André-Marie Ampère

André-Marie Ampère
Vida
Nacimientu	Lyon[1], 20 de xineru de 1775[2]
Nacionalidá	Francia [3]
Muerte	Marsella[4], 10 de xunu de 1836[5] (61 años)
Sepultura	Cementerio de Montmartre (es) [6]
Familia
Madre	Jeanne Antoinette de Sarcey
Casáu con	Julie Carron [7]
Fíos/es	Jean-Jacques Ampère
Estudios
Estudios	Escuela Politéunica
Direutor de tesis de	Jean-Daniel Colladon
Llingües falaes	griegu antiguu[7] llatín[7] francés[8]
Profesor de	Jean Baptiste Firmin Demonferrand (es)
Oficiu	físicu, matemáticu, inxenieru, filósofu, químicu, inventor
Llugares de trabayu	Lyon y París
Emplegadores	Escuela Politéunica  (1804 –  1828) Collège de France  (1824 –  1836)
Trabayos destacaos	Llei d'Ampère
Premios	ver 72 científicos de la Torre Eiffel [9] caballeru de la Lexón d'Honor  (20 ochobre 1814) [10] miembru estranxeru de la Royal Society  (8 marzu 1827) [11]
Miembru de	Royal Society Société Philomatique de Paris (es) Academia Francesa de les Ciencies Academia de Ciencies de San Petersburgu Royal Society of Edinburgh Academia de Ciencies de Rusia Academia Prusiana de les Ciencies Accademia Nazionale delle Scienze detta dei XL Real Academia de Bélxica Real Academia de les Ciencies de Suecia Swiss Society of Nature Scrutineers (en) Academia de Ciencias, Letras y Artes de Lyon (es)
Creencies
Orde relixosa	Orde Franciscana

André-Marie Ampère (20 de xineru de 1775, Lyon – 10 de xunu de 1836, Marsella) foi un matemáticu y físicu francés. Inventó'l primera telégrafu llétricu y, xunto con François Arago, l'electroimán. Formuló en 1827 la teoría del electromagnetismu. El amperiu (en francés ampère) llámase asina nel so honor.

André-Marie Ampère foi un neñu precoz y, enantes de conocer los númberos, yá faía cálculos con ayuda de piedritas y migues de pan. El so padre, Jean-Jacques Ampère, yera un fervosu siguidor de Rousseau y, siguiendo'l so llibru Emilio, o De la educación, dio-y una instrucción ensin obligaciones: Ampère «nunca foi a la escuela salvu pa dar clases él mesmu.^[14] El so padre enseñó-y ciencies naturales, poesía y llatín, hasta qu'afayó l'interés y el talentu del so fíu pa l'aritmética. Dende los cuatro años yá lleía a Buffon y nun retoma más que les lleiciones de llatín pa poder entender los trabayos de Leonhard Euler y de Daniel Bernoulli.

En 1793 sufrió una fonda depresión pola muerte del so padre quien, retiráu como xuez en Lyon, opúnxose firmemente a los escesos revolucionarios que llevaron al llevantamientu de Lyon contra la Convención nacional y al sitiu de Lyon; al poco tiempu arrestáu, foi lleváu a prisión y executáu el 25 de payares.

En 1796, André-Marie conoz a Julie Carron, con quien se casa en 1799. A partir de 1796, Ampère da en Lyon clases privaes de matemátiques, química ya idiomes. En 1801, llogra'l puestu de profesor de Física y Química (en Francia fundíes nuna sola asignatura) en Bourg-en-Bresse, na École centrale d'Ain (anguaño, preparatoria Lalande), dexando en Lyon a la so esposa y al so fíu (llamáu Jean-Jacques, n'honor al so padre). La so esposa muerre en 1803. El so pequeñu tratáu, publicáu en 1802, Considérations sur la théorie mathématique du jeu (Considerancies sobre la teoría matemática del xuegu) atrai l'atención de Jean Baptiste Joseph Delambre, que la so encamientu déxa-y ser nomáu profesor de Matemátiques trascendentes na preparatoria de Lyon (anguaño, Escuela Ampère).

En 1804, nomáu profesor particular d'analís na École polytechnique, instalar en París. En 1806, casóse en segundes nupcies con Jeanne-Françoise Potot, quien muerre en Versailles en 1866 a los 88 años. Tuvieron una fía llamada Albine.

En 1808, ye nomáu Inspector Xeneral de la Universidá y profesor de matemátiques na École Polytechnique, volviéndose más popular que'l gran matemáticu Cauchy.

Ampère muerre mientres una xornada d'inspección na enfermería del llicéu Thiers de Marsella en 1836 a los 61 años.Dende neñu demostró ser un xeniu. Siendo bien nuevu empezó a lleer y a los dolce años diba consultar los llibros de matemátiques de la biblioteca de Lyon. Como la mayoría de los testos taben en llatín, aprendió esa llingua nunes poques selmanes.

Ampère trabayó igualmente na matemática, concentrándose na teoría de probabilidaes y na integración de les ecuaciones diferenciales parciales.

En 1820, a partir del esperimentu d'Hans Christian Oersted,^[15] estudió la rellación ente magnetismu y lletricidá. Afayó que la direición que toma l'aguya d'una brúxula depende de la direición de la corriente llétrica que circula cerca y dedució d'esto la regla llamada « de Ampère»: un home ta cháu sobre'l conductor; la corriente, que va por convención de más a menos, travesar de pies a cabeza; los sos güeyos van apuntar a l'aguya imantada. El polu norte d'esta aguya muévese entós a la so izquierda. Esto ye ejemplificado tamién na regla de la mano derecha: si dixébrense los trés primeros deos de la mano derecha de manera que'l cordial indique la direición del campu magnético y el pulgar la del movimientu, entós l'índiz va indicar la direición pola que circula la corriente.

De les lleis de Ampère, la más conocida ye la d'electrodinámica. Esta describe les fuercies que dos conductores paralelos trevesaos por corriente llétrica exercen unu sobre otru. Si'l sentíu de la corriente ye'l mesmu nos dos conductores, estos atráense; si la corriente mover en sentíos opuestos, los conductores se repelen. Describe igualmente la rellación qu'esiste ente la fuercia de corriente y la del campu magnético correspondiente. Estos trabayos fundan la electrodinámica ya inflúin considerablemente a la física del sieglu XIX.

Ampère interpreta'l fenómenu del magnetismu cola teoría de la corriente molecular, según la cual innumberables partícules minúscules, cargaes llétricamente, taríen en movimientu dientro del conductor. Esta teoría ye refugada polos científicos de la dómina y nun s'impon hasta sesenta años dempués gracies al descubrimientu del electrón.

Amás del so trabayu sobre la electrodinámica, intenta esplicar ciertos fenómenos químicos cola xeometría de les molécules y emite, al igual que Avogadro, la hipótesis de que'l númberu de molécules conteníes nun gas ye proporcional al so volume.

André-Marie Ampère foi titular del púlpitu de Física xeneral y esperimental del Collège de France, asocediendo a Louis Lefèvre-Gineau y siendo reemplazáu por Félix Savart. Ta soterráu nel campusantu de Montmartre en París.

Inventó'l galvanómetru, el primer telégrafu llétricu y, xunto a François Arago, l'electroimán. Foi gracies a Ampère que se dieron a conocer los términos corriente llétrica y tensión llétrico.

Amás, na querella pola naturaleza del cloru, él foi de los primeres n'abogar pol cloru: cuerpu simple», contra la idea entós estendida de «cloru: compuestu osixenáu del ácidu muriático» (güei ácidu clorhídricu).

Amigu de Ballanche y de Gilles Coupier, de filosofía personalmente inquieta, Ampère tamién publicó una importante clasificación de ciencies.^[16]

En vida, Ampère foi reconocíu polos sos iguales como un eruditu de primera categoría.

• En 1808 Napoléon nomar inspector xeneral de l'acabante fundar Universidá imperial francesa.
• En 1814 ye escoyíu miembru de l'Academia de Ciencies en París. Foi igualmente miembru correspondiente de diverses academies europees, y tenía rellación cola mayoría de los xenios del so tiempu.

• Nel so honor, el so nome foi-y dau a la unidá de corriente llétrica, l'amperiu.
• El so nome ta escritu na Torre Eiffel.
• Tolos años, l'Academia de Ciencies concede'l Premiu Ampère.
• Esiste una cai col so apellíu en París.

En Lyon

• Una plaza y l'estación de metro con más conexones lleven el so nome.
• La preparatoria de Lyon foi renombrada en 1888 Escuela Ampère.
• Un llaboratoriu d'investigación n'inxeniería llétrica, unidá mista d'investigación del CNRS.

En Montpellier

• Cai llamada André-Marie Ampère.
• Munches escueles n'Arles, Lyon, Oyonnax.
• Munches escueles primaries en París, Grenoble, Saint-Germain-en-Laye, Nantes, Strasbourg, Oullins, Lille, Yzeure, Saint-Étienne du Rouvray, Caluire et Cuire.
• Un timbre postal foi emitíu en Francia en 1936.

• Lletricidá
• Historia de la lletricidá
• Llei de Ampère

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a André-Marie Ampère.
• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a André-Marie Ampère.
• Ampère y la historia de la lletricidá, sitiu web el CNRS (en francés)
• O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., «André-Marie Ampère» (n'inglés), MacTutor History of Mathematics archive, Universidá de Saint Andrews, http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Ampere.html .
• [https://web.archive.org/web/20080418102502/http://musee-ampere.univ-lyon1.fr/ Archiváu 2008-04-18 en Wayback Machine Casa de Ampère – Muséu de la Lletricidá, Universidá de Lyon I]

• Esta obra remanez de la traducción de André-Marie_Ampère de Wikipedia - francés, concretamente d'esta versión, espublizada polos sos editores baxo la Llicencia de documentación llibre de GNU y la Llicencia Creative Commons Atribución-CompartirIgual 3.0 Unported.