Fortis und Lenis

Fortis (lat. "di Starche") u Lenis (lat. "di Schwache") bezeichnet der Unterschid zwüsche de Lutte /t, p, k/ (Fortis) u /d, b, g/ (Lenis). Das Begriffspaar isch im 19te Jahrhundert vo historische Sprachwüsseschaftler under em Ydruck vom Alemannische prägt worde.

Bi däm Unterschid chöi verschidnigi artikulatorischi Parameter e Rolle spile, nämlech:

• d Stimmhaftigkeit: stimmlosi Fortis vs. stimmhafti Lenis;
• d Lengi: lengeri Fortis vs. chürzeri Lenis;
• d Voice Onset Time (das isch d Aschpiration): aschpirierti Fortis vs. nid aschpirierti Lenis;
• di artikulatorischi Chraft: stercheri Fortis vs. schwecheri Lenis (es isch aber umstritte, was die 'Chraft' genau söll sy).

Es isch klar, das je nach Sprach en anderi Mischig vo dene Parameter der Unterschid zwüsche Fortis u Lenis usmacht. Im Französische ligt der Unterschid praktisch numen i der Stimmhaftigkeit; i der dütsche Standardsprach oder im Änglische ligt er vor allem i der Aschpiration; im Alemannische ligt er i der Lengi (was e guete Teil vom alemannischen Akzänt im Französisch usmacht).

Der Status vo de Begriffe Fortis u Lenis isch i der Sprachwüsseschaft umstritte, wil vili Darstellige der Unterschid zwüsche /p, t, k/ u /b, d, g/ uf d Stimmhaftigkeit reduziere. Mängisch wärde d Begriffe Fortis u Lenis ou imenen ängere Sinn bbruucht, nämlech numen als Bezeichnig füren Yfluss vo der artikulatorische Chraft.

Nöieri Untersuechige hei zeigt, das di alemannische Fortis meh als dopplet so läng duure wi di alemannische Lenis (z. B. i de Minimalpaar Schatte - Schade oder legge - lege). Es isch aber umstritte, öb's nid no nen anderen Unterschid git, nämlech dä vo der artikulatorische Chraft. Was Stimmhaftigkeit u Aschpiration aageit, da isch me sech wenigschtens sicher, das es bi den alemannische Fortis u Lenis ekei Unterschid git (beidi sy stimmlos und nid aschpiriert).

Näbe de nid aschpirierte Fortis gits ou aschpirierte Fortis; einersyts als Cluster /p/ + /h/ u /k/ + /h/ (z. B. bhalte, gheie) anderersyts i vilne Lehnwörter us der dütsche Schriftsprach (vo Dialäkt zu Dialäkt sehr verschide). Ussertäm hei di nideralemannische Dialäkte näbe der nid aschpirierte Fortis /k/ (gg) ou en aschpirierti Fortis /kh/, wo der Affrikate /kx/ (kch) us de hochalemanische Dialäkten entspricht.