Johannes Kotzé

Ds. Kotzé was die oudste seun van Petrus Johannes Kotzé en Susanna Maria Blanckenberg (1811–1873). Sy enigste broer was G.J. Kotzé en dr. Johannes Jacobus Kotzé, ook 'n NG predikant, was 'n neef van hom. Ds. Kotzé se vader was twee termyne lank burgemeester van Kaapstad en eweneens twee termyne lank verteenwoordiger van Kaapstad in die Kaapse Wetgewende Vergadering. Hulle het eers op die landgoed De Hoop, Tamboerskloof en daarna op Leeuwenhof in die Tuine gewoon.

As een van die skranderste leerlinge uit die skool van dr. Antoine Changuion, het Kotzé in Maart 1852 na Nederland vertrek, waar hy in die teologie studeer het, veral vanaf 1855 aan die Universiteit van Leiden waar soveel Afrikaanse predikante hulle destyds bekwaam het voor die oprigting in 1859 van die Kweekskool op Stellenbosch. Hy het veral in klassieke tale presteer.

In September 1858 was ds. Kotzé terug in Kaapstad en is hy en sy stadsgenoot, ds. Jan Hofmeyr, die latere moderator van die NG Kerk en onvergeetlike predikant van die NG gemeente Somerset-Oos, gelegitimeer. Agt maande later besluit ds. Kotzé om na die NG gemeente Heidelberg, Kaap, te gaan, maar die gemeente Darling hom kort daarna ook as sy eerste leraar beroep, het hy die beroep na Heidelberg bedank en is hy op 31 Julie 1859 op Darling bevestig.

 

Deels deur sy toedoen, het die eerste Sinode wat die jong predikant van Darling bygewoon het, een van die belangrikstes in die geskiedenis van die NG Kerk geword. Hier het die vonke opgevlam van die stryd wat reeds 'n aantal jare in Kaapse kerklike kringe gesmeul het op en 'n tiental jare en langer sou die moderne teologie, ook die "liberalisme" genoem, die kerklike lewe in Suid-Afrika in beroering gehou.

Voor die stigting van die teologiese seminarie op Stellenbosch het Kaapse studente vir hul teologiese opleiding veral na die Nederlandse universiteite gegaan, waar, sedert ongeveer 1855, die moderne rigting — onder knap hoogleraars soos C.W. Opzoomer (Utrecht), J.H. Scholten (Leiden) en later ook Abraham Kuenen (Utrecht) — groot opgang gemaak het. Vanselfsprekend was sommige van dié studente toe hulle terugkeer, deurdrenk van vrysinnige leerstellings wat die ortodokse beskouinge van hul kerk en volk verdring het. Dit was in die besonder die geval met die drie proponente, Kotzé self, Thomas François Burgers en S.P. Naudé, wat tussen 1858 en 1860 aan die Kaap gelegitimeer is. Van hierdie driemanskap het Kotzé "met sy besonderse gawes, sterk persoonlikheid, indrukwekkende prediking en onvermoeide persarbeid" (volgens ds. H.C. Hopkins), sowel die aangewese leidsman as die mondstuk van die "liberale" beweging in die algemeen geword.

Nadat die Sinode van 1862 heel van die begin af stormagtig verloop het, deels as gevolg van die beswaar teen die sitting van afgevaardigdes uit gemeentes buitekant die grense van die Kaapkolonie en 'n klag van onregsinnigheid in die leer teen ds. Naudé, het die eintlike stryd losgenars tydens die behandeling van die verslag van 'n kommissie na wie die versoekskrifte en beskrywingspunte met betrekking tot die handhawing van die leersuiwerheid verwys is. Toe 'n voorstel onder bespreking kom dat die gebruiklike prediking oor die Heidelbergse kategismus ook 'n verdediging daarvan op Bybelse gronde moet behels, het ds. Kotzé verklaar dat die woorde "nog steeds tot alle boosheid geneig" in die antwoord op die 60ste vraag hoegenaamd nie in die mond van 'n Christen tuishoort nie. Die kategismus was dus na sy mening hier verkeerd.

Sy herhaaldelike weiering daarna om die gewraakte woorde terug te trek, het tot gevolg gehad dat hy eindelik op 19 April 1864 finaal uit die bediening geskors is. Intussen het hy hom op die wêreldlike hof beroep, hoofsaaklik omdat die Sinode, volgens sy eie reglemente, slegs 'n hof van appèl van die Ring was en dus nie in eerste instansie bevoegd was om 'n saak te verhoor nie. Hierteenoor het die Sinode, by monde van sy bekwame voorsitter en verteenwoordiger, ds. Andrew Murray, die jonge, volgehou dat hy binne sy reg gehandel het omdat die beweerde oortreding deur 'n lid van die Sinode in die vergadering self begaan is. Uitspraak is teen die Sinode gegee en die skorsing van ds. Kotzé is op 2 September 1864 ter syde gestel in 'n uitspraak wat daarna gepubliseer is: Judgement in the case of the Rev. J.J. Kotzé, minister of the Dutch Reformed church at Darling versus the Right Rev. A. Murray, moderator of the synod of the Dutch Reformed church, delivered in the supreme court of the Colony of the Cape of Good Hope (Kaapstad, 1864).

Dit was maar een van 'n reeks hofsake waarin die Kaapse NG Kerk destyds gewikkel was, in verskeie waarvan die kerk, op grond van verkeerde prosedure wat deur hom gevolg is, in die ongelyk gestel is. Kragtens die uitspraak van 1864 het ds. Kotzé intussen sitting in die volgende vergadering van die Ring van Tulbagh geëis. Toe dit hom met 'n skrale meerderheid geweier word, het hy hom nog eens na die Hooggeregshof gewend. Die Ring kry op 'n tegniese punt gelyk, maar terselfdertyd het die hof verklaar dat die eiser volle sittingsreg het. In 1865 het die Ring, pleks dat hy Kotzé toelaat, sy vergadering opgeskort, om eers in 1871 weer byeen te kom. Die Sinode wat in 1867 om byna dieselfde rede verdaag het, het eers in 1870 weer vergader en toe is die vroeër afgesette leraars Kotzé en Burgers noodgedwonge herstel. Hierna is Darling tot aan die einde van ds. Kotzé se dienstyd nie weer op Sinodale vergaderings verteenwoordig nie en ná 1873 ook nie op Ringsvergaderings nie.

 

Ds. Kotzé het in hierdie jare twee werke uitgegee wat in verband staan met die kerklike twis: Hoe de orthodoksie strijd voert (Kaapstad, 1868) en (saam met Thomas Burgers): Wederlegging van ds. A. Murray's boek "Het moderne ongeloof" … (Kaapstad, 1871). Intussen het ds. Kotzé sy werk op Darling voortgesit met die steun van die kerkraad en nagenoeg die hele gemeente en het hy ook maandeliks dienste gehou op Malmesbury. In 1874 het hy 'n aanbod van die hand gewys om as superintendent die onderwys in die Z.A.R. onder sy vriend, pres. T.F. Burgers, te gaan organiseer. Uit sy gereelde bydraes in De Ondersoeker, wat in 1860 as orgaan van die liberale party gestig is, asook uit die briefwisseling waarin hy met ds. Andrew Murray gewikkel geraak het toe hy ds. Murray van onregsinnigheid in die kerk se predestinasieleer verdink het, blyk sy vaardigheid in die debatteerkuns, maar tegelykertyd word dit duidelik dat hy steeds verder van die kerkleer afwyk, volgens ds. Hopkins.

In sy afskeidsrede op Darling in Julie 1894 het hy hom trouens selfs teen die kernleerstuk van die plaasvervangende lyde en sterwe van Jesus sterk uitgelaat. Hy is dan ook eindelik uit die Vrye Protestantse (Unitariese) Kerk begrawe. Onder sy verdere publikasies is daar Een zestal leerredenen (Kaapstad, 1864); Leerredenen naar aanleiding van Mattheus VI:8 (Kaapstad, 1866) en Een tweede zestal leerredenen (Kaapstad, 1894).

Van die minstens twaalf kinders uit sy huwelik met Johanna Bernardina Immens Blom (1837–1882), die enigste dogter van dr. J.C. Immens Blom van Utrecht, het agt hom oorleef. Een van hulle was sir Robert Kotzé, later 'n bekende myningenieur. Kotzé se tweede vrou was Anna Johanna Moorrees (1844–1887), 'n broerskind van ds. J.C. le F. Moorrees van Malmesbury en dus 'n niggie van prof. Adriaan Moorrees. In 1889 het hy die derde keer in die huwelik getree, met Sara Aletta Buyskes (gebore in 1842).

• (af) De Kock, W.J. (hoofred.) 1986. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek deel II. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824–1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
• (af) Gaum, Frits (hoofred.) 2008. Christelike Kernensiklopedie. Wellington: Lux Verbi.Bm en Byblekor.
• (af) Hofmeyr, George (hoofred.). 2002. NG Kerk 350. Wellington: Lux Verbi.BM.
• (af) Hopkins, ds. H.C. 1953. Eeufeesgedenkboek van die Ned. Geref. Kerk Darling. Darling: Die NG Kerkraad.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.