şərqi Anadolu bölgəsində yaşayan insanların daha sıx maraq göstərdiyi görülür. İlk Atçılıq İdman klubu 1957-ci ildə bu bölgədə Ərzurumda quruldu.^[3] Bu ilə bağlı, şəhər və kəndlərdə atçılıq idman klublarının ümumi sayı 11-dir. Uşak, bu bölgədə Türkiyənin ən yaxşı atçılıq idman klublarının olduğu ildir, ildə 30 klub fəaliyyət göstərir. Bu klublar və ənənəvi cirit oyununun yanında tarixdə "Lobut atma" adı ilə tanınan və ciritdən daha qısa lobutlar ilə oynanılan "Qarğıdalı odun" oyunu da Uşakda davam etdirilir.^[4]

Döyüşdə komanda olaraq düşməni məğlub etmək və məğlub etmək yönündə davranışlar və nəticədə güclülərin qələbəsi cirit yarışlarının əsas mövzusudur. Yenə də heç bir idman yarışında olmayan, ancaq ciritdə olan "rəqibi əfv etmək, bağışlamaq" davranışı ciritə fərqli bir məna verir. Rəqibini bağışlayan idmançıya və komandasına xal yazılır. Zəif olana əl qaldırmamanın, gücsüz olana vurmaq yerinə bağışlamanın zəruriliyini ifadə edən bu davranış, demək olar ki, idman və fəzilətin birləşməsidir. Yolunu kəsib ciritlə vurmaq imkanı olduqda rəqibini vurmayan və rəqibini bağışlayan idmançıların bu mənalı davranışları öz nəcibliklərini üzə çıxarır. Xüsusilə Ərzurum, Bayburt, Erzincan, Sivas, Tokat, Uşak və Söyüd bölgələrində cirit yarışları keçirilərkən insanların bu idman növünə marağı sıx olur. Anadoluda sayı gündən-günə artan Cirit (atçılıq idman klubları) klubları öz aralarında zaman-zaman yörəsəl olaraq Türkiyənin Ənənəvi İdmanları Federasiyası ilə əməkdaşlıq edərək ilin hər mövsümündə yarışlar təşkil edirlər. Federasiya olaraq Türkiyədə oynanılan cirit oyunları türklərin ciritə verdikləri önəmin göstəricisidir.^[2]

Hər idman növündə olduğu kimi ciritdə də istifadə olunan xüsusi ifadələr var. Bunlar həm oyunla əlaqəli olan, həm də ümumi olan ifadələrdir.

• Oyunla əlaqəli oalnlar: Cirit oynanılan sahə Alan, əhalini oyundan öncə xəbərdar etmək, nağara və zurna ilə oyun öncəsi və oyunun gedişatında oyuna rəng qatması məqsədilə çalınan musiqiyə Cirit havası, oyundan öncə atları oyuna həvəsləndirmək məqsədilə oyunun oynadığı bölgəyə xas olaraq yenə nağara və zurna ilə çalınan musiqiyə At oynatma havası, beş üzvdən ibarət komandaya Bölük, yeddi nəfərdən ibarət komandaya Alay deyilir.
• Atlarla əlaqəli olanlar: Atın iki ayağı ilə qaçırmış kimi, eyni tərəfdə olan ayaqlarını eyni zamanda ataraq, müntəzəm gəzinti şəklinə Rəhvan, bircisini sarsmadan qaçan ata Rəhvan at, atın yan ayaqlarına yüklənərək etdiyi qaçış şəklinə Ahəstə, atın çarpaz ayaq atmaq sürəti ilə sərt qaçışına Tırısa qalxmaq, atın sürətli qaçışına Dördnal, atın dördnala qaçışının ən sürətli olanına Hücum dördnalı, iki atın eyni xəttdə duruşuna At başı, atların başlarına taxılan başlığa Cilov, atın bel hissəsinə keçə və ya yuxarıdan gizlənmiş sütun qayışlarla birləşdirilmiş kəsilməyən üzəngi olan avadanlıqlara Yəhər deyilir.
• İdmançılarla əlaqəli olanlar: Atlı əsgərlərə Osmanlı, cirit oyununda yaxşı at sürənlərə və at sürmə bacarığı olan oyunçulara Sipahi, ata hakim olmaq və çeviklik göstərmək fəaliyyətinə At oynatmaq, öz aralarında iyerarxik qaydada cirit oyununda iştirak edən komandanın gücünə Seymən, at üzərində bacarıq və hünər göstərən oyuncuya At cambazı, Cirit oyununda atın üstündə növbədə dayananlara Mənzil, bir qolunda işarəsi olan komanda kapitanına Komanda Qolbaşısı, atdığı ciriti rəqibinin atına vuran oyuncuya Acəmi, oyun zamanı vurulan və ölənlərə Şəhid deyilir.

Hakimlər üzəngiləri yoxlayaraq oyunu başladırlar.^[1] Qolbaşı, komandasındakı bütün idmançıların müsbət və mənfi hərəkətlərindən cavabdehdir. Oyun taktikasını komandasına izah edir. Qolbaşı vaxtlı-vaxtsız çıxış edən, eyni vaxtda cüt çıxan oyunçuların qarşısını alır və sıradakı oyunçuların 5 m irəliyə və ya geri məsafədə dayanacaqda dayanmasına imkan verir. Komandalarda bir heyətdə olduqları təqdirdə iki əvəzedici, alay sırasındalarsa üç əvəzedici olur. Əvəzedicilər sahə hakiminin arxasında və öz meydançasında açıq yerdə dayanırlar. Əvəzetmə oyunların dayandırıldığı vaxt sahə hakimi tərəfindən baş hakimə bildirilərək aparılır. Bir oyunda 3 oyuncu dəyişikliyi edilə bilər. Oyundan çıxan oyunçu yenidən oyuna alına bilməz. Hər bir oyunçunun arxasında və atların üzərinə qoyulan parçanın hər iki tərəfində nömrələr yazılır (idmançı ilə atının nömrəsi eynidir.). Komandaların formaları eyni rəngdədirsə: komanda nömrələri; A komandasında 1-dən 10-a, B komandasında isə 11-dən 20-yə qədərdir. Oyuna başlamaq hüququ və ilk çıxış püşkatmanın sonunda meydanı itirən komandaya verilir. Alayın çıxışı alay dayanacağında edilir. Erkən çıxış pozuntusu olduqda; İkiqat çıxış pozuntusu atış məsafəsinin xaricindən atış kimi qəbul edilir. Hər iki xətalı duruma düşən oyuncular alay dayanacağına gəldikdən sonra, başqa bir oyuncu ancaq hərəkət göstərə bilər. Bir ciritçi oyun sahəsində rəqiblərindən birinə tam və yarım çarx etmək üzrə ciritini atar. Cirit ümumiyyətlə göstəriş oyunu olaraq oynanılır. Cirit oyununda idmançı rəqibinin ona atacağı ciritdən qaçmaq üçün müxtəlif hərəkətlər edir və atın sağında və solunda, mədənin altında və ya boynunda uzanır. Bəzi idmançılar qaçış xəttinə çatana qədər rəqiblərini təqib edir və sonra nizə atırlar. Vuruşu dəqiq atdıqlarına görə xal qazanırlar. Oyun zamanı başına və üzünə cirit vurulan oyunçuların zədələnmə ehtimalı böyükdür. Bu cür vuruşlar səbəbiylə ölüm hadisələri qaçılmazdır. Belə vəziyyətdə, vəfat edən idmançı, idman ənənəsinə görə ər meydanında ölmüş hesab olunur. Ölən idmançının yaxınlarının şikayətçi və iddiaçı olmaması idman ənənəsidir. Hətta bunu igidlik sayıb övünürlər. Cirit xala görə oynanıldıqda komandaların oyundan əvvəl birlikdə təyin etdikləri qaydalar çərçivəsində ən çox xal toplayan komanda cirit oyununun qalibi hesab sayılır. Hər iki komanda və orada o anda iştirak edənlər; Cirit oyunun qaydalarını yaxşı bildiklərinə inandıqları insanların hakimliyi ilə oynanılır. Heç kim bu şəxsin (hakimin) qərarlarına və verdiyi xala etiraz etmir.^[2]

Balların hesablanmasında, oyunda sərgilənən hərəkətlər nəzərə alınır, xal qazandıran və qazandırmayan özəlliklər isə saylarla hesablanır. Oyuna xalların verilməsi kriteriyası müsabiqədən öncə komandalarla qərarlaşdırılır yarış bu dəyərlərə uyğun olaraq yekunlaşdırılır. Hesab fərqi komandaların oyun hesabını müəyyənləşdirir. Ən yüksək ümumi xal toplayan komanda qalib sayılır.^[1]

• Xal qazandıran hərəkətlər: Rəqibin alay dayanacağında ciritlə vurması və oyun sahəsində çəlmə etmək (qamçı və çubuqla) rəqib komandaya vurulması sayılır, hər biri 4 xaldır. Rəqibin ərazisi daxilində cirit vurmaq, rəqibə cirit atmaqdan imtina etmək (bağışlamaq), rəqibin hərəkətini pozmaq, ciriti havada saxlamaq (süni dayanmağın qadağan olunduğu ərazi istisna olmaqla) və vermək, təhlükəli vəziyyətlərdə xaldan imtina etmək hərəkəti yuxarı bal 3 bal olaraq qiymətləndirilir.
• Xalların itirilməsinə səbəb olan hərəkətlər: Qadağan olunmuş ərazinin pozulması, atı ilə qarşı alay ərazisinə girmə, yan zolağı pozma, atış sahəsindən çıxıb atış atmaq, cirit atmaq haqqından istifadə etməmək, sahədən erkən və ya ikiqat çıxmaq, atdan (icazəsiz) enmək, qadağan olunmuş ərazidə 3 və ya daha çox oyunçunun olması, hərəkət etmək haqqı olan idmançının yan zolağından oyuna girməsi və atış yerində ciritini qəsdən yerə atması və idmançının ciritini əlindən düşürməsi 1 xalın, idmançının ciritini rəqibinin atına qəsdən vurması, ciritini yaxın məsafədə rəqibinə atması, atını rəqib atlına qəsdən vurması, atdan düşməsi, qarşı alaya qəsdən daxil olması, rəqibini tutması və onu bağışlaması və atdan düşərək (ikinci dəfə) lazımi vəziyyətdə bağışlamaması 3 xalın itirilməsi deməkdir.^[1]