Ande

Ande (Kordillere) Cordillera de los Andes
Reliefcharte vu dr Ande, us Satellitebilder un Hechedate[1]
Höchst Gipfel	Aconcagua (6.962 m)
Lage	Sidamerika
Deil vo	Amerikanischi Kordillere
Koordinate	33° S, 70° W-32.653333333333-70.0116666666676962Koordinate: 33° S, 70° W
Typ	Faltegebirg mit Vulkanismus (Pazifische Fyyrring)

fffff

D Anden (schbanisch Cordillera de los Andes, Quechua Anti bzw. Antis) sin di lengscht Gebirgschette iber em Meerspiegel uf dr Ärd. Si bilde dr Siddail vu dr Amerikanische Kordillere, wu z Mittelamerika aber orografisch unterbrochen isch.

Si gehn an dr Weschtkischte vu Sidamerika lang vu Venezuela iber Kolumbie, Ecuador, Peru, Bolivie bis Argentienie un Chile. Mit ere Nord-Sid-Uusdehnig vu 7500 Kilometer vu dr Trope (bi 10° Nord) bis wyt in d Ussertrope (bei 55° Sid) iberdräffe si d Rocky Mountains z Nordamerika (4800 km) um rund d Helfti un hän fascht di dopplte Uusdehnig vum Himalaya-Karakorum-Hindukusch-Syschtem z Asie mit syne 4400 Kilometer. Im Side un z Ecuador sin si bis 200 km brait. Zwische Arica (Chile) un Santa Cruz de la Sierra (Bolivie) iber 600 Kilometer.

D Ande bstehn us zwoo, in e Dail Abschnitt au meh, parallele Hauptchette. Im mittlere Abschnitt z Peru, Bolivie, Nordchile un Nordargentinie lige die Chette seli wyt ussenander un umschließe s zäntral Hochland (Altiplano), wu dr Titicaca-See lyt. S Zäntrum vum Inka-Rych, Cuzco, isch nerdlig vu däre Hochebeni gläge.

Nerdligi Uuslaifer

• Cordillera de Mérida as Andenuuslaifer z Venezuela
• Cordillera Costanera, Kischtegebirg z Ecuador
  • Mache-Chindul-Kordillere
  • Chongón-Colonche-Kordillere

Weschtligi Kordillere

• Cordillera Occidental z Kolumbie
• Cordillera Occidental z Ecuador
• Cordillera Volcánica (Side) bzw. Cordillera Blanca, Cordillera Huayhuash un Cordillera Raura (Norde) z Peru
• Cordillera Occidental z Bolivie

Zentralkordillere

• Cordillera Central z Kolumbie
• Cordillera Real (au Cordillera Central oder Cordillera Oriental) z Ecuador
• Cordillera Central (mit Cordillera Apolobamba, Cordillera Real, Cordillera Muñecas, Cordillera Tres, Cordillera Azanaques, Cordillera de Frailes, Cordillera de Chichas un Cordillera de Lípez) z Bolivie

Eschtligi Kordillere

• Cordillera Oriental z Kolumbie
• Cordillera Oriental (mit Cordillera Huaytapallana) z Peru
• Cordillera Oriental (mit Kordillere vu Cochabamba) z Bolivie

Sidligi Uuslaifer

• Cordillera de la Costa, Küstengebirge in Chile
• Cordillera Darwin auf Feuerland als südlichster Ausläufer

S Alter vu dr Ande wird uf rund 60 Millione Johr gschetzt. Im Ramme vu dr Blattetektonik stelle d Ande s Standardbyschpel vun ere Ozean/Kontinent-Konvergenz dar. D Nazca-Blatte isch vor 150 Millione Johr uf di Sidamerikanisch Blatte droffe. An dr Subduktionslinie sin zwoo Dieserinne entstande: dr Perugrabe (6262 m) un dr Atacamagrabe (8066 m).

In dr Ande-Gebirgsbildig spile sich e Aazahl vu grundlegende geodynamische Prozess ab.

• Konvergänzbewegige bis zue 10 cm pro Johr,
• vertikali Lupfig bis iber 1 mm pro Johr un
• extremi Dicki (60 – 70 km) vu dr Kruschte.

D Orogenese (Gebirgsbildig) het im Tertiär aagfange, aber erscht im Pleistozän isch d Lupfig vu dr Ande bis zue dr Mächtigkait vun eme Hochgebirg chuu.^[2]

S Gebirg isch im Beraich vum Altiplano eso brait, wel d Erosion eso gring gsii isch, ass sich s Anden-Orogen stabilisiert het. Hite bflanze sich Kompression un Kruschteverdickig all wyter no Oschte furt.

D Ande un d mittelamerikanische Kordillere sin as Dail vum zirkumpazifische Gebirgssyschtem e Ruum vu sterkschte seismischer un vulkanischer Aktivitet. Do het s di hegschte Vulkan vu dr Ärd: Dr 6.795 m hoch Monte Pissis (Argentinie) un dr 6.864 m hoch Ojos del Salado (Argentinie-Chile). Poschtvulkanischi Erschynige, wie Solfatare, Geysir un Fumarole sin wyt verbraitet.

Dr hegscht Bärg vu dr Anden isch dr 6.962 m hoch Aconcagua z Argentinien an dr Gränze zue Chile. Dodermit sin d Ande no Himalaya, Karakorum un Tian Shan s vierthegscht Gebirg vu dr Ärd. 54 Gipfel chemme uf Hechine iber 6100 m.

Bekannti Gipfel vu dr Ande

	Aconcagua	6.962 m	Argentinie
	Nevado Huascarán	6.768 m	Peru
	Alpamayo	5.947 m	Peru
	Nevado Yerupajá	6.634 m	Peru
	Sajama	6.542 m	Bolivie
	Nevado Illimani	6.483 m	Bolivie
	Tschimborasso	6.310 m	Ecuador
	Huayna Potosí	6.088 m	Bolivie
	Cerro Torre	3.133 m	Argentinie/Chile

Bekannti aktivi Vulkan

	Cotopaxi	5.897 m	Ecuador
	Nevado del Huila	5.364 m	Kolumbie
	Tungurahua	5.010 m	Ecuador
	Pichincha	4.784 m	Ecuador
	Villarrica	2.840 m	Chile

Wyteri Vulkan vu dr Ande

• Ojos del Salado, 6.893 m (Argentinie/Chile)
• Llullaillaco, 6.723 m (Argentinie/Chile)
• Pissis 6783 m (Argentinie)
• Cerro Bonete, 6.759 m (Argentinie)
• Tres Cruces, 6.749 m (Argentinie/Chile)
• Walther Penck - friejer Cazadero, 6.659 m (Argentinie)
• Incahuasi, 6.638 m (Argentinie/Chile)
• Tupungato, 6.800 m, 6.570 m, 6.500 m (Argentinie/Chile)
• Coropuna, 6.426 m (Peru)
• Ubinas, 5.675 m (Peru)
• Chimborazo, 6.310 m (Ecuador)
• Osorno, 2.652 m (Chile)
• Sierra Nevada de Lagunas Bravas, 6.127 m (Chile/Argentinie)
• Lanín, 3.747 m (Argentinie)
• Uturuncu, 6.008 m (Bolivie)
• Licancabur, 5.916 m (Bolivie/Chile)
• Ollagüe, 5.870 m (Bolivie/Chile)
• Misti, 5.822 m (Peru)

1. Di niderscht Stapfle isch Tierra Caliente („haiß Land“). Do herrscht tropische Rägewald vor. Wäg dr klimatische Bedingige isch dää Dail vu dr Ande nume dinn bsidlet. Typischi landwirtschaftligi Produkt sin Kakao, Banane un Zuckerrohr.
2. Im Beraich vu 1000 m bis 2000 m iber em Meerspiegel lyt d Tierra Templada („gmeßigt Land“), wu vu tropischem Bärgwald bregt isch. Do chenne Kaffee, Dubak un Wälschchorn gärnt wäre.
3. Dr Hauptsidligsruum vu dr Ande lyt in dr Tierra Fria („chiel Land“) uf 2000 m bis 3500 m Hechi. Näb em Aaböu vu Waise Härdepfel un Gärschte chaa do au Vih ghalte wäre. Di natyrli Vegetationsform isch dr tropisch Heche- un Neäbelwald.
4. D Baumgränze chännzaichnet dr Ibergang zue dr Tierra Helada („chalt Land“). Des Biet wird as Waideland fir Schof un Lama gnutzt.
5. D Schneegränze lyt bi 4800 Meter, dr Aafang vu dr Tierra Nevada („Schneeland“) scho bi 4.500 Meter.

Dr peruanisch Geograf Javier Pulgar Vidal dailt in syym Hauptwärch Las Ocho Regiones Naturales del Perú^[4] dr Anderuum (vu dr Kischte bis Amazonie) in acht Hechestapflen uf:

1. Chala (Wescht, Costa, Pazifikkischte) 0–500 m
2. Omagua (Amazonía, Tropische Rägewald) 80–400 m
3. Rupa-Rupa (Selva alta) 400–1000 m
4. Yunga (Subtropische Näbelwald)
   1. Loma-Formation (Wescht) 450–600 m^[5]
   2. Fluvial Yunga (Oscht) 1000-2300 m
5. Quechua (Oscht, Hochdäler, entspricht uugfehr eme gmeßigte Klima) 2300–3500 m
6. Suni (au Jalca oder Sallqa, Hochebene) 3500–4100 m
7. Puna 4100–4,800 m
8. Janca > 4,800 m

In dr Ande het s e baar vu dr wältgreschte Silbermine (Cerro de Pasco, Potosí) un di wältgrescht Chupfermine z Calama. Großi Lagerstette vu Schwäfel un Salpeter chenne z Bolivie un z Nordchile abböue wäre. Des het am Änd vum 19. Johrhundert zum Salpeterchrieg zwische däne baide Länder gfiert. Dernäbe git s e huffe anderi Mineral un Edelmetall, wu dr Abböu dervu bsundersch fir di ermere zäntralandine Länder vun ere große ökonomische Bedytig isch.

In dr Hochebene vu dr Ande het s vier kamelartige Dierer. Syt Johrdöuserte haltet d Bevelkerig Lama un Alpaka as Huusdierer. Si sin us dr wilde Stammforme vu dr Guanako un Vikunja zichtet wore, wu usschließlig in dr freie Wildbahn läbe. Guanako läben in chlaine häärde vu bis zue 25 Dierer. S Vicuña isch mit ere Achslehechi vu aim Meter s chlaischt vu dr Andekamel. Wäg syym fyyne Fäll isch s Vicuña fascht uusgrottet wore un nume strängi Schutzbstimmige chenne s in dr Hochande erhalte.

Dr Andekondor isch mit ere Spannwyti vu bis zue 3,20 Meter dr grescht Gryfvogel vu dr Wält, in dr antike Kulturen isch er as hailig Dier verehrt wore.

S iber ai Meter lang Riisegirteldier isch s grescht Girteldier. Sy Panzer us Chnocheblatte isch eso hert un stabil, ass es chuum eme Raubdier glingt, en ufzbräche.

Ußerdäm läbe s in dr Ande Chinchilla, Pudu, Bärgtapir, Degu, Andebäre, Puma un sälte au Jaguar.

• Klaus Heine, Hans-Peter Niller: Die Anden Südamerikas: Geoarchive für Umweltveränderungen und Klimawandel. Geographische Rundschau 56(3), S. 4 - 13 (2004), ISSN 0016-7460

 Commons: Ande – Sammlig vo Multimediadateie

• Di argentinische Ande (spanisch)
• Vulkanismus in dr Anden (spanisch)
• Las Ocho Regiones Naturales del Perú

1. ↑ NASA
2. ↑ Prosenjit Ghosh, Carmala N. Garzione, John M. Eiler: Rapid Uplift of the Altiplano Revealed Through 13C-18O Bonds in Paleosol Carbonates, Science 27 January 2006: Vol. 311. no. 5760, pp. 511 - 515, Abstract
3. ↑ traditionelle Einteilung, nach W. Zech, G. Hintermaier-Erhard: Böden der Welt – Ein Bildatlas. Heidelberg 2002, S. 98. 
4. ↑ Javier Pulgar Vidal: Geografía del Perú; Las Ocho Regiones Naturales del Perú. Edit. Universo S.A., Lima 1979 (Erstveröffentlichung: Javier Pulgar Vidal: Las ocho regiones naturales del Perú. In: Boletín del Museo de historia natural „Javier Prado“. n° especial 17. Lima 1941, S. 145–161. ). Fehler in Vorlage:Literatur – *** Parameterkonflikt: Verschachtelte Zitationsvorlagen
5. ↑ Seibert, Paul (1996); Farbatlas Südamerika; Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, pp. 288.

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Anden“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.