Los Navalmorales

Los Navalmorales
Alministración
País	España
Autonomía	Castiella-La Mancha
Provincia	provincia de Toledo
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Los Navalmorales (es)	Joaquín Fernández Torrijos (es)
Nome oficial	Navalmorales, Los (es)[1]
Códigu postal	45140
Xeografía
Coordenaes	39°43′43″N 4°38′41″W / 39.728611111111°N 4.6447222222222°O / 39.728611111111; -4.6447222222222
Los Navalmorales Los Navalmorales (España)
Superficie	105 km²
Altitú	579 m
Llenda con	Santa Ana de Pusa, San Martín de Pusa, Villarejo de Montalbán, Navahermosa, Hontanar y Los Navalucillos
Demografía
Población	2134 hab. (2023) - 1327 homes (2019) - 1191 muyeres (2019)
Porcentaxe	0% de provincia de Toledo
Densidá	20,32 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
esmipueblo.com…

Los Navalmorales ye un conceyu español de la provincia de Toledo, na comunidá autónoma de Castiella-La Mancha.

El términu "Navalmorales" ye'l plural de Navalmoral, que ye una contraición fonética de Nava del Moral anque nesti casu derivaría de Valmoral o Valle del Moral, nome orixinariu de la paraxa.^[2] Valmoral ye un compuestu de l'apócope de valle, val, (del llatín 'vallem') y moral.^[3] El nome deber a la unión nel sieglu XIX de les poblaciones de Navalmoral de Pusa y Navalmoral de Toledo.

El conceyu asítiase «nun pequeñu valle á les márg. del regueru del so nome, que crucia pel so centru».^[4] Pertenez a la contorna de La Jara y llinda colos términos municipales de Santa Ana de Pusa y San Martín de Pusa al norte, Villarejo de Montalbán, Cedena y Navahermosa al este, Hontanar al sur y Los Navalucillos al sur y oeste; toos ellos conceyos de Toledo.

El puntu más alto atópase nel monte Cuervu a 4,5 km al sureste de la población con 838 msnm. Pol so términu escurren distintos regueros como'l de Los Navalmorales, que pasa pel centru de la población, Macarro, los Álamos o les Vegues.

Apaez per primer vegada, como Vallmoral, nun documentu del 5 de febreru de 1209 nel que Alfonsu VIII dona a Alfonso Téllez la villa de Montalbán colos sos términos correspondientes: «Ex parte Talauarie per ualle sicco, comodo vadit uia ad illos Mosaraues, et comodo pergit ad illa calsata, et sicut uadit ad Vallmoral, et deinde Naualuciellos, et postea usque ad illum portum, et deinde usque ad Mauros quantum potueritis»^[5]

Mientres la Guerra d'Independencia foi fechu prisioneru na población Baldomero de Torres, capitán d'una partida de guerrilleros.

Hasta 1835 Los Navalmorales yeren dos llocalidaes independientes, Navalmoral de Pusa y Navalmoral de Toledo, por pertenecer, respeutivamente, a les xurisdicciones del señoríu de Valdepusa y de la ciudá de Toledo. Dambos conceyos atopábense dixebraos físicamente pol regueru de El Llugar o de La Fonte, denomináu anguaño col mesmu nome de la llocalidá. El 23 de setiembre de 1833 axuntáronse dambos conceyos pa decidir la so unión, dempués de lo que alcordaron por unanimidá solicitalo a Fernandu VII. La muerte del rei per aquellos díes retrasaría dos años la concesión.

Navalmoral de Pusa paez ser fundáu nel sieglu XIV por criaos del Marqués de Malpica»,^[4] y dependió, dende la so fundación, de San Martín de Pusa. Deseyando la so llibertá xurisdiccional, apurrieron a Felipe IV 17.000 reales nos servicios de los 24 millones que-y otorgó'l reinu y, como premiu, el monarca fíxo-y villa; pero esto nun foi en 1655, como apunta Madoz nel so Diccionariu xeográficu, sinón por aciu una cédula de 21 de setiembre de 1653, según apaez nel privilexu de villazgo, que se caltién nel archivu municipal.^[6]

A mediaos del sieglu XIX tenía 760 cases y el presupuestu municipal xubía a 35.461 reales de los cualos 4.000 yeren pa pagar al secretariu.^[4]

Dientro del so términu municipal atópase'l despobláu de Santa María de la Herrera que'l so orixe remontar a finales del sieglu XII. El so nome pudo debese a una antigua ilesia o santuariu dedicáu a Santa María y a unes mines y ferreríes.

Escudu partíu: 1º, de plata, una águila bicéfala exployada, de sable, y cargada d'una custodia, d'oru; 2º, d'oru, trés faxes de sinople. Al timbre, corona real zarrada.

L'escudu municipal de Los Navalmorales, foi encargáu en 1982 pol Conceyu a los heraldistas ya historiador Buenaventura Leblic García y José Luis Ruz Márquez quien realizaron una síntesis sofitaos nel fechu de que'l blasón antiguu de la llocalidá foi una custodia, a lo que sumaron el cuartel colos trés faxes de les Ribera qu'exercieron el señoríu sobre la villa. Escudu ya informe llograron l'aprobación de la Real Academia de la Historia en xunta de 15 de marzu de 1985.

La siguiente gráfica amuesa la evolución de la población de Los Navalmorales dende 1900.

Gráfica d'evolución demográfica de Los Navalmorales ente 1900 y

Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia

El constante aumentu de la población mientres la primer metá del sieglu XX tresformar nun importante descensu a partir de los años 60. Na siguiente tabla, onde s'amuesa la evolución del númberu d'habitantes ente 1996 y 2006 según datos del INE, apréciense llixeres variaciones en redol a los 2.700 habitantes.

NOTA: La cifra de 1996 ta referida a 1 de mayu y el restu a 1 de xineru.

A mediaos del sieglu XIX, según apunta Madoz nel so Diccionariu,^[4] la riqueza d'esta villa aballadora, taba bien partida, gociando por ello una situación aventayada na so ilustración y tratu social. Daquella la economía básase na agricultura, la ganadería y una pequeña industria compuesta por 3 talleres de carpintería y unu d'ebanistería, 13 molinos d'aceite y 6 d'aceite y distintes fábriques de texíos ente otres.

Na actualidá, la principal actividá económica ye l'agricultura, basada fundamentalmente nel cultivu de la olivar, al que tien dedicaes 3.166 ha del so términu con más de 300.000 pies d'olivares, con una producción añal de 10.000.000 de kg. d'aceituna.^[7] Otra actividá importante ye la ganadería con una cabaña compuesta por ganáu bovino, ovín, caprino y porcín. Finalmente cabo destacar el sector servicios y la industria de la cerámica rústica, la madera, la trituración de piedres caliares y la fabricación d'aceite d'oliva virxe y d'aceite d'oruxu d'aceituna, que ye un tipu d'aceite d'oliva. Tamién ye rica pol so valor cinexéticu.

• Ilesia parroquial de La nuesa Señora de l'Antigua: del sieglu XVI.
• Ermita de los Remedios: construyida de mampostería y lladriyu, de nave rectangular, portada con arcu rebaxáu con dos pequeños buecos de ventana a entrambos llaos y una fornica sobre la puerta.
• Ermita de San Antonio: con puerta principal baxu arcu de mediu puntu en lladriyu con resalte nes impostes y planta rectangular ente medianerías. Na fachada llateral atópase una espadaña d'un solu güeyu qu'alluga la campana.
• Conceyu: del sieglu XVIII.
• Ermita del Santísimu Cristu de la Fuente.
• Fonte de seis caños: del sieglu XVII.
• Rollu de Xusticia: d'antiguo atopábase nel centru de la plaza que llevaba'l so nome, güei de la Constitución, sobre una gradería de cinco gradies. Fabricáu en piedra de bonu llabor, n'el so capitel atopa un cuerpu curvilliniu y estriáu y un laboreado apéndiz, rematáu'l conxuntu con una cruz de fierro. Na columna puede lleese: "EN DOS DE JVLIO DE 1665 AÑOS" que foi la fecha en que s'alzó. Güei atópase na rotonda na que conflúin callar Olivares, Numancia, Virxe de l'Asunción, don Caralipo Pérez de Vargas y Colombia.

• Santísimo Cristu de les Maravíes: 14 de setiembre.
• 2º domingu de mayu: Cristu de la Fuente.
• Del 15 al 18 d'agostu: Feria d'artesanía "La Jara y Montes de Toledo", declarada como feria oficial en Castiella-La Mancha.
• 15 de mayu: San Isidro.

• Julio Muñoz Jiménez. Los Navalmorales, 1967.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Los Navalmorales.
• Diputación de Toledo. Datos d'interés sobre la población.
• Institutu d'Estadística de Castiella-La Mancha — Ficha del conceyu