Chinu min

Mǐn 閩語 / 闽语 / mǐnyǔ'
Faláu en	China  Taiwán  Hong Kong  Singapur
Rexón	provincies chines de Fujian, Guangdong, Hainan, Shengsi (Zhejiang), Jiangsu y Liyang.
Falantes	60 000 000
Puestu	10º (Ethnologue 1996)
Familia	Sino-tibetanu  Sinítico   Mǐn
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	zh
ISO 639-2	chi (B), zho (T)
ISO 639-3	Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3 Plantía:Doc ISO3
Estensión del mǐn

El mǐn (chinu tradicional: 閩語, chinu simplificáu: 闽语, pinyin: mǐnyǔ) ye una de los principales llingües siníticas por númberu de falantes.

Frecuentemente califíccase al chinu mǐn como un "dialeutu" del chinu, pero realmente'l conxuntu de variedaes mǐn constitúi una caña independiente de la familia sinítica, que de fechu nin siquier ye descendiente del chinu mediu a diferencia del restu de variedaes siníticas.

La rexón d'orixe de les llingües mǐn, la provincia de Fújiàn y el nordeste de la provincia de Guăndōng, históricamente fueron rexones perifériques del imperiu chinu; l'ausencia de ríos importantes y el terrén montascosu caltuvieron relativamente aisllada la rexón. Por esa razón nun ye sorprendente que nesa rexón desenvolviérense llingües siníticas independientes del restu.

El nome mǐn correspuende al nome d'un reinu antiguu asitiáu na actual provincia de Fujian. Por ello, el calter 闽/閩 utilízase anguaño como abreviatura del nome d'esta provincia (nes matrícules de los coches, por casu). Un nome alternativu del dialeutu, n'escritura llatino, ye Hokkien (puramente mǐn meridional), que correspuende a la trescripción del nome Fujian según la pronunciación mǐn. El nome Hokkien utilízase enforma en Singapur, onde'l mǐn del sur ye'l dialeutu chinu más estendíu.

Les variedaes dialeutales mǐn constitúin una caña de la familia llingüística sinítica. A diferencia del restu de grupos dialeutales chinos que paecen ser descendientes del chinu antiguu, el proto-mǐn sería una llingua hermana del chinu antiguu, non un descendiente direutu del mesmu.

Anque los autores chinos prefieren falar de dialeutos (方言, fāngyán) al referise a les variedaes siníticas falaes, la intelixibilidá mutua ente éstes ye práuticamente nula polo que munchos llingüistes consideren el "chinu" una familia de llingües, y non una llingua única.

El mǐn ye'l cuartu dialeutu, nesti sentíu ampliu, más faláu del chinu dempués del mandarín, el wu y el cantonés. Tien alredor de 60 millones de falantes, principalmente na provincia de Fujian y en Taiwán. A la forma de mǐn del sur falada en Taiwán se la llapada dacuando taiwanés, anque apenes difier del mǐn del sur faláu na zona de Xiamen, nel sur de Fujian.

El mǐn ye tamién el dialeutu chinu más faláu ente les comunidaes chines del Sureste asiáticu, sobremanera en Singapur y Malasia. Tamién, por cuenta de la emigración dende Fujian, ye'l dialeutu más estendíu na islla de Hainan.

Al respective de les variedaes específicamente mǐn esisten importantes diferencies. Tradicionalmente consideróse qu'esisten dos bloques dialeutales que son práuticamente inintelixibles ente sigo:^[1]

• El mǐn nán (闽南语 / 閩南語, mǐnnán yǔ, "llingua mǐn meridional").
• El mǐn běi (闽北语 / 閩北語, mǐnběi yǔ, "llingua mǐn septentrional").

Dacuando'l mǐn del norte subdividir en cuatro variedaes: mǐn del norte (estrictu), mǐn del este, mǐn central y dialeutu de Puxian.

Sicasí, otros autores como Pan Maoding (1963), consideren que la división primaria dar ente mǐn oriental y mǐn occidental.^[2] Esta reclasificación basar n'encuestes llingüístiques sobre la provincia de Fujian. Diverses isogloses favorecen la distinción oriental y occidental (el distintu tratamientu de les nasales del proto-min y los dos variedaes de /l/ del proto-min).

Min	minbei      Min bei Shaojiang mǐn bei Mindong Minzhong Puxian  minnan   Hokkien  Amoy Hoklo (taiwanés) Teochew     Leizhou Hainanés (Qiongwen)

L'aislamientu de la rexón mǐn fizo que les variedaes mǐn desenvolvieren carauterístiques propies ensin compartir col restu de llingües siníticas. Les variedaes mǐn retienen un númberu importante d'arcaísmos, dalgunos non atopaos n'otres llingües siníticas, coles mesmes que desenvolvieron un conxuntu completu d'innovaciones qu'estremaron entá más del restu de llingües siníticas. Anque lo difícil de les comunicaciones del territoriu non yá aislló la rexón del restu de territorios históricos de China sinón que tamién condució a una gran diversidá interna.

Les variedaes mǐn caltienen ciertos arcaísmos y retienen delles traces del proto-sinítico que se perdieron n'otres variedaes de chinu. Por casu namái na variedaes mǐn pueden tienen tantu oclusives aspiraes o non aspiraes frente a tonos baxos (tonos yáng) amosando correspondencies regulares col restu de variedaes del grupu. Por esa razón les llingües mǐn son importantes pa reconstruyir la fonoloxía del proto-sinítico.

Les variedaes mǐn tamién amuesen correspondencies nes nasales que suxeren que ciertes nasales iniciales amosaben diferencies perdíes n'otres llingües siníticas, que son reflexaes sistemáticamente nos cognaos ente llingües mǐn. Igualmente'l proto-mǐn tenía diferencies ente *l y *lh. Por toes eses razones les variedaes mǐn son importantes pa la conocencia precisa de los desarrollos históricos dientro de la familia sinítica.

Los pronomes personal y deícticu difieren ente les distintes variedaes mǐn el siguiente cuadru resume les formes pa distintes variedaes:^[3]

	Chinu mediu	Fúān	Fúzhōo	Jiànyáng	Chóngān	Yŏngān	Xiàmén	Jiēyáng	Jiànōo	Shaòwŭ	Jiānglè
'yo'		ŋo³	ŋuai³	ŋue⁹	ŋuai¹	ŋuo¹	gua³	ua³	oɛ4	haiŋ³	ŋai⁹
'tu'		nin³	ny³	noi⁹	nei¹	ŋi¹	li³	lɯ³	nin⁴	hien³	ne⁹
'él/ella'		i¹	i¹	ky²	hou¹	ŋy¹	i¹	i¹	ky⁴	hu³	ky³
'ésti'		ʦa-	ʦi-	i⁷	i⁷	ʧo³	ʦit⁷	ʦek⁷	ioŋ7	ʧoŋ7	ʧia³
'aquél'		hai-	hi-	o⁷	o⁷	uo³	hit⁷	hek⁷	o⁷	oŋ7	va⁹

Les diferencies ente les llingües mǐn y el restu de variedaes siníticas puede ilustrase afechiscamente comparando formes fonolóxiques del chinu mediu coles sos correspondientes formes pronunciaes en llingües mǐn:^[4]

	Chinu mediu	Fúzhōo	Xiàmén	Jiànyáng	Yŏgān	Shaòwŭ	Jiānglè
pezuña	diei	te²	tue²	tau²	te²
hermanu menor	diei:	tie⁶	ti⁶	tie⁵	te⁴
xudía	dəo-	tau⁶	tau⁶	teu⁶	tø6
romper	duân:	touŋ³	tŋ6	el toŋ5	tŭm⁵
llorar	diei	thie²	thi²	hie²	the²
apilar	diep	thak⁸	tha?8	hai⁸	thɔ4
cabeza	dəo	thau²	thau²	heu²	thø2
bolsa	dâi-	toi⁶	te⁶	lui⁶	tue⁵
pescuezu	dəo-	tau⁶	tau⁶	lo⁶	___
venenu	duok	tøik⁸	tak⁸	lo⁸	tau⁴
cobre	dung	tøiŋ2	taŋ2	loŋ2	tãɯ2
azucre	dâng	thouŋ2	thŋ2	hɔŋ2	tham⁵	thoŋ7	thoŋ7
llargu	ɖjang	touŋ2		lɔŋ2		thoŋ2	thoŋ2
xamán	___	tøiŋ2		loŋ9		thuŋ2	thuŋ2
insectu	ɖjung	thøiŋ2		hoŋ9		thuŋ7	thuŋ9
morar	ɖjo-	tiu⁶		tiu⁶		thy⁶	thy⁶
árbol	źju-	ʦhiu⁶		ʦhiu⁶		ʧhy⁵	ʧhy⁵
delgáu	bâk	poʔ8		vɔ8		pho⁶	pho⁸
xarazo	båk	phøik⁸		pho⁸		phau⁷	phio⁵
avivar	muâ	muai²		moi⁶		məi²	mai²
cáñamu	ma	muai²		moi⁶		məi⁷	mai⁹
almitir	ńźjen-	neiŋ6		noiŋ6		nin⁶	ŋiŋ6
dexar	ńźjang-	nioŋ6		nioŋ6		nioŋ5	ŋioŋ5
lluna	ngjwɐt	ŋuok⁸		ŋye⁸		ye⁶	ŋø8
carne	ńźjuk	nyk⁸		ny⁸		ny⁷	ŋy⁵
bambú	ʈjuk	tøik⁷	tek⁷	ty⁷	ty⁷	ty⁷	ty⁹
vuelta	ʈjwän:	tioŋ³	tŋ³	lyeŋ³	tẽ³	thien³	thøn9
paliyos	ɖjwo-	tøi⁶	ti⁶	ty⁶	ty⁶	thy⁶	thy⁶

Puede trate que la /d/ del chinu mediu tien trés correspondencies regulares distintes en mǐn que nun pueden esplicase por una evolución condicionada. Eso demuestra qu'en realidá en chinu mediu y nel restu de variedaes confundiéronse tres fonemes independientes /*d₁, *d₂, *d₃/ en /d/. Por esa razón el chinu mǐn ye importante pa reconstruyir el proto-sinítico. Eso amuesa'l valor comparativu del chinu mǐn y el arcaismo d'estes variedaes.

PROTO- SINÍTICO	Chinu mediu	Fúzhōo	Xiàmén	Jiànyáng	Yŏgān	PROTO- MINBEI	PROTO- MINNAN
*d1	d	t	t	t	t	*t1	*t
*d2	d	t	t	l	t	*t2	*t
*d3	d	th	th	h	th	*th	*th

Les variedaes de Shaòwŭ y Jiānglè refkehan la diferencia anterior ente les alveolares/dentales d'amosando distintos desarrollos tonales, como s'aprecia na segunda parte de la tabla de cognaos. La tercer parte de la tabla tamién amuesa'l arcaismo de los dialeutos de Shaòwŭ y Jiānglè tamién caltienen distinciones nes nasales que se perdieron en chinu mediu. Estes diferencies remontar al proto-min y presumiblemente precisen ser reconstruyíes pal proto-sinítico.

Finalmente los dialeutos min tienen dentales en cognaos del chinu mediu con retroflexes (n'otres variantes de chinu les retroflexes del chinu mediu han evoluciado a africaes: chinu mediu ʈjuk > Beixín zhú, Ch.M. ʈjwän > P. zhuăn y Ch.M. ɖjwo > P. zhù)

Los numberales en distintes variedaes de chinu min son:

GLOSA	Min bei				Min nan			PROTO- MIN
	Jian'ou	Fuzhou (Mindong)	Yong'an (Minzhong)	Puxian	Hokkien	Youxi	Shun- Chang
'1'	tsi42	el soɔ4	i13	ɬoʔ4	tsit53	ie24	i11	*tsit42
'2'	ninɔŋ42	laŋ242	ŋi35	nŋ11	lŋ33	ne42	ŋi53	*ŋi42
'3'	saŋ41	saŋ44	sõ52	ɬɒ̃533	sã55	sã33	sɔ̃55	*saŋ44
'4'	si33	sɛi213	si35	ɬi41	si21	sje51	si35	*si35
'5'	ŋo42	ŋou242	ŋo21	ŋou11	gɔ33	ŋo42	ŋ31	*ŋo42
'6'	ly42	løyʔ4	ly54	laʔ4	lak53	luo33	lyʔ5	*ljok⁵
'7'	tsʰi24	tsʰɛiʔ23	tsʰi13	tsʰiʔ21	tsʰit21	tsʰje24	tsʰi11	*tsʰit24
'8'	pai21	paiʔ23	pa13	pe11	pueʔ21	pi24	pa11	*paiʔ23
'9'	kiu24	kau31	kjau21	kau453	kau53	kau55	kiu31	*kjau31
'10'	si54	sɛiʔ4	sɿ54	ɬy24	tsap53	sa33	ʃiʔ5	*sip53

• Idioma chinu
• Llingües siníticas

• Karlgren, Bernhard (1954). «Compendium of Phonetics in Ancient and Archaic Chinese». Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiquities (26). páxs. 211-367. 
• Pān Màodĭng et al. (1963). «Fújiàn hànyŭ fāngyán fēnqū lüèshuō». Zhongguo Yuwen (6). páxs. 475-95. 
• Norman, Jerry (1988). Chinese, Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-29653-6.
• Ramsey, S. Roberts (1987). The Languages of China. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-01468-X.
• Yuán Jiāhuá (1960). Hànyŭ fāngyán gàiyào. Beixín: Wenzi Gaige Chubanshe.

• Consulta la edición de Wikipedia en chinu min.