Idioma suahili

Suahili Kiswahili
Atras denominacions:
Parlau en:	Tanzania, Kenya, Uganda, Ruanda, Burundi, Republica Democratica d'o Congo, Somalia, Comoras, Mozambique, Zambia, Malawi, Omán
Rechión:	{{{territorios}}}
Etnia:	{{{pueblo}}}
Parladors:	45.000.000 (aproximado)
Posición:	{{{clasificación}}} (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica:	Luengas Nícher-Congo   Volta-Congo    Benue-Congo    Luengas bantú    Suahili
Estatus oficial
Oficial en:	Tanzania Kenya Uganda Republica Democratica d'o Congo
Luenga propia de:	{{{propia}}}
Reconoixiu en:	{{{reconoixiu}}}
Regulau por:	Baraza la Kiswahili la Taifa (Tanzania)
Codigos
ISO 639-1	sw
ISO 639-2	swa
ISO 639-3	swa
SIL	swa
Extensión d'o suahili

O suahili (dito kiswahili en swahili) ye una luenga bantú amplament parlata en l'Africa Oriental. O suahili ye a luenga materna d'os suahilis, que habitan una extensión de 1.500 km d'a costa africana Oriental dende o sud de Somalia dica o norte de Mozambique, incluyindo-ie as isles costeras como l'archipielago de Zanzíbar. Mientres o dominio de l'Imperio Britanico, a suya administración la fomentó como luenga de relación; actualment ye a luenga negroafricana mas estendillata. Tien alto u baixo uns cinco millons de parlants como primera luenga y entre cincuanta y cient millons de parlants como segunda luenga. O suahili s'ha convertito en una lingua franca ta Africa Oriental y arias circumdants.

Ye luenga oficial (cooficial) en Kenya (chunto a l'anglés), Tanzania (chunto a l'anglés), Republica Democratica d'o Congo (chunto a o lingala, o kikongo, o chiluba y u francés) y Ruanda (chunto a o kinyarwanda, l'anglés y o francés). A forma estándard ye basata en o dialecto d'a isla d'Unguja, en Zanzíbar, o kiunguja. O kingwana ye un dialecto muit diferenciato emplegato a l'este d'a Republica Democratica d'o Congo.

O glotonimo suahili, procede d'o termin arabe sawāhil ("costas"), que significa "costero". Ista denominación s'aplicó a os habitants d'a costa d'Africa Oriental que pendeban de l'antigo soldanato d'Omán (dende Kilwa dica Berbera). O nombre de l'idioma en a propia luenga ye kiswahili. O prefixo ki- s'adhibe a toponimos ta referir-se a la luenga d'istos. Por eixemplo, d'a parola Hispania (Espanya) se forma kihispania ("(idioma) espanyol").

O suyo orichen no ye guaire preciso y s'ha de situar en o contacto en a costa africana de l'Ocián Indico, en particular en a isla de Zanzíbar, entre comunidaz bantús, arabes y persas, que dioron orichen a la civilización suahili entre os sieglos VIII a XII. O suahili tien literatura escrita en alfabeto arabe a partir d'o sieglo XIII. Un d'os primers documentos conoixitos en suahili ye un poema epico titulato Utendi wa Tambuka ("A Historia de Tambuka"), que se data en l'anyo 1728.

Ye a luenga oficial d'Uganda, Tanzania y Kenya, asinas como d'a Unión Africana (chunto l'anglés, o francés, l'arabe, o espanyol y o portuguès). A la Republica Democratica d'o Congo tien a consideración de "luenga nacional". Ye utilizata por bels 80 millons de personas en l'Africa Oriental y se considera una "lingua franca" en un territorio a on bi ha decenas d'atras luengas. Curiosament, en as enquestas sociolingüisticas, nomás o 2% d'a población local la considera a suya luenga materna.

Se preveye un constant augmento d'os parlants de suahili, gracias a la importancia concedita mas que mas por as institucions educativas de Kenya y Tanzania, a on ye luenga oficial, asinas como por o creixient intrés por parti d'a comunidat afroamericana en o suyo estudio y difusión como luenga de construcción panafricana.

O suahili s'escribió con l'alfabeto arabe dica o sieglo XVIII, pero a forma escrita habitual en l'actualidat fa servir l'alfabeto latino. Recientment se desembolicó o sistema d'escritura mandombe ta diversas luengas centroafricanas, entre ellas o suahili, encara que o suyo uso ye minoritario. A ortografía moderna ye altament fonemica, por lo que a suya lectura y pronunciación ye prou simpla, a diferencia de l'anglés y francés, a on as grafías etimolochicas predominan sobre as fonemicas, particularment en as vocals.

Una parola aragonesa provenient d'o suahili ye safari, que s'escribe igual y quiere decir "viache". Atras parolas y esprisions en suahili que son conoixitas en o nuestro contexto cultural provienen mas que mas d'o cine, como son:

• Simba: lión (nombre d'o protagonista d'o Rei Lión)
• Rafiki: amigo (nombre de l'amigo d'o protagonista d'o Rei Lión)
• Hakuna matata: garra problema (canción d'o Rei Lión y emplegata a sobén en a serie O imperdible Parker Lewis. En realidat ye una forma dialectal emplegata muito por os turistas, y en estándard sería hakuna matatizo)
• Tembo: elefant (d'as cintas de Tarzan)
• Bwana: sinyor (d'as cintas de safaris)
• Bibi: sinyora (d'as cintas de safaris)
• Malaika: ánchel (títol d'una canción popularizata por Boney M)

Encara que a sobén se diz que ye un dialecto de l'arabe, o suahili ye una luenga bantú que ha asimilato a-saber-los amprens d'atras luengas, mas que mas de l'arabe, en efecto, pero tamién d'o portugués y de l'anglés. Por eixemplo, de l'arabe:

• Kitabu: libro
• Darasa: clase
• Barua: carta
• Kalamu: lapiz (en realidat l'orichen primero viene d'o latín calamus, d'on pasó a l'arabe y d'astí a o suahili)

D'o portuguès:

• Meza: mesa
• Tarumbeta: trompeta
• Kireno: portugués (de ki-, que ye o prefixo propio d'as luengas, como l'aragonés -és, y reno, que fa referencia a o reino de Portugal)

De l'anglés:

• Benki: banco
• Dereva: conductor (de driver)
• Gari: auto (de car)

As reglas de pronunciación d'o suahili son muit simples. Totas as parolas son planas, fueras de Zanzíbar que ye esdrúixola (/'θan.θi.bar/). Totas as letras que s'escriben se pronuncian.

Totas as silabas rematan en vocal, pero una m u una n pueden estar por si solas una silaba. As vocals son como en aragonés estándard, nomás en tienen que cinco. As consonants, tamién igual que en aragonés, con as sigüients puntualizacions:

• Se distingue entre b y v. A b sería siempre pareixita a la b aragonesa intervocalica (AFI: [ɓ]), incluyindo a principio de parola.
• A c nomás s'usa en o dígraf ch pronunciato igual que en aragonés (AFI: [tʃ]).
• A d sería siempre como a d aragonesa intervocalica (AFI: [ð]), incluyindo a principio de parola.
• A g ye siempre como l'aragonesa en ga tamién debant d'e u i. Sería alto u baixo como a g aragonesa intervocalica (AFI: [ɠ]) en cualsiquier posición, incluyindo a principio de parola.
• O digrafo gh, emplegato nomás en bels amprens, sona como una r francesa, gutural (AFI: [ʁ])
• A h ye aspirata (AFI: [h])
• A i ye siempre vocal (AFI: [i])
• A j ye como a pronunciación d'o catalán valenciano, como si fuese una tj (AFI: [ɗʒ])
• O digrafo kh ye como a j en castellano, una mena d'h aspirata mas cerenya, como en Khomeini u Khartum (AFI: [x])
• O digrafo ng se pronuncia como una n y una g (AFI: [ŋɡ])
• O digrafo ng' se pronuncia como una n nasal, como os cherundios en anglés, por eixemplo walking (AFI: [ŋ])
• O digrafo ny ye como en aragonés (AFI: [ɲ])
• A q no existeix
• A r ye siempre, ya sía a o prencipio de parola en intersilabica, un entremeyo entre r y rr. A sobén a chent la pronuncia l y os ultrapuristas rrr (AFI: [r])
• A s ye siempre xorda (AFI: [s])
• O digrafo sh ye pronuncia como en aragonés a x en "baixar" (AFI: [ʃ])
• A u ye siempre vocal (AFI: [u])
• A v s'diferencia d'a b como en francés (AFI: [v])
• A w ye a u semivocalica (AFI: [w])
• A x no existe.
• A y ye a i semivocalica (AFI: [j])
• A z ye como a s sonora en catalán (AFI: [z])

O siguient cuatrón presenta o inventario de consonants en suahili. En parentesi apareixen os alofonos, en cursiva a grafía y entre barras os fonemas.