Punyab

Esti artículu o seición necesita un ameyoramientu no que cinca a la redaición, la gramática o la ortografía.

El Panyab o Punyab (conocíu n'inglés como Punjab y pronunciáu  /pʌn'dʒɑːb/ (?·i) o /panyáb/) ye una rexón xeográfica compartida polos estaos de Punyab, Haryana y Himachal Pradesh (n'India) y la provincia de Punyab (en Paquistán).

El nome Panyab provién del persa پنج (panch ‘cinco') y اب (āb ‘corriente d'agua, ríu'), que significa ‘cinco ríos'.^[1][2] Estos, tributarios del ríu Indo, son el Beas, el Chenab, el Jhelum, el Ravi y el Sutlesh. Los cinco ríos, agora estremaos ente India y Paquistán, xunir pa formar el ríu Panch Nad (‘cinco ríos'), afluente del Indo.

El términu Panyab tamién puede provenir del hindi o del sánscritu:pañcha (que significa ‘cinco') y apa (que significa ‘agua').

Los griegos traducíen el nome Pañchab (‘cinco ríos') como Pentapotamia (‘la tierra de los cinco ríos'). Nel Avesta, el testu sagráu de los zoroastrianos, la rexón de Punyab ta acomuñada col antiguu hapta həndu o Sapta Sindhu (‘siete ríos'). Históricamente, la rexón de Punyab foi la entrada al subcontinente indiu de la mayoría de los invasores estranxeros.^[3]

L'agricultura ye l'actividá económica más importante en Punyab. Otros grandes sectores son la manufactura de preseos científicos, bienes agrícoles, bienes llétricos, servicios financieros, ferramientes pa máquines, testiles, máquines de coser, bienes deportivos, almidón, turismu, fertilizantes, bicicletes, vistíos, y el procesamientu d'aceite de pinu y azucre. Punyab tamién tien el mayor númberu de plantes de trenes de laminación d'aceru n'India, que tán asitiaes na "ciudá del aceru" —Mandi Gobindgarh-, nel distritu Fatehgarh Sahib.

La pallabra Panyab ye un pseudónimu de los vocablos perses panj (en persa: پنج ) y Āb (en persa: آب ), asina PanjĀb significa «Cinco Río», que s'avera al significáu «Tierra De Cinco Río».^[4] Los cinco ríos son Sutlej, Beas, Ravi, Chenab y Jehlum (tamién escritu Jhelum).

Tradicionalmente, mientres la ocupación británica de la India, los británicos escribíen el nome a la so manera, con un artículu definíu antes del nome: the Punjab (‘el Punyab').^[5] Na actualidá, n'inglés, el nome vese escritu usualmente como Panjab (que se pronuncia [panyáb]).

Mientres el periodu épicu nel que s'escribió'l Mahābhāaguarón, en redol al 300 e. C., la zona del Punyab conocíase como Trigarta y gobernar los reis Katoch.^[6][7] Les civilizaciones del valle del Indo tomaben gran parte de la rexón de Punyab, de les que formaben parte ciudaes como Harapa (Paquistán). La civilización védica arrobinar a lo llargo del ríu Sarasvati y llegó a cubrir el norte de la India, incluyendo'l Punyab. Esta civilización conformó cultures posteriores del subcontinente indiu. Munchos imperios antiguos, incluyendo'l de Gandhara, el de Nanda, el Maurya, el de los Sungas, el kushán, el Guptas, el de los Palas, el de los Gurjara-Pratiharas y el de Hindu Shahis conquistaron la rexón. Alejandro'l Grande percorrió los territorios a veres del ríu Indo. L'agricultura florió y ciudaes comerciales como Jalandhar y Ludhiana arriqueciéronse.

Por cuenta del so allugamientu, la rexón recibió tanto ataques constantes como influencies de los territorios del oeste y del este. Foi invadida por perses, griegos, escites, turcos, y afganistanos; estes conquistes fueron periodos cruentos de la hestoria local. La cultura de la zona combina influencia hindú, budista, islámica, afganistana,^{[ensin referencies]} sij y británica.

La ciudá paquistanina de Taxila, fundada por Takṣa, el fíu de Bharat, quien de la mesma foi hermanu de la deidá hindú Caña, tenía fama por allugar la universidá más antigua del mundu.^[8] Unu de los sos maestros foi'l gran pensador y políticu Chanakya del periodu védicu. Taxila foi un gran centru d'aprendizaxe y discutiniu intelectual mientres l'Imperiu Maurya y anguaño forma parte del Patrimoniu de la Humanidá.

Los raigaños del sikhismu daten de la conquista del norte d'India por Babur. El so nietu, Akbar, sofitó la llibertá relixosa y dempués de visitar el langar del Guru Amar Das tuvo una favorable impresión del sikhismu. Como resultáu de la so visita, donó tierra pal langar y tuvo una rellación positiva col sij gurú hasta la so muerte en 1605.^[9] El so socesor, Jahangir, vio a los sijes como una amenaza política. Arrestó al Guru Arjun Dev por causa del so sofitu a Jusrau Mirza^[10] y ordenó que fuera condergáu a muerte y torturáu. El martiriu de Guru Arjan Dev llevó al sestu gurú, Guru Har Gobind, a declarar la soberanía sij cola creación del Akal Takht y l'establecimientu d'un fuerte pa defender Amritsar.^[11]

Jahangir intentó confirmar l'autoridá sobre los sijes encarcelando a Guru Har Gobind en Gwalior. Viose obligáu a lliberar cuando esti empezó a sufrir una temprana y horrible premonición de muerte. Y los gurúes refugaron ser lliberaos nun siendo que toles princeses que fueren encarcelaes xunto con Guru Har Gobind fueren tamién puestes en llibertá, lo que Jahangir aceptó. El sikhismu nun tuvo más problemes col Imperiu mogol hasta la muerte de Jahangir en 1627. El so socesor, Shah Jahan, taba descontentu cola soberanía de Guru Har Gobind y dempués d'una serie d'asaltos a Amritsar, forzó a los sijes a retirase a los montes Siwalik.^[11] El socesor de Guru Har Gobind, Guru Har Rai, caltuvo'l gurúado en Siwalik, defendiendo'l territoriu de los sijes y calteniéndose neutral na llucha ente Aurangzeb y Dara Shikoh nel senu de la dinastía timurí. El novenu gurú, Guru Tegh Bahadur, treslladó a la comunidá sij a Anandpur y viaxó enforma pa visitar y predicar a les comunidaes sijes, desafiando l'autoridá mogol. Ayudó a los padit de Caxmir a evitar la conversión al islam, polo que foi arrestáu y presentáu ante Aurangzeb. Cuando se-y ufiertó l'alternativa de convertise al islam o morrer, escoyó la muerte en cuenta de arrenunciar a los sos principios y por ello foi axusticiáu.^[12] Guru Gobind Singh asumió'l gurúado en 1675 y evitó les batalles colos rajás de Sivalik Siwalik, llevó'l gurúado a Paunta. Construyó un gran fuerte y guarnir con un exércitu. El creciente poder de la comunidá sij sollertó al rajá de Sivalik, qu'atacó la ciudá, pero les fuercies del gurú ganar na batalla de Bhangani. Treslladar a Anandpur y establecióse en Khalsa, formando un exércitu de sijes bautizaos el 30 de marzu de 1699. L'establecimientu en Khalsa xunió a la comunidá sij en contra de dellos reclamantes mnogoles sobre'l gurúado.^[13]

En 1701, una combinación del exércitu d'echar# per Sivalik y los mogoles con Wazir Jan al frente atacaron Anandpur y, en retirándose la Khalsa, fueron vencíos por estos na batalla de Muktsar. Banda Singh Bahadur foi un asceta que se convirtió al sikhismu dempués de conocer a Guru Gobind Singh en Nanded. Tiempu dempués de la so muerte, Guru Gobind Singh ordenó-y esaniciar l'autoridá mogol del Punyab y dio-y una carta por que mandara que tolos sijes xuniérense-y. Dempués de dos años d'axuntar partidarios, Banda Singh Bahadur entamó una insurrección agraria apruciendo nes grandes posesiones de la familia Zamindar por que les cultivaren y distribuyeron les tierres a les families llabradores probes de los sijes, hinduistes y musulmanes por que estes cultivar.^[14] Banda Singh Bahadur empezó la so rebelión cola defensa del exércitu Mughal en Samana y Sadhaura y la rebelión remató cola defensa de Sirhind. Wazir Khan foi executáu como vengación poles muertes de los fíos de Guru Gobind Singh, Baba Zorawar Singh y Baba Fateh Singh dempués de la victoria de los sij en Sirhind.^[15] Gobernó'l territoriu ente'l ríu Sutlej y el ríu Yamuna que foi establecíu como capital del Himalayas en Lohgarh y acuñó moneda en nome de Guru Nanak y Guru Gobind Singh.^[14]

Los estaos Cis-Sutlej fueron un grupu d'estaos asitiaos na zona qu'ocupen los modernos estaos de Punyab y Haryana, llindada pel ríu Sutlej al norte, los Himalayas al este, el ríu Yamuna y el distritu de Delhi al sur, y el distritu Sirsa al oeste. Incluyíen Kaithal, Patiala, Jind, Thanesar, Maler Kotla, y Faridkot.

Rexir la dinastía Scindia del Imperiu maratha. Dellos sardars sij y otros majarajás de los estaos de Cis-Sutlej pagaron tributu a los marathas hasta la segunda guerra anglu-maratha de 1803-1805, dempués de la cual estos perdieron el territoriu, del que s'apoderaron los británicos.^[16]

L'Imperiu sij (1801-1849) fundar el marajá Ranjit Singh por aciu l'empléu del exércitu punyabí. Estender dende'l pasu Jáiber al oeste al Tíbet al este, y dende Caxmir al norte a Sind al sur. La principal rexón del imperiu yera la rexón de Punyab. La distribución de la población por relixón nel imperiu yera la siguiente: el 70 % yera musulmana; el 17 %, sij; y el 13 %, hindú.^[17]

L'Imperiu sij surdió de la disolución del exércitu de Punyab, qu'asocedió na dómina de la coronación de Ranjit Singht en 1801, y dexó la creación d'un estáu unificáu. Tolos caudiellos Misl que teníen rellación col exércitu pertenecíen polo xeneral a la nobleza y yeren d'antiguos y prestixosos del Punyab.^[18][19]

Dempués de la muerte de Ranjit Singh en 1839, l'imperiu debilitóse gravemente poles divisiones internes y la mala alministración política. L'Imperiu británicu aprovechó estos apuros pa entamar les guerres anglu-sijes. Una serie de traiciones de dellos destacaos xefes militares los sijes precipitron la derrota de estois. Maharaja Gulab Singh y Raxa Dhian Singh fueron los principales xenerales del exércitu.^[20][21]

L'Imperiu sij quedó finalmente disueltu, dempués d'una serie de guerres contra los británicos, al terminar la segunda guerra anglu-sij, en 1849; el so territoriu partir ente dellos estaos principescos y la provincia británica de Punjab, a los que se concedió la condición d'estáu. Darréu, un vicegobernador establecer en Lahore como representante direutu de la Corona Británica.

Los estaos de Cis-Sutlej (Kaithal, Patriala Patiala, Jind, Thanesar, Maler Kotla, y Faridkot) gobernar primero la dinastía Scindia del Imperiu maratha y los británicos apoderárense d'ellos tres la segunda guerra anglu-maratha de 1803-1805. Mientres la guerra, dalgunos de los estaos de la rexón aliar al xeneral británicu Gerard Lake. Al terminar la guerra, roblóse un alcuerdu en 1809 con Ranjit Singh, gobernante del Imperiu sij del este del Sutlej, qu'axustaba que los estaos yá mentaos atopar so «proteición» británica.^[16][22][23]

La muerte de Ranjit Singh na primavera de 1839 anició'l caos políticu, y les subsecuentes batalles de socesión y les sangrientes lluches internes ente les facciones de la corte debilitaron al estáu. En 1845 los británicos esplegaren trenta y dos mil soldaos na frontera de Sutlej p'asegurar los sos territorios septentrionales, amenaciaos polos conflictos del Punyab. Esi mesmu añu, les tropes britániques y sij topetaron atopaben cerca de Firozpur; el combate desencadenó la primer guerra anglu-sij. Esta terminó al añu siguiente y les tierres ente Punyab y el Beas fueron cedíes a la Compañía Británica que gobernaba la India, xunto con Caxmir, que foi vendida por Gulab Singh Gulab Singh de Jammu, que la gobernaba como vasallu británicu.

Una condición del tratáu de paz axustaba que permanecieren nel Punyab tropes britániques, un representante políticu y otros oficiales, col fin de supervisar la rexencia del Maharaja Dhalip Singh. L'exércitu sij quedó bien menguáu. En 1848, les tropes sijes tuvieron fuera de trabayu na sulevación de Multen y un oficial británicu foi asesináu. Nunos meses los demás esparder por tou Punyab, y les tropes britániques invadieron nuevamente. Los británicos vencieron na segunda guerra anglu-sij; según les clauses del Tratáu de Lahore de 1849, la Compañía Británica de les Indies Orientales llogró'l territoriu y estremóse a Dhalip Singh. El Punyab tresformar nuna provincia indobritánica, anque dellos pequeños estaos, principalmente Patiala, Kapurthala, Faridkot, Nabha, y Jind, caltuvieron gobiernos separaos aliaos a los británicos, que gociaron de cierta autonomía n'asuntos internos de la que reconocíen la soberanía británica.^{[ensin referencies]}

La masacre de Jallianwala Bagh de 1919 asocedió en Amritsar. En 1930, el Congresu Nacional Indiu proclamó la independencia de Lahore. En marzu de 1940, la Lliga Musulmana aprobó la Resolvimientu de Lahore, na que reclamaba la creación d'estaos separaos pa la mayoría de les zones musulmanes de la India. L'ambigüedá del Resolvimientu de Lahore fixo qu'españaren violentes protestes, qu'afectaron intensamente al Punyab.^[24]

En 1946, la tensión amenó graves enfrentamientos ente la mayoría musulmana de Punyab y la minoría hindú y los sijes. La Lliga Musulmana atacó al gobiernu de "Musulmanes Xuníos de Punyab" y foi por esta razón que los akalis sijes y el Congresu emponer a la so destrucción. Decidíos a nun ser vencíos, los sijes y los hindues contraatacaron, y el sangrientu enfrentamientu sumió a la provincia nun gran desorde. El Congresu y la Lliga alcordaron estremar Punyab según criterios relixosos, precedente de la división de los territorios indios.^{[ensin referencies]}

En 1947 la provincia Punyab de la India británica foi estremada per llinies relixoses ente Punyab oriental y el Punyab occidental. Un númberu grande de persones foi treslladada y hubo muncha violencia interna. Na independencia siguiente, un gran númberu de principaos y pequeños estaos, incluyendo Patiala, aportaron a la "Unión d'India" y xuniéronse a PEPSU. En 1956, este foi integráu al estáu de Punyab Oriental pa crear un nuevu y gran estáu d'India llamáu a cencielles Punyab.

La indivisible Punyab, de la cual el Punyab pakistaní forma una rexón importante güei na actualidá, foi'l llar d'una población minoritaria d'hinduistes de Punyab y sijes hasta 1947, amás de la mayoría musulmana.^[25]

Darréu dempués de la independencia en 1947, y por cuenta de la consiguiente violencia y mieu, la mayoría de los sijes ya hinduistes de Punyab que s'atopaben en Paquistán, migraron a India como parte d'un intercambiu de poblaciones.^[26] Los musulmanes de Punyab fueron desarraigados de los sos llares de manera similar nel este de Punjab, qu'agora forma parte d'India.^[27] Más de 6 millones treslladar a Paquistán y más de 6 millones establecer en Punjab.

En 1950, dos nuevos estaos fueron reconocíos pola Constitución d'India: la parte d'India de l'antigua provincia británica de Punjab convertir nel estáu de Punyab del Este, ente que los estaos principescos de la rexón combinar col Conxuntu de los Estaos de Patitala y Punyab Del Este (CEPPE). Himachal Pradesh foi creáu más tarde como un territoriu del conxuntu de dellos estaos principescos nes llombes.

Nesta zona esistió la civilización del valle del Indo (coles ciudaes de Mohenjo Daro y Harappa). Procedente d'esta rexón ye'l pueblu xitanu^{[ensin referencies]}.

En 1467 formóse la comunidá sij, que foi rexida socesivamente por diez gurús hasta la muerte del postreru, dempués de lo que la direición pasó a les escritures. En 1708, al tornar l'Imperiu mogol, los sijes establecieron el so control en diversos puntos de Punyab. Una guerra civil planiada per Inglaterra y los sos servicios secretos en 1839 dexó a los británicos tomar control sobre'l país (1840-1849) y caltenelo hasta 1947.

El 9 de marzu de 1946 los sijes declararon ser una nación y a otru día reclamaron la creación d'un Estáu sij, llamáu Sijestán (Sikhstan, n'inglés), Jalsastán (Khalsastan, n'inglés), Jalistán (Khalistán, n'inglés). El 3 d'abril de 1946 Master Tara Singh propunxo la unión de los sij a Paquistán. Sicasí los británicos decantar pola partición. El 9 d'avientu de 1946, Nehru estableció seguridaes pa los sijes d'una futura India. El 3 de marzu de 1947 el gobiernu provisional del Punyab quedó formáu por una coalición de sijes y musulmanes pero les masacres de sijes a manes de musulmanes promovieron una declaración británica pa la formación d'un Jalistán independiente (3 d'abril de 1947). Los sijes fuxeron masivamente a la India. Los británicos impunxeron la partición del país, que se peracabó'l 15 d'agostu de 1947.

El 7 d'abril de 1948 el partíu sij Akali Dal propunxo un estáu independiente. El 5 de mayu de 1948 formóse la rexón conocida poles sigles PEPSU (Punjab and East Punjab States Union: Unión d'Estaos de Punyab y Punyab Esti) sol control del Partíu del Congresu y de los sijes favorables que pasaren a controlar el SPGC (Sikh Peoples Government Council). Establecióse'l hindi como idioma oficial. En payares de 1949, ante'l baturiciu sij, el PEPSU foi puestu so control direutu del gobiernu de la Unión. Más tarde restablecíu y col Akali Dal nel poder foi suspendíu'l 4 de marzu de 1953.

El 16 de marzu de 1956 conviénose una fórmula rexonal pal Punyab ente Hukman Dignh y Nehru. En 1964 el gobiernu sij pro-congresu empobináu por Partap Singh Kairon, dimitió. El baturiciu siguió.

El 4 de xunetu de 1965, la conferencia sij de Ludhiāna estableció'l derechu sij a l'autodeterminación. En 1966 el Punyab foi estremáu en tres estados (Punyab, Himachal Pradesh y Haryana).

El 7 de marzu de 1966 formóse la Punyabi Suba que tuvo esistencia formal dende'l 1 de payares d'esi añu. El 8 de marzu de 1967 formóse'l primer gobiernu del Akali Dal. El punyabí foi declaráu llingua oficial.

En 1972 el Akali Dal perdió'l poder al llograr solo 24 de los 104 escaños. Fateh Singh, pro-Congresu, asumió'l gobiernu. Empecipiáronse campañes de baturiciu contra'l gobiernu d'Indira Gandhi. El 13 d'abril de 1969 producióse la matanza d'Amritsar. La violencia caltúvose sobremanera pol pidimientu de mayor autonomía pa Punyab, que foi aprobáu nun resolución nacionalista en 1973 conocida como "Anandpur Sahib Resolution".

El 1 d'agostu de 1980 la bandera de Jalistán yera izada per primer vegada, sobre la tumba de 13 sijes cayíos el 13 d'abril de 1978, cuando defendíen al Guru Khalda de los nirankaris. El 15 d'agostu la bandera de Jalistán foi izada por tol país. La conseña “los sijes son una nación” estendióse y hubo numberosos incidentes. En 1982 los radicales de Jarnail Singh Bhindranwale establecer nel Templu d'Oru, dende onde empezaron a dirixir les sos actividaes. En 1983 establecióse'l gobiernu direutu. El 29 de payares de 1983 publicóse la constitución de Jalistán, escrita pol Dr. Harjinder Singh Dilger, dende Londres.

Yeren frecuentes los asesinatos, les detenciones, y les midíes polítiques contra organizaciones sij. Los manifestantes sijes concentrar nel Templu d'Oru. El 1 de xunu de 1984 Indira Gandhi unvió tropes a atacar el templu; y nos díes socesivos unvió a l'artillería y los tanques. En delles guarniciones los soldaos sijes remontáronse. Miles de sijes inocentes fueron deteníos. El 11 de xunu de 1984 el Dal Khalsa creó un gobiernu nel exiliu, presidíu por Jagjit Singh Chauhan (13 de xunu de 1984). El grupu Babbar Khalsa empecipió actividaes guerrilleres nel estáu. Darréu xuniéronse-y otros.

Esi mesmu añu 1984, Indira Gandhi, primer ministra de la India, foi asesinada polos sos guardias sijes, que fueron executaos el 6 de xineru de 1989.

En 1985 celebráronse eleiciones que'l Akali Dal ganó arrolladoramente pero nun se consiguió poner fin a la violencia y en 1987 imponer de nuevu'l gobiernu direutu.

El 7 d'ochobre de 1987 los sij militantes arrexuntaos nel Conseyu de Jalistán, declararon la independencia. Numberosos incidentes militares siguieron a la proclamación. El 14 de xunu de 1991 l'estáu foi declaráu zona de disturbios y les fuercies de seguridá unviaes masivamente a la zona. El 19 de febreru de 1992 hubo eleiciones a l'asamblea de la India. El gobiernu del estáu pasó al partíu del Congresu ante'l boicó de los sijes nacionalistes, so la direición de Beant Singh. Dellos líderes de la KLF (Khalistan Liberation Force) fueron asesinaos en 1992 y el líder de la organización Babar Khalsa internacional apurrióse. En febreru de 1994 India consideraba pacificada la rexón. En 1995 el líder de la KLF (Khalistan Liberation Force) foi arrestáu en Nueva Delhi y el so líder nel esterior, xunto al xefe del KCF (Khalistan Commando Force), fueron arrestaos pocu dempués n'EE.XX.

El ministru xefe de Punyab, Beant Singh, del partíu del Congresu, foi asesináu'l 31 d'agostu de 1995. El 9 de febreru de 1997 les nueves eleiciones a l'asamblea del estáu dieron la mayoría al Akali Dal (74 escaños de 117) con Parkash Singh Badal como ministru xefe. En 1998 siguíen activos el Babbar Khalsa, el KCF (Khalistan Commando Force), la facción Zaffarwal del KCF, el KLF (Khalistan Liberation Force), la facción Lahoria y la facción KLF-Sekhon.

Como la capital de la provincia británica del Punyab, Lahore, quedó nel Punyab paquistanín tres la partición de la India británica en 1947, la nueva capital del Punyab indiu afitar en Chandigarh. Mientres acababen les obres de la esta, Shimla quedó como capital temporal del territoriu hasta 1960.

Dempués d'años de protestes de l'Akali Dal y otres organizaciones sijes, finalmente Punyab estremar según criterios llingüísticos en 1966. El 1 de payares de 1966, el territoriu de mayoría hindi de la metá sur del Punyab aportó n'estáu separáu, ente que Haryana y los territorios montascosos de llingua pahari del nordés pasaron a formar Himachal Pradesh. Chandigarh taba na frontera ente los dos estaos y convirtióse nun territoriu separáu, que sirve como capital de dambos, Punyab y Haryana. Mientres la década de 1970, la Revolución Verde traxo una mayor prosperidá económica al Punyab, debida principalmente a Pratap Singh Kairon. Sicasí, surdió una creciente polarización ente'l Gobiernu central del Congresu Nacional Indiu y el principal partíu políticu sij, el Partíu Akali Dal, na década de 1970. La hostilidá y l'amargura ente les dos partes aumentaron por cuenta de lo que'l Shiromani Akali Dal consideraba una creciente alienación, centralización y actitúes discriminatories escontra'l Punyab del Gobiernu nacional. Esto llevó al Partíu Akali Dal a aprobar la Resolvimientu Sahib Anandpur, na que se solicitaba la concesión de la máxima autonomía a la rexón del Punyab y otros estaos, y la llimitación de les competencies del Gobiernu central.

• Provincia de Punyab (Paquistán)
• Estáu de Punyab (India).

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Punyab.