Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

Diferencia entre revisiones de «Pronombres adverbials derivaus d'IBI»

Contenido eliminado Contenido añadido
AraBot (descutir | contrebucions)
m Robot: Reemplazo automático de texto (- de os + d'os )
Sin resumen de edición
 
(No se muestran 34 ediciones intermedias de 5 usuarios)
Linia 1:
{{Grafía_87Grafía EFA}}
O '''pronombre adverbial IBI''' d'o [[latín]] orichinó en a suya evolución o [[pronombre adverbial]] ''i/bi/ie'' en aragonés, con formas pareixidas en atras [[luengas romances]]. En [[idioma italiano|italiano]] ye ''vi'', en [[idioma francés|francés]] ''y'', en [[idioma occitán|occitán]] ''i'', y en [[Idioma catalán|catalán]], ''hi''.
A particla pronominoalberbial '''i/bi/ie''' se remonta á o [[latín]] IBI.
 
O significau ye sobretot a significación inicial d'[[adverbios espacials|adverbio de puesto]], y ixo, d'acuerdo con a desaparición d'a diferencia entre [[ablativo]] y [[acusativo]], tanto pa reposo (''en un puesto'') como pa dirección (''ta un puesto'').
Esiste en muitas [[luengas romanzes]] antimás de l'[[Idioma aragonés|aragonés]]: [[idioma italiano|italián]], ''vi'', [[idioma francés|francés]], ''y'', [[idioma occitán|occitán]], ''i'', [[gascón]], [[Idioma catalán|catalán]], ''hi''.
 
Tamién puede representar pronominalment situacions adverbials expresadas con a preposición ''ad'' en relación con personas y cosas.
O sinnificato ye sobretot a sinnificazión inicial d'alberbio de puesto, y ixo, d'alcuerdo con a desaparizión d'a diferencia entre ablativo y acusatibo, tanto pa reposo (''en un puesto'') como pa direzión (''ta un puesto'').
 
Asinas sirve pa reproducir un complemento preposicional que empieza con cualsiquier preposición que no siga ''de'' ni asimilable a ''de''
Tamién puede representar pronominalmén situazions alberbials expresatas con a preposición ''ad'' en relación con presonas y cosas.
 
En a evolución de bella luenga o pronombre adverbial ''i'' ha substituyiu a o pronombre de [[dativo]], (''li'', ''lis'' en aragonés) en construccions de [[dativo]]+[[acusativo]]:
Asinas sirbe pa reproducir un complemento preposizional que empieza con cualsiquier preposizión que no siga ''de'' ni asimilable a ''de''
* LI + LU: ''bi lu'' en [[idioma sardo|sardo]]
* LU + LI: ''lo i'' en occitán, ''l'hi'' en catalán, ''lo i'' en [[aragonés ribagorzano]].
 
== O pronombre adverbial ''hi'' en catalán ==
En a evolución de bellas lenguas a particla i a sustituito a o pronombre de datibo, (li, lis en aragonés) en construzions de datibo+acusatibo:
{{articlo principal|Pronombre adverbial hi en catalán}}
* LI + LU: ''bi lu'' en sardo
*S'emplega substituyindo un complemento que encomienza por ''a'', de dirección u reposo:
* LU + LI: ''lo i'' en occitán, ''l’hi'' en catalán, ''lo i'' en aragonés ribagorzano.
 
A particla pronominoalberbial esistiba en castellán meyebal pero desaparixió, dixando fosilizato o suyo emplego en a forma impresonal presente d'o berbo ''haber'' postpuesta, (''ha y'' > ''hay'').
 
== A particla ''hi'' en catalán ==
 
*S'emplega sustituindo un complemento que empezipia con ''a'', de direzión u reposo:
**''Pujaràs demà '''a les Paüls''' ? Si demà '''hi''' pujaré ''
**''Ja sou '''a casa'''? Si, ara fa un moment que '''hi''' hem arribat''
*substituyindo un complemento que empecipia por ''amb''
 
**''Sempre et demano que em parlis '''amb franquesa''' i tu mai no m' ''hi'' parles''.
*Sustituindo un complemento que empezipia por ''amb''
*substituyindo un complemento que empecipia con ''per'':
**''Sempre et demano que em parlis '''amb franquesa''' i tu mai no m’''hi'' parles''.
 
*Sustituindo un complemento que empezipia con ''per'':
**''Per on vau passar, '''pel pont'''? Si, '''hi''' vam passar molt bé''
*Con bels verbos, prenendo asinas estos verbos un significau especial:
**''Haver-hi'': a forma impersonal d'o verbo
**''Sentir-hi'': con o sentiu de poder sentir
**''Veure-hi'': con o sentiu de poder veyer en un puesto
*Reproduce adverbios que acompanyan a bel verbo como ''tornar-se'', ''resultar'', ''quedar-se'', ''presentar-se'', ''anar'' y d'este tipo
*Reproduce adchectivos con función de [[predicativo]] que acompanyan a ixos mesmos verbos
**''Borratxo, no '''hi''' he anat mai''.
*Reproducir un adchectivo cuan o sustantivo a lo que fa referencia ye representau por un pronombre personal:
**''Em creia que tenia les mans netes però no les '''hi''' te.''
 
== O pronombre adverbial ''i/bi/ie'' en aragonés ==
*Con bels berbos, prenendo asinas estos berbos un sennificato especial:
{{articlo principal|Pronombre adverbial i/bi/ie en aragonés}}
**''Haver-hi'': a forma impresonal d'o berbo
Una d'as tendencias en a [[fonetica de l'aragonés]] ye conservar as sonoras intervocalicas latinas, -B-, -D- y -G-, y por ixo dicimos ''[[leixiva]]'', ''rader'' y ''peder''. A evolución de ''IBI'' en aragonés de bella [[Pireneu axial|val axial]], mas que mas as occidentals yera, por tanto, BI, con a consonant conservada, (y en cheso se diz encara ''IB-ye'' como variant de ''bi-ye'').
**''Sentir-hi'': con o sentito de poder sentir
**''Veure-hi'': con o sentito de poder beyer en un puesto
 
*Reproduze alberbios que acompañan a bels verbos como ''tornar-se, resultar, quedar-se, presentar-se, anar'' y d’este tipo
 
*Reproduze adchetibos con función de predicatibo que acompañan a ixos mesmos berbos
** Borratxo, no hi he anat mai.
 
*Reproducir un achetibo cuan o sustantibo al que fa referencia ye representato por un pronombre presonal:
** Em creia que tenia les mans netes però no les hi te.
 
== A particla ''i/bi/ie'' en aragonés ==
 
Una de as tendencias foneticas de l’aragonés ye alzar as sonoras intervocálicas latinas, B D G, y por ixo dizimos ''lexiba, rader, peder''. A evolución de IBI en aragonés de bellas bals Axials, más que más as occidentals yera, doncas, BI, con a consonán alzata, (y en cheso se diz encara IB-ye como barián de bi-ye).
 
En l’aragonés Semontanés, Ribagorzano y d'a más gran parte d'o Prepirineu s’emplegaba, sindembargo a barián ''I'', que coincide con atrás lenguas, y parixe que esta barián yera la que s’emplegaba en a Bal de l’Ebro y ya la que trobamos en os testos meyebals.
 
En zonas orientals como a Ribagorza, a Fueba, Chistau, y a begatas en Bielsa s’emplega a bariedat dezaga o berbo ie:
*''no puedo meter-lo-ie''.
 
En as zonas occidentals s’emplega bi dimpués o berbo, como en cheso:
*''se podría fer una planeta que, plantando-bi arbols, sería bien maja''.
 
Tradizionalmén s’ha considerato que ''i/bi'' teneba uso nomás que como locatibo y complemento preposizional que empezipia con ''a, en, ta'', y con o berbo aber. Sin d’embargo bels intresatos en a lingüística ya eban bisto que en a literatura chesa se rechistraba un emplego que feba referencia a un complemento preposicional que teneba ''con''. Agora se'n tiene millor conoximiento y se bei que ye como en atras lenguas:
 
* Como locatibo:
**''Ya bi ye'' (Panticosa)
**''Porque i baz a dibertir-tos'' (Estadilla)
**''No i soi estato'' (Bielsa)
**''No bi so estada'' (Echo)
**''Y si combiene no ir ta lo café no i be'' (Echo).
**''La patata se i cría bien''(Chistau)
**''La chen se’n ba y no i torna/ y els qu’encara i están'' (Campo)
 
* Como complemento preposizional: muitas begatas con os berbos ''pensar'' y ''creyer'', como pensar en bella cosa o creyer en bella cosa.
**''De pensar-ie me sall teña'' (Pastorada de Torres del Bispe)
**''No i pienso'' (Biello Sobrarbe)
**''No i creigo'' (Biello Sobrarbe)
 
* Como complemento preposizional de puesto: emplego intermeyo entre as dos modalidaz.
**'' '''Por o calso d’o filo''' no '''i''' pasa''. (Peña Montañesa)
**''Un matical de buxos que no i puedes pasar''. (Peña Montañesa). ''I'' en este caso sustituye a '''Por ixe puesto''', que tiene un matinal de buxos.
**''¿ Qué metes '''en a cambra'''? no '''i''' meto cosa'' (Fobano)
**''Bas '''ta Tronzedo'''? No '''i''' boi''
**''Toz los años se dan zita los fillos de Graus – los que '''i''' son y los que añoraus soñan que '''i''' están. (Graus). I en esta caso sustituye a '''En Graus'''.
 
En l'aragonés [[aragonés semontanés|semontanés]], [[aragonés ribagorzano|ribagorzano]] y d'a mas gran parte d'o [[Prepireneu]] s'emplegaba, manimenos a variant ''I'', que coincide con atras lenguas, y pareixe que esta variant yera la que s'emplegaba en a [[Aragonés de la val d'Ebro|val d'Ebro]] y ya la que trobamos en os textos medievals.
* Con berbos que presen un sentito especial: ''beyer, saper'', y, como dimpués esplicaremos, ''aber'':
**''No se i bede guaire; fa fosco encara'' (Benás).
**''Ya ye biella, no i bei'' (Aragonés de Peña Montañesa)
 
En as parlas orientals como as de [[aragonés ribagorzano|Ribagorza]], [[aragonés fovano|A Fueva]], [[aragonés chistabín|Chistau]], y a vegadas en [[aragonés belsetán|Bielsa]] ([[aragonés centro-oriental]] y [[aragonés oriental]]) se fa servir a variedat dezaga o verbo ''-ie'':
* Con aber: A forma impersonal d'o berbo aber ye acompañata d’esta particla. As formas orichinals son
*''no puedo meter-lo-ie''.
**Aber-bi: Bi ha /B’ha, Bi eba, Bi ese.
**Aber-ie: I ha, I eba, I ese
**Pero bi ha bariazions, como l’ansotán bi’sta, y as formas castellanizatas i hai, i abeba, etz…
 
En as zonas occidentals ([[aragonés occidental]] y [[aragonés centro-occidental]]), s'emplega ''bi'' dimpués o verbo, como en [[aragonés cheso|cheso]]:
==== Situazión d'a particla pronominoalberbial en aragonés ====
*''se podría fer una [[plana|planeta]] que, plantando-bi arbols, sería bien maha''.
 
Os emplegos en aragonés son como [[locativo]], [[complemento preposicional]] con verbos como ''pensar'' u ''creyer'', [[complemento preposicional de puesto]], fosilizau con o verbo ''haber'' como impersonal, y fosilizau con verbos como ''veyer'' u ''saber'' a los que da un significau especial.
En o prozeso de desaparizión de l’aragonés a particla pronominoalberbial ye uno d'os primers carauters que desaparixen: l’emplego regular nomás se da que en bellas bals d'o Perineu Axial, más conserbadoras y en zonas orientals, (Biello Sobrarbe, A Fueba y Ribagorza), on influye que se charre amán o catalán amán, on l’emplego ye encara fuerte y regular.
 
Manimemos en o [[sieglo XX]] o suyo emplego desapareixió de buena part d'as [[parlas altoaragonesas]], conservando-se en bella val d'o [[Pireneu Axial]] y en as zonas orientals, ([[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]], [[aragonés fobano|A Fueba]] y [[aragonés ribagorzano|Ribagorza]]).
En bels puestos l’emplego en a forma impresonal d'o berbo ''aber'', se fa con a forma castellana d’este mesmo berbo, (que paradochicamén tiene a y fosilizata).
 
== O pronombre adverbial ''y'' en castellano ==
* ''I ha'' /yá/ > ''I hai'' /yay/.
O pronombre adverbial existiba en [[castellano medieval]] pero desapareixió, deixando fosilizau o suyo emplego en a forma impersonal presente d'o verbo ''haber'' postposada, (''ha y'' > ''hay'').
 
== Bibliografía ==
Fruito de as combinazions con l'atra particla en/ne, a begatas en a forma presonal d'o berbo aber i trobamos tamién una n, que no complementa cosa y que forma con a i una ñ:
* {{es}} [[Heinrich Lausberg]]: ''Lingüistica romanica. Tomo II morfología''. [[Editorial Gredos]].
* {{ca}} [[Artur Quintana i Font]]: ''Gramàtica de la nostra llengua''. Colección ''[[Pa de Casa]]'', 3. Diputación General de Aragón.
* {{ca}} [[Josep Ruaix i Vinyet]] , ''El català / 2. Morfologia i sintaxi''. Moià, 1993. p 140.
 
{{Luengas neolatinas pronombres adverbials derivaus d'IBI}}
* ''n'i hai'' /ñ hai/
 
{{Control d'autoridaz}}
{{gramatica aragonesa}}
 
[[Categoría:MorfolochíaPronombres adverbials|IBI]]