Rumanía

El nome de România provién del axetivu român, pallabra derivada del llatín romanus (romanu). El fechu de que los românii, esto ye, los rumanos se denomen emplegando una pallabra derivada de romanus (român/rumân) ye mencionao dende'l sieglu XVI por munchos autores, ente los que destaquen los humanistes italianos que viaxaren per Transilvania, Moldavia y Valaquia.

El documentu más antiguu esistente nel que tea rexistráu esti términu ye precisamente nel testu más vieyu conocíu escritu en llingua rumana, que ye una carta de 1521 (conocida col nome de Scrisoarea lui Neacșu din Câmpulung) na que se da anuncia al alcalde de Brașov d'un ataque inminente polos turcos otomanos; esti documentu ye'l más vieyu nel qu'apaez el términu rumânesc, deriváu de rumân, na espresión Țara Rumânească, ye dicir, País Rumanu, nome pa referise a Valaquia^[19].

Na Antigüedá, l'Imperiu Romanu yera denomáu frecuente como Romania en llatín. Dalgunos historiadores afirmen que l'Imperiu Bizantín medieval tendría de ser nomáu Romania, propuesta que por embargu nun ye aceptada. El nome de Romania úsase tamién pa designar el conxuntu de países europeos llatinos, ye dicir, nos que se falen llingües romániques.

Hasta'l sieglu XIX predominó pal espaciu ente'l Nistru y el Tisza el nome de Rumânia en llugar de România, asina como l'endónimu de rumâni de los habitantes. D'esti términu rumân formóse a finales del sieglu XVIII l'exónimu modernu pa denomar al país y a los sos habitantes na mayoría de llingües europees: Rumänen/Rumänien (alemán), Roumains/Roumanie (francés), Rumanians/Rumanía (nome avieyáu n'inglés, anguaño Romanians/Romania), Румуни~Rumuni/Румунија~Rumunija (serbiu), Rumanos/Rumanía~Rumanía (español), etc. Nel pasáu, tolos rumanos yeren nomaos polos estranxeros como valacos (vlahi).

El términu rumân adquirió'l significáu de siervu nos sieglos XVI-XVIII, colo que foi perdiendo usu como xentiliciu y propició que s'estableciere'l términu român (y d'ésti, România) como únicu endónimu pa la población llatina d'esta parte de los Balcanes a partir de la segunda metada del XIX, cuando se forma l'actual estáu de Rumanía.

En Rumanía alcuéntrense restos de vida tempranos, los primeros d'Europa. Hai restos humanos con más de 42.000 años de vieyera, que foron descubiertos en Peștera cu Oase (La Cueva los Güesos) y son consideraos como les primeres marques de población homo sapiens nel continente y de los probables primeros pobladores europeos.

Amás d'eses traces d'esistencia y actividá humana hai restos del paleolíticu, por exemplu en Bugiulești (Vâlcea), Ohaba-Ponor (Hunedoara) o Valea Dârjovului (Olt) probablemente rellacionaos col Homo habilis y l'Homo sapiens, de los que s'especula que vivíen en comuña, yeren cazadores, recoyedores y pescadores y usaben aperios de piedra.

No que cinca al arte, les primeres manifestaciones d'arte prehistóricu, son dibuxos nes cueves de Lăpuș (Maramureș) y Cuciulat (Sălaj) y figures que representen deidaes femenines (Venus) como la de Baia (Tulcea), probablemente de la Edá de Piedra.

Les primeres evidencies escrites al rodiu de la población del futuru territoriu rumanu, los dacioxéticos vien del llibru IV d'Histories, escritu nel 440 e. C. por Heródotu. Los dacios son consideraos como parte de los tracios, siendo estos los qu'habitaron Dacia (anguaño, Rumanía). Los xéticos son descritos pol griegu como "los más fuertes y honestos ente los tracios". El Reinu de Dacia llegó a la so cume na dómina ente 82-44 e. C. demientres del reináu de Burebista.

Nel siguiente sieglu, los romanos y los dacios caltuvieron rellaciones pacífiques. Por embargu, l'ascensu de Titu Flaviu Dominicianu (81 D.C.) frayó eses rellaciones. Tiró por una serie de campañes militares ente 87-88 D.C. en Tapae. Les incursiones romanes continuaron ente 101-102 y 105-106 baxo'l lideralgu de Traxanu, que la anexó al Imperiu Romanu. Dacia foi romanizada y tornóse provincia imperial.

Roma estableció una colonización perfuerte sobro Dacia pola bayura n'oru y plata. Esto traxo'l llatín vulgar a la zona, que formaría la llingua protorrumana. Igualmente, foi la primer provincia abandonada pol Imperiu poles invasiones migratories nel 271 D.C.

 

 

Na Gesta Hungarorum, tamién conocida como la Crónica d'Anónimu, menciónase la esistencia de tres ducaos en Transilvania nel sieglu IX: Gelou, Glad y Menumorut. Anónimu describe a los tres gobernantes como valacos. Otru ducáu, gobernáu por Gyula, foi mencionáu nel sieglu XI, como grande y prósperu. Contenía les fortificaciones de Dăbâca, Morești, Moigrad y Bălgrad. Gyula yera un cristianu ortodoxu, polo que sería rumanu o eslavu.

Una inscripción eslava fala de la resistencia d'un jupân Dimitrie rumanu que gobernó Dobroxa en 943. Na Alexíada, la princesa bizantina Anna Komnene mencionó los estaos dirixíos polos cabezaleros rumanos Seslav, Sacea y Tatos, nel sur de Dobroxa en 1086.

Na Edá Media, los rumanos vivíen dixebraos en tres principaos: Valaquia (Țara Românească), Moldavia (Moldova) y Transilvania. Al rodiu del sieglu XI, Transilvania tornóse una rexón del Reinu d'Hungría y tornóse independiente d'otra vuelta dende'l sieglu XVI hasta 1711. Valaquia y Moldavia taben formaes por delles rexones con una independencia variable ente elles, pero xuniéronse pa formar los dos principaos (1310 y 1352, respeutivamente) na llucha escontra la invasión otomana sobro Europa. Dambes foren tamién parte de la corona húngara, pero foron independizaes baxo los gobiernos de por Basarab I de Valaquia (1310–1352) y Bogdan I de Moldavia (1359–1365).

Al rodiu de 1541 tola península balcánica y gran parte d'Hungría tornáronse provincies otomanes. Moldavia, Valaquia y Transilvania taben baxo la suceranía otomana, preservando una autonomía parcial hasta la metada del sieglu XIX (nel casu transilvanu hasta 1699). Demientres d'esta dómina, les tierres rumanes foron caracterizaes pola sele desapaición del sistema feudal. Ente los cabezaleros d'esta dómina hemos destacar a Esteban el Grande, Vasile Lupu y Dimitrie Cantemir en Moldavia, a Matei Basarab, Vlad III l'Empalador y Constantin Brâncoveanu en Valaquia y a Ioannes Corvinus y Gabriel Bethlen en Transilvania.

En 1600, los principaos de Valaquia, Moldavia y Transilvania foron lideraos al tiempu pol príncipe valacu Miguel el Bravu (Mihai Viteazul en rumanu) Ban d'Oltenia. Igualmente perdióse la oportunidá de la unidá nacional pola muerte de Mihai, baxo l'exércitu austriacu de Giorgio Basta. Tres de la so muerte Moldavia y Valaquia, como estaos vasallos tributarios, algamaron independencia política interna y esterna, que duró fasta'l sieglu XVIII.

En 1699, Transilvania tornóse territoriu de la familia d'Habsburgu, siendo'l pegoyu principal na victoria austriaca sobro l'avance turcu na Gran Guerra Turca. En 1718 anexonáronse una gran parte de Valaquia, conocida como Oltenia (que tornó a la so soberanía en 1739 y en 1775 el noroeste de Moldavia, darréu llamada Bukovina. La parte este del Principáu de Moldavia (Besarabia) foi ocupada por Rusia en 1812.

 

Demientres qu'Austria-Hungría y los otomanos gobernaben los tres principaos históricos rumanos, los ciudadanos d'esta nación taben condergaos a selo de segunda clas o nin siquier ser consideraos como talos, ainda siendo mayoritarios. En delles ciudaes transilvanes, como Brașov, los rumanos nun podíen vivir a intramuros.

Depués del alzamientu valacu de 1821, más llevantamientos siguieron en 1848 na Valaquia ya en Moldavia. La bandera adoptada polos revolucionarios valacos yera una tricolor azul-mariella-bermeya, cola inscripción "Frăție Dreptate" (Hermanu, espierta) n'azul.

Los estudiantes en París sofitaron el nuevu gobiernu y la nueva bandera como la unión de Moldavos y Muntenianos (rexón histórica de Valaquia). Más alantre tornóse la bandera de Rumanía. Pero depués de la fallida Revolución de 1848, les Grandes Potencies nun sofitaron el pruyir de los rumanos de la nación única. El resultáu foi que tuvieron que lluchar solos contra los otomanos. Alexandru Ioan Cuza tornóse domnitor o príncipe de dambos principaos

Rumanía foi creada como una unión personal, sin Transilvania. L'aristocracia siguía siendo húngara y tenía'l sofitu d'Austria. L'establecimientu de la Monarquía Dual en 1867 fizo qu'aumentare'l dominiu húngaru sobro Transilvania, conviritiendo a los rumanos en minoría llocal.

Nel güelpe d'estáu de 1866, Cuza foi exiliáu y sosituyíu pol Príncipe Carlos de Hohenzollern-Sigmaringen, conocíu como'l Príncipe Carol de Rumanía. Demientres de la Guerra Turco-Rusa, Rumanía tuvo al llau de los rusos ya nel Tratáu de San Stefano y nel de Berlín, Rumanía foi reconocida como independiente pol Imperiu Otomanu y poles Grandes Potencies. A cambio, Rumanía cedió a los rusos tres distritos sureños de Besarabia y retornó Dobroxa. En 1881, el principáu tornóse reinu y Carol fízose llamar Rei Carol I.

Na dómina de 1878-1914 hebo estabilidá y progresu en Rumanía. Demientres de la Segunda Guerra Balcánica, Rumanía axuntose con Grecia, Serbia, Montenegru y Turquía a la escontra de Bulgaria, y na paz del Tratáu de Bucarest de 1913, Rumanía ganó la Dobroxa del Sur.

 

N’agostu de 1914, cuando españó la Primer Guerra Mundial, Rumanía declarose neutral. Dos años depués, baxo la presión de los Aliaos (sobre too Francia, p'abrir un nuevu frente), xunióse a ellos nel 27 d'agostu de 1916, declarando-y la guerra a Austria-Hungría. A cambiu, les fuercies occidentales debíen sofitar la xuntura de tolos Rumanos baxo’l mesmu estáu.

La campaña militar rumana finó en desastre pa sigo mesma porque dos tercios del país foron ocupaos ya’l so exércitu destruyíu nunos meses. Igualmente, Moldavia caltúvose baxo l'alministración rumana, cuando les fuercies invasores foron paraes en 1917. Les muertes na dómina de 1914-1918, tanto militares como civiles, dientro de les fronteres d'anguaño, estimáronse en 748,000.

Pa cuando acabara la guerra, Austria-Hungría y Rusia colapsárense y desintegrárense. Besarabia, Bucovina y Transilvania proclamáronse como parte del Reinu de Rumanía en 1918. En 1920, nel Tratáu de Trianon, Hungría foi forciada a abandonar toles sos vindicaciones sobro Transilvania. Bucovina y Besarabia xunciéronse nos trataos de Saint Germain (1919) y París (1920), respeutivamente.

La espresión România Mare, lo que puede tornase como la Gran Rumanía, xeneralmente refierse al estáu d'enteguerres pola so estensión, siendo esta la más grande na hestoria'l país (alrodiu de 300,000 km²).

Na Segunda Guerra Mundial, Rumanía tentó de caltenese neutral, pero'l 28 de xunu de 1940, recibió un ultimátum per parte la XRSS. Baxo presión nazi y soviética, tanto l'alministración como l'exércitu fuxeron de Besarabia y del norte de Bucovina pa evitar la guerra. Esto, con otros factores políticos, acercólos y metiólos nel Exe. El sur de Dobroxa foi cedíu a Bulgaria y el norte de Transilvania entró n'Hungría, a cambiu de permitilos entrar na coalición.

 

L'autoritariu Rei Carol II abdicó en 1940 y foi socedíu pol Estáu Nacional Lexonariu, encabezáu por Ion Antonescu y la Guardia de Fierro. Nunos meses Antonescu desanició la Guardia de Fierro por un intentu de Güelpe d'Estáu a la escontra d'elli y entró, en 1941, en guerra xunta l'Exe. Foi ún de les fontes principales de petroleu de l'Alemaña nazi, lo que foi argumentu pa ser bombardiada polos Aliaos.

Cola entrada del Exe nel territoriu de la Xunión Soviética, recuperaron los territorios perdíos en favor de los soviéticos. Antonescu, como parte destacable de les fuercies profascistes, foi de los instigadores del Holocaustu, sobre too haza xudíos, xitanos y opositores políticos (con bayura d'ellos pertenecientes al PCR). Namái nel casu xudíu cuéntense al rodiu de 469,000 víctimes de los campos d'estermín y concentración.

N'agostu de 1944, Antonescu foi arrestáu pol Rei Mihai I de Rumanía, que tiró polos Aliaos, pero esti rol na derrota de l'Alemaña nazi nun foi reconocíu na Conferencia de Paz de París de 1947, anque'l so exércitu perdiere 170,000 vides por defender les fuercies antifascistes.

 

En esi mesmu añu, foi proclamada la República Popular de Rumanía y Constantin Ion Parhon asumió'l poder tres d'unes eleiciones nes que'l Partíu de los Trabayadores Rumanos algamó'l 80% de los votos. Esti partíu yera la unión del Partíu Comunista de Rumanía y el Partíu Social Demócrata Rumanu, xunto con asociaciones obreres como la Unión Popular Húngara y el Frente Campesín. En 1952, Parhon foi asocedíu pol Doctor Petru Groza (1952-1958).

Tres unos conflictos nel senu del PTR, renomáu como Partíu Comunista Rumanu, ente los dos sectores mayoritarios, dambos pro-soviéticos pero ún reformista, encabezáu por Gheorghiu-Dej y otru antirreformista, encabezáu por Ana Pauker, los primeros, averaos a la llinia del PCUS algamaron la mayoría dientro del gobiernu, dándo-y la secretaría a Gheorghe Gheorghiu-Dej. Por embargu, nel so gobiernu anicióse un periodu de cierta independencia con respeuto a la Xunión Soviética y resurdió'l sentimientu nacionalista rumanu siempres combináu con un fuerte sentimientu de clas.

 

Chivu Stoica declaró, durante'l so curtiu mandatu, la República Socialista de Rumanía. El so gobiernu asumiolu darréu, Nicolae Ceaușescu, cuando algamó la presidencia del conseyu de ministros. Esti fízose popular na escena mundial criticando la Intervención Soviética en Praga y Afganistán y oponese al centralismu soviéticu nel Pautu de Varsovia. Amás, el nivel de vida nel país yera perbono y cuntaba con plenu emplegu. Incrementóse'l nivel de nacionalismu tanto nel discursu oficial, como con representaciones hestóriques, educación, cambéu l'himnu… La relixón nun foi prohibida pero tampoco sofitada nin reconocida. Desendolcose ciertu cultu a la personalidá haza elli y la so muyer, Elena Ceaușescu.

Na década de 1980, Ceaușescu inició una política que tenía como oxetivu acabar cola delda externa. El métodu foi la denominada "racionalización" d'artículos de primera necesidá como carne, lleche y güevos, pa pagar les máquines mercaes principalmente al Reinu Xuníu a cambéu de qu'ellos mercaren productos rumanos. Esos intercambios de manufactures nunca se realizaron.

Les primeres manifestaciones anticomunistes tuvieron llugar en Brașov, en 1987, siendo reprimíes. Como rempuesta a la situación del país, el Frente de Salvación Nacional dio un güelpe d'estáu qu'entamó en Timișoara y siguió en Bucarest y en toles ciudaes importantes, n'avientu de 1989. Dellos autores ya implicaos, apunten a un complot de la KGB pa echar abaxo a Ceaușescu pola so falta de somisión a la política del bloque y pol revisionismu reinante nos años caberos enantes de la disolución de la XRSS.

Nicolae Ceaușescu y Elena Ceaușescu foron secuestraos pol Exércitu Rumanu'l día de Navidá. La pareya comunista pensaba que los llevaben a un llugar seguru. Por embargu, los dos foron xulgaos nun xuiciu sumarísimu baxo incriminaciones de crímenes escontra la humanidá y fusilaos a una hora del entamu.

Hai distintos analises sobre los socesos de la navidá de 1989. Dellos autores oficialistes y líderes postcomunistes, como l'expresidente Ion Iliescu o l'historiador Vladimir Tismăreanu, consideren que foi una Revolución porque se fizo dende abaxo, con sofitu popular y nacional esclusivamente y porque fizo un cambiu radical na sociedá rumana. Otros, mayoritariamente neocomunistes, como los miembros del Partíu de los Comunistes (non peceristes) y dellos del Comité de Reorganización del Partíu Comunista Rumanu, como Gheorghe Apostol, falen de güelpe d'estáu por dos motivos principales; la participación de sectores prooccidentales del PCR y la intervención de la KGB nestos fechos demostrada años alantre pol ex-xeneral golpista Victor Atanasie Stanculescu.

Esiste, por embargu, una tercera opinión. El cabezaleru comunista, Virgiliu Zbaganu, asesináu en 1992, y miembru del Comité Reorganización del PCR, valora nuna entrevista que los socesos foron una esplosión de desesperanza y non una revolución anticomunista, sinón más asemeyaos a los movimientos antititistes que sofitaben un comunismu más puru, considerando a Ceaușescu como un traidor al PCR. De fechu, él, ainda siendo miembru convencíu del Partíu, foi partícipe d'estes revueltes. Años más tarde arrepentiríase pol camín pel que tiró finalmente'l cambiu, considerando al Frente de Salvación Nacional como drechistes.

 

Depués del trunfu del güelpe, asoleyó'l Frente de Salvación Nacional, formáu por dellos miembros del Partíu Comunista Rumanu y de la Securitate. El so cabezaleru yera Ion Iliescu pol so papel nel desendolcu de la llucha anticomunista nel campu. La popularidá del FSN yera muncho menor nes ciudaes y destaquen les manifestaciones a la escontra d'elli y del so partíu en Bucarest.

Entama asina una pergrave transición, na que se privatizaron la mayoría de les empreses y de les coleutividaes agraries. El resultáu foi la caida en picáu de la economía y l'ascensu de los fraudes económicos, de la corrupción alministrativa y de la inflación. Esto fizo qu'una parte importante de la mocedá emigrare a España o Italia, principalmente, lo que llevó a la falta de mano d'obra qu'hai anguaño.

En 1990 celebráronse eleiciones. Ganó Iliescu, que foi reelixíu dempués por otros cuatro años nel 1992. Los tres partíos principales yeren el FSN, la Unión Democrática Húngara de Rumanía, el Partíu Nacional Campesín Demócrata Cristianu y el Partíu Nacional Lliberal, los dos últimos yá esistentes na dómina pre-republicana. La participación del FSN foi repelida polos sectores más drechistes de la sociedá rumana, que lu consideraben neocomunista y que dicíen que como coleutivu xunitariu pa la revolución yá finare'l so oxetivu históricu.

Asocedieron d'aquella les últimes demostraciones d'obrerismu masivu y organizáu nel país, les primeres mineriaes, dirixíes principalmente por Miron Cozma, que tuvieron llugar nos meses de xineru, febreru, xunu y setiembre de 1991.

En 1996 el demócrata cristianu Emil Constantinescu foi elixíu como presidente d'un gobiernu qu'integró a la minoría húngara por primer vegada dende la dómina socialista. Siguiólu otru gobiernu progresista d'Iliescu y dos conservadores de Traian Băsescu. Nel añu 2000, asocedieron unes nueves mineriaes poles reformes sangrines na economía y la reconversión industrial.

Col gobiernu de centro-drecha, Rumanía metióse na OTAN y participó na Guerra d'Iraq. El primeru de xineru de 2007 entró na Xunión Europea.

Rumanía ye una república con un réxime semiparllamentariu na que'l presidente adopta'l papel de Xefe d'Estáu, y un parllamentu bicameral conocíu como Parlamentul României.

 

Rumanía divídese en 41 distritos o provincies (conocíes en rumanu como județ /ʒuˈdet͡s/), más el municipiu independiente de Bucarest. La división actual surde de la fecha nel periodu del réxime comunista, nel añu 1968, sofriendo dalgunes modificaciones n'años posteriores (por exemplu, el municipiu de Bucarest quedó integráu dientro'l distritu d'Ilfov, recuperando la so entidá autónoma depués de 1989). Cada județ ye alministráu por un Conseyu Provincial (Consiliu Județean) dirixíu por un prefectu (prefect), que ye'l representante del gobiernu rumanu a nivel provincial. Los 41 distritos rumanos son:

Nel nivel llocal, Rumanía divídese en 2686 comunes (comune) y 265 ciudaes y conceyos (orașe și municipii). Estes trés entidaes alministratives tienen el so propiu conseyu llocal (Consiliu Local), que ye dirixíu por un alcalde (primar) elixíu cada cuatro años.

Amás d'estes dos divisiones en provincies y conceyos, Rumanía estrémase n'ocho rexones de desendolcu (regiune de dezvoltare), dientro'l marcu de divisiones de la Xunión Europea, pero ensin capacidá alministrativa. Estes rexones de desarrollu úsense sobre manera pa la coordinación de los proyeutos de desarrollu rexonal. Estes ocho entidaes son:

• Rexón Noreste/Regiunea Nord-Est (Iași, Botoșani, Neamț, Suceava, Bacău, Vaslui).
• Rexón Oeste/Regiunea Vest (Arad, Caraș-Severin, Hunedoara, Timiș).
• Rexón Noroeste/Regiunea Nord-Vest (Bihor, Bistrița-Năsăud, Cluj, Maramureș, Satu-Mare, Sălaj).
• Rexón Centru/Regiunea Centru (Alba, Sibiu, Mureș, Harghita, Covasna, Brașov).
• Rexón Sureste/Regiunea Sud-Est (Tulcea, Vrancea, Galați, Brăila, Buzău, Constanța).
• Rexón Sur/Regiunea Sud (Argeș, Dâmbovița, Prahova, Ialomița, Călărași, Giurgiu, Teleorman).
• Rexón Bucarest-Ilfov/Regiunea București-Ilfov (Bucarest, Ilfov).
• Rexón Suroeste/Regiunea Sud-Vest (Mehedinți, Gorj, Vâlcea, Olt, Dolj).

Ensin nengún status nin alministrativu nin xurídicu, Rumanía divídese asina mesmu en diferentes rexones históriques. Les cinco principales, qu'apaecen representaes nel escudu nacional rumanu, son: Valaquia (Țara Românească, tamién Valahia), Moldavia (Moldova), Transilvania (Transilvania o Ardeal), Banat y Dobrogea. Valaquia suel dixebrase n'Oltenia (zona occidental) y Muntenia (zona central y oriental). La zona más en norte de Moldavia ye la Bucovina. En Transilvania, la zona occidental ye la Crișana, y la noroccidental ye'l Maramureș.