S Huus Savoye

S Huus Savoye isch e Dünastii, wo sit em Hoochmiddelalter über d Territorie Savoye und Piemont gherrscht het und vo 1861 bis 1946 d Köönig vo Italie gstellt het.

Es het Zite gee, wo s Gschlächt au über Däil vo dr Westschwiz, d Groofschaft Nizza und Köönigriich Sardiinie gherscht het.

As Gründer vom Huus gältet dr Humbert I. Biancamano (Humbert Wisshand), wo mä nid von em wäiss, vo won er häär isch, aber wo 1003 Groof vo Salmourenc im Viennois worde isch, 1017 Groof vo Nyon am Gämfersee und 1024 Groof vom Aostadaal am östlige Abhang vo de Westalpe. 1034 het er e Däil vo dr Maurienne (s Daal vo dr Arc und iire Sitedääler) as Loon vom Konrad em Salier für d Understützig vo sim Aaspruch uf as Köönigriich Burgund überchoo. Er isch au Groof vo Savoye, Belley, Tarentaise (s Daal vo dr Isère) und vom Chablais gsi.

Wo dr Otto (1051 oder 1056–1060) an d Macht choo isch het er Ländereie uf bäide Site vo de Alpe gerbt, was e wääsentlige Iifluss uf s Schiggsaal vo dr Familie ghaa het. Dr Thomas (1189–1233) het zu de käiserlige Ghibelline ghalte, isch zum Riichsvikaar ernennt worde und het si Territorium im südostfranzöösische Bugey und in dr Waadt erwiteret. Dr Amadeus VI.(1343–1383) het sich mee gege Itaalie usgrichdet, Under em Amadeus VIII. (1391–1440) het Savoye e Blüetezit gha. Dr Köönig Sigismund het en 1416 zum Herzog erhoobe. 1430 het er d Statuta Sabaudiæ iigfüert, e Gsetzbuech, wo im ganze Herzogdum gulte het. Am Konziil vo Baasel isch er 1439 zum Babst gweelt worde, het sich aber nid gege dr Eugen IV. chönne duuresetzt und isch noch zää Joor as Geegebabst zrugdrätte. D Frau vom Amadeus IX. d Yolande, het sich mit em Karl em Küene verbündet, und wo dä im Chrieg gege d Äidgenosseschaft umchoo isch, het d Yolande groossi Däil vo iirem Bsitz in dr Westschwiz verloore. Dr Karl I. (Regierigszit 1482–1490) het s Herzoogdum denn im Piemont vergröösseret.

Sit 1434 isch s Herzogdum vo Frankriich abhängig gsi und eso in dr habsburgisch-franzöösisch Komflikt um d Hegemonii in Itaalie iinezooge worde.^[1] Wo dr franzöösisch Köönig Louis XII. s Herzogdum Mailand erooberet het, isch Savoye im Oste wie im Weste vo Frankriich iiklammeret gsi. Dr Herzoog, wo mit ere Habsburgere verhürootet gsi isch, het fründschaftligi Beziejige mit Ööstriich ufgnoo. Si Noochfolger, dr Karl III. het sini Bündnispartner immer wider emol gwäggslet. Das isch nid guet uusechoo: 1536 häi d Franzoose Savoye vom Weste us aagriffe und denn Turiin iignoo, und Bärner Drubbe versterkt duur Friburger und Walliser häi die herzoogdröije Aadlige us Gämf verdriibe.^[2]

Dr Emanuel Filibert (Regierigszit 1553–1580) isch äine vo de bedütenste Fäldhere vo sinere Zit gsi, ^[3] und het im Verdraag vo Cateau-Cambrésis 1559 d Unabhängigkäit vo Savoye fast in sinere ganze histoorische Gröössi chönne duuresetze, allerdings ooni Gämf. ^[4][5]

Mit em Verdraag vo Utrecht, wo 1713 em Chrieg zwüsche Groossbritannie und Frankriich en Änd gmacht het, si die sognennte Nääbenländer vo de Spanier ufdäilt worde. Savoye-Piemont het Gebiet vom Herzogdum Mailand überchoo, dr Grooss Briis isch allerdings s Köönigriich Sizilie gsi, wo dr Viktor Amadeus 1720 vom Karl VI. vo Habsburg geges Köönigriich Sardinie usduscht het.^[6] Dr Karl Emanuel III. (Regierigszit 1730–1773) het Frankriich im Polnische Erbfolgchrieg gege Ööstriich ghulfe und drfüür s Herzogdum Mailand üüberchoo, het uf daas aber scho 1736 wider müesse verzichte.^[7] Im Ööstriichische Erbfolgchrieg 1742 häi d Franzoose Savoye und d Groofschaft Nizza erooberet, denn het sä dr Karl Emanuel aber 1747 gschlaage und im Friide vo Aache 1748 Gebiet in dr Po-Eabeni überchoo, under anderem d Stadt Vigevano. Us em Siibejöörige Chrieg het er sich uuseghebt und sich uf Reforme im Innere konzentriert, vor allem z Sardinie.

Dr Viktor Amadeus III. (Regierigszit 1773–1796) het d Royaliste understützt und die Franzöösisch Republik het d Gebiet vo Savoye westlig vo de Alpe bsetzt. Noch Niiderlaage gege d Franzoose häi d Sardinier die ersti Koalizioon müesse verloo. 1798 isch si Soon und Noochfolger dr Karl Emanuel IV. (Regierigszit 1796–1802) uf Sardinie gflüchdet, wo dr Joubert 1798 s Piemont bsetzt het und z Turin die Piemontesischi Republik het lo usrüefe. Wo dr Napoleon vo Egüpte zrugg gsi isch, het er im Joor 1800 d Sardinier bi Marengo gschlaage und die Subalpinischi Republik gründet, wo 1802 Däil vo dr Franzöösische Republik worde isch. Dr Karl Emanuel het 1802 abdankt.

Dr Viktor Emanuel I. (Regierigszit 1802–1821) het 1814 sini Länder zruggüüberchoo und 1815 am Wiener Kongräss au no d Republik Genua, wo denn si Flotte stazioniert worde isch. 1816 het s Köönigriich Sardinie e baar Gmäinde in dr Brovinz Carouge an Gämf abdrätte. Im Land isch dr Köönig aber eso reakzionäär gsi, ass dr Ghäimbund Carbonari iin im ene Ufstand zur Abdankig zwunge het. Si Noochfolger isch si Brueder Karl Felix worde. Dä het d Politik vo sim Brueder no verscherft. So si d Waldänser zwunge worde, uszwandere. Lääse und Schriibe häi nume Lüt dörfe, won e Vermööge vo 1500 Lire gha häi und s Studium isch nume offe gsi für Studänte mit Iikomme gröösser as 1500 Lire.^[8] Mit em Dood vom Karl Felix 1831 isch d Hauptlinie vom Huus Savoye usgstorbe.

Dr Karl Albert us em Huus Savoye-Carigano het vo 1831 yerst die gliich politischi Linie verdrätte. S Bürgerdum het aber Druck afo mache und 1837 het er e liberaalere Kurs iigschlaage. Er het e Ziviilgsetzbuech iigfüert, wo uf em Code civil ufbaut gsi isch und s Stroofrächt rewidiert. Noch dr Februarrevoluzioon vo 1848 het er am 4. Merz 1848 e Verfassig, s sognennte Statuto Albertino, erloo und dr Cesare Balbo zum Brömieeminister gmacht. Eso isch s Köönigriich Sardinie zun ere konstituzionelle Monarchii worde, au wenn s Statuto Albertino nume seer beschränkt liberaal gsi isch und d Rächt vom Parlamänt am Aafang stark iigschränggt het.^[9] D Waldänser häi d Religioonsfreihäit, volli bürgerligi Rächt und d Gliichstellig vor em Gsetz überchoo und häi e wichdigi liberaali Rolle im Köönigriich afo spiile.

Im Köönigriich Lombardo-Venezie isch e Revoluzioon usbroche und au im Groossherzogdum Toskana isch s zu Ufständ choo. S unabhängige Köönigriich Sardinie het d Füerig vo dr Äinigungsbeweegig (Risorgimento) übernoo und Üüstriich dr Chrieg erkläärt. In de Schlachte bi Custozza 1948 und bi Novara 1949 häi d Ööstriicher d Italiäner gschlaage un dr erst italiäänisch Unabhängigkäitschrieg isch ume gsi. Sardinie-Piemont het e gwaltigi Chriegsentschädigung müesse zaale,^[10] und dr Karl Albert het zugunste vo sim Soon Viktor Emanuel II. abdankt.

Dä het im Krimchrieg vo 1853 bis 1856 Frankriich, Groossbritannie und em Osmaanische Riich gege Russland kämpft und eso die internazionaali Stellig vo Sardinie gsterkt. Dehäim het er s Land witer liberalisiert und modärnisiert: D Chille isch vom Staat drennt worde, iir Äigedum verstaatligt und dr Iifluss vo de katholische Orde beschränkt worde.

Frankriich und Sardiinie häi Ööstriich browoziert und sä 1859 z Solferino und z San Martino gschlaage. Im Friide vo Züüri vom 10. Novämber 1859 het Ööstriich d Lombardei an Frankriich müesse abdrätte, wo die Browinz denn Sardiinie überloo het. D Habsburger häi no mee Bsitz in Itaalie verloore. D Toskana und Modena häi in Volksabstimmige iiri ööstriichische Herscher abgsetzt und Italie isch zum ene Nazionaalstaat veräinigt worde. Nume Venezie isch ööstriichisch bliibe. Wie si s im Ghäime abgmacht häi, si s Herzogdum Savoye und Nizza Däil vo Frankriich worde. D Schwiz, het vo Frankriich s Chablais und Faucigny verlangt, het aber nüt im sognennte Savoyerhandel chönne uuseschloo. Am 17. Merz 1861 isch dr Viktor Emanuel offiziell zum Köönig vo Itaalie broklamiert worde.

Noch em dridde italiäänische Unabhängigkäitschrieg vo 1866 het Italie Venezie üüberchoo. Am 26. Merz 1860 si dr Viktor Emanuel und alli sini Noochkomme vom Bapst Pius IX. exkommuniziert worde. Wo dr Napoleon III. 1870 sini Schutzdrubbe us Middelitaalie abzooge het wägen em Dütsch-Franzöösische Chrieg het die italiäänisch Armee Room fast ooni Kämpf übernoo. Dr Vatikaan het as Reakzioon e Politik vo dr Abschottig vo allem Wältlige iigfüert und e Komflikt mit em italiäänische Staat aazeddlet, wo erst mit de Lateraanverdrääg vo 1929 glööst worde isch. Dr Viktor Emanuel II. isch 1878 z Room gstorbe.

Im Viktor Emanuel si Soon Umberto I. isch druf Köönig worde. Er het Itaalie 1882 us sinere ussepolitische Isolazioon glööst, wo n er em Dreibund mit Ööstriich und Dütschland biidrätte isch. Vili Italiääner häi das nid gärn gsee, wil Ööstriich immer no d Herschaft über s Trentino, Istrie und Triest gha het, wo mä Italiäänisch gschwätzt het, und wo d Aahänger vom Irredentismus as «unerlöösti» italiäänischi Gebiet für dr jung Nazionaalstaat in Aaspruch gnoo häi.

Under em Umberto het die koloniaali Expansioon vo Itaalie aagfange, zerst in Eritrea, vo 1889 aa au in Somalia und denn in Abessinie. E schweeri Niiderlaag im Joor 1896 het sini Ambizioone dört dämpft. Im Summer 1900 het die italiäänischi Mariine as Däil vo dr Acht-Nazioone-Allianz mitghulfe, dr Boxerufstand im Kaiserriich China zämmezbrätsche und s Land het drfür e Handelskonzessioon in dr chineesische Stadt Tianjin überchoo.

Wäge de Kolonialchrieg isch dr Briis für Broot stark uufegange und das het Ufrüer usglööst. 1898 isch dorum z Mailand e milidäärische Kommandant iigsetzt worde, wo uf d Demonstrante het lo schiesse, so dass, je noch dr Kwelle, zwüsche 82 und 300 Lüt umchoo si.^[11] Dr Umberto isch am 29. Juli 1900 vom italo-amerikaanische Anarchist Gaetano Bresci z Monza ermordet worde, wil er s «Bava-Beccaris-Massaker» vo Mailand häig welle rääche.

Im Umberto I. si Soon Viktor Emanuel III. isch denn Köönig worde. Im Erste Wältchrieg het Italie sit 1915 uf dr Site vo dr Entente kämpft, het aber s Ziil vo dr Erooberig vo Triest nid erräicht.^[12] Im Verdraag vo Saint-Germain het Itaalie zwaar s Süüddirool und s Trentiino überchoo, aber e Hufe Italiääner si nid zfriide gsi und häi s Gfüel ghaa, ass iir Land vo de Groossmächt nid ärnst gnoo wurd und dass si für iiri Opfer nid gnueg überchoo häige. Noch em Chrieg het s z Itaalie äi Parlamäntskriise noch dr andere gee. D Marxiste häi in de Stroosse gege d Faschiste kämpft. Dr Köönig het d Faschiste nid mit dr Armee welle underdrucke und het noch em Marsch uf Room dr Mussolini am 30. Oktober 1922 zum Regierigsschef ernennt. Vo denn aa het er bis 1943 kuum no Iifluss ghaa uf d Politik.

In de Joor 1935/36 het die italiäänisch Armee Abessinie erooberet und dr Viktor Emanuel isch zum Kaiser vo Abessinie broklamiert worde. Er het dä Diddel aber scho 1941 wider verloore, wo d Ethiopier und d Brite s Land wider befreit häi. Au d Chroone vo Albaanie het er nume vo 1939 bis zur Erooberig vom Land dur d Weermacht 1943 dräit. 1944 het er die mäiste Staatsgschäft sim Soon Umberto II. überloo und het noch em Chrieg am 9. Mai 1946 abdankt. Für e churzi Zit isch denn dr Umberto Köönig gsi. In ere Volksabstimmig häi d Italiääner denn aber am 2. und 3. Juni 1946 mit 54 gääge 46 Prozänt für d Abschaffig vo dr Monarchii gstimmt (dr Norde isch für d Republik gsi, dr Süüde für d Monarchii). Dr Viktor Emanuel isch druf uf Alexandria ins Exil gange, won er 1947 gstorbe isch.

Dr Umberto II. isch am 13. Juni uf Cascais z Bordugal ins Exil und het sich gwäigeret, d Abschaffig vo dr Monarchii z anerkenne. Er isch 1983 z Gämf gstorbe. Si Soon Viktor Emanuel (* 1937 z Neapel) het z Gämf gläbt und isch e Mitgliid vo dr Ghäimloosche P2 gsi, won e konspiratiivs Netzwärk us Füerigspersoone vo dr Bolizei, vom Milidäär, vo dr Wirtschaft, vo dr Politik, vo dr Mafia und vo Ghäimdienst organisiert het, und wo mä verdäächdigt het, e Staatssträich welle organisiere. 1982 isch d PS2 ufglööst und verbote worde. Dr Viktor Emanuel isch am 7. Juli 2006 as Ooberhaupt vom Huus Savoye vo sim Gusää Amadeus vo Savoye abglööst worde, wo 2021 gstorbe isch.

• Bernard Andenmatten: von Savoyen. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz. 2013.
• Bernard Andenmatten: Savoyen. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 22, Duncker & Humblot, Berlin 2005, ISBN 3-428-11203-2, S. 475.
• Bernard Andenmatten: La Maison de Savoie et la noblesse vaudoise (XIIIe-XIVe s.). Société d’histoire de la Suisse romande, Lausanne 2005.
• Norman Davies: Verschwundene Reiche: Die Geschichte des vergessenen Europa. 3, Uflaag. Theiss, Darmstadt 2017, ISBN 978-3-8062-3116-8, S. 437–483 (= 8. Savoyen: Das Haus Humberts (1033–1946)).
• Bertram Resmini: Das Arelat im Kräftefeld der französischen, englischen und angiovinischen Politik nach 1250 und das Einwirken Rudolfs von Habsburg. Böhlau, Köln / Wien 1980, ISBN 3-412-01778-7.
• Matthew Vester (Uusegääber): Sabaudian Studies: Political Culture, Dynasty, and Territory (1400–1700). Pennsylvania State University Press, University Park 2012, ISBN 978-1-61248-094-7.

 Commons: Haus Savoyen – Sammlig vo Multimediadateie

 Commons: Herzogtum Savoyen – Sammlig vo Multimediadateie