Stoomskip

'n Stoomskip is 'n soort stoomaangedrewe vaartuig, gewoonlik seewaardig, wat deur een of meer stoomenjins aangedryf word wat skroewe of skepwiele draai.

Stoomskepe was nog tot laat in die twintigste eeu algemeen in gebruik. Stoom was die krag wat verskeie bote en later bekende en gerekende skepe aangedryf het. Franse ingenieurs het reeds so vroeg as 1615 met stoomaangedrewe vaartuie begin eksperimenteer.

Aangesien stoomskepe onafhanklik was van windpatrone, het hulle nuwe handelsroetes oopgemaak. Die stoomskip is beskryf as 'n "hoofbestuurder van die eerste golf van handelsglobalisering (1870-1913)" en 'n bydraer tot die toename in internasionale handel wat ongekend was in die mensgeskiedenis.^[1]

Hoewel die Franse reeds in die vroeë 17de eeu stoomplanne gehad het, is die eerste werklike deurbrake met stoomkrag eers in die 18de eeu gemaak. Dit het chronologies só verloop:

• Die Brit Jonathan Hulls het in 1736 ’n patent uitgeneem vir ’n stoommasjien wat ’n skip sou kon aandryf.

• Nog ’n Brit, die instrumentmaker James Watt van Glasgow (in samewerking met Matthew Boulton), het die eerste doeltreffende stoomenjin vir seevaart in die 1760’s ontwerp.

• ’n Fransman, C. Périer, bou die eerste stoomboot in 1775.

• Nog ’n Fransman en een van Périer se tydgenote, die markies Claude Jouffroy d’Abbans, bou ’n stoomboot met ’n skeprat, die SS Pyroscaphe, in 1783. Die boot het daarin geslaag om sowat 15 minute teen die sterk stroom van die Saône-rivier te vaar.

• Die Amerikaner John Fitch tree tot die stryd toe deur die eerste stoomboot in 1786 in Amerika te bou. Fitch het dit in 1790 verbeter deur sy groter stoomboot SS Experiment op die Delaware-rivier te laat vaar.

• Die Skot William Symington bou in 1802 die SS Charlotte Dundas, ’n stoomboot toegerus met ’n skepwiel, twee roers, ’n stoomketel en -enjin.

• Robert Fulton, nóg ’n Amerikaner, stel sy eerste stoomboot in Parys bekend en volg dit daarna in 1807 op met Amerika se eerste stoomboot, wat 240 kilometer in die Hudsonrivier (van New York na Albany) in ’n opspraakwekkende 32 ure afgelê het. Hiermee is die stoom-era volwaardig ingelui.

• Die Amerikaner John Stevens kom ’n jaar later (1808) vorendag met die heel eerste stoomskip vir die see ontwerp, die SS Phoenix. Dié skip het hoofsaaklik tussen Philadelphia en Trenton gevaar.

• Fulton ontwerp die New Orleans, die eerste stoomboot wat gereeld in die Mississippi gevaar het, in 1811.

• In dieselfde dekade, in 1816, ontwerp Samuel Owen die eerste skip met ’n skroef: die SS Stockholmhäxan.

• Slegs drie jaar later, in 1819, begin ’n Amerikaanse stoomskip, die Savannah, oor die Atlantiese Oseaan na Ierland vaar met ’n stoomenjin in kombinasie met seile. Die stoomenjin is egter vir ’n kort afstand beproef.

• Engeland sluit ook weer in 1822 by die stroom stoomskip-ontwerpers aan met sy SS Aaron Manby, wat die eerste stoomskip met ’n ysterromp was.

• Die Carascao word die eerste stoomskip wat die Atlantiese Oseaan met slegs stoomkrag oorsteek, maar die eer word eerder gegee aan die Kanadese Royal William, wat dit in Augustus 1833 die eerste keer reggekry het en daarna gereeld vermag het.

• Die Great Britain is die eerste skroefstoomskip wat gereeld tussen Liverpool en New York vaar (1845) en dié skip van Sam Cunard word as die eerste werklike lynboot geag. Sedert 1850 was die meeste skepe deur skroewe aangedryf.

Die Britse ingenieur Isambard Kingdom Brunel het die seevaartbedryf in 1843 geskud toe hy die grootste stoomskip van daardie tyd, die Great Britain, in die nywerheidstad Bristol in die suidweste van Engeland bekend gestel het. Dié 3 270-tonner was die eerste ysterskip om met ’n skroef ’n transatlantiese vaart te voltooi – weliswaar met ses maste met seile om seker te maak alles verloop vlot. Dié hibriedskip word allerweë as die eerste werklike lynskip ter wêreld geag.

Ander stoomskepe wat voor 1900 gebou is, het onder meer verskeie bekendes ingesluit:

• Die Britannia was die eerste stoomskip uit die bekende Cunard-stal (1840) en het ’n stoomaangedrewe skepwiel aan die sykant gehad. Die Britannia het ’n spoed van sowat 10 knope gehaal.

• Die City of Glasgow  van 1 600 ton (1850) kon gemiddeld 400 passasiers dra en was ’n groot finansiële sukses vir die eienaars.

• Die Amerikaner Edward Knight Collins het in daardie tyd vier van die beste en vinnigste (maar nie so aantreklik nie) houtstoomskepe gebou om die Atlantiese Oseaan gereeld oor te steek, die Atlantic, Pacific, Arctic en Baltic. Die Arctic het in 1854 teen ’n Franse skip (Vesta) in digte mis gebots en gesink, en die Pacific het net eenvoudig van die aarde af verdwyn in 1856.

• Die Alaska was die eerste skip wat van Ierland na New York gevaar het in minder as een week. Dié skip het 16,5 knope gehaal.

• Die Great Eastern, wat in 1858 te water gelaat is, is as ’n meesterstuk beskou maar het nooit wins gemaak nie vir verskeie eienaars: die skip van 22 500 ton en plek vir byna 3 000 passasiers was byna nooit vol nie. Die grootte is eers in 1904 oorskry.

• Die City of Rome (1881) was die eerste stoomskip met drie skoorstene en een van die heel mooistes van die eeu, maar het nooit aan spoed- en ander verwagtinge voldoen nie.

• Die Inman-groep het in 1888 die susterskepe City of Paris en City of New York bekend gestel, skepe wat net groter as 10 000 ton was en teen die spoed van 20 knope kon vaar.

• Die Franse stoomskip La Touraine (1891) was die heel eerste stoomskip wat kajuite met eie badkamers aan passasiers gebied het.

• Charles Algerton Parsons se klein Turbinia was in 1897 die eerste wat met stoomturbines toegerus is, wat ’n groot omwenteling in stoomvaart moontlik gemaak het wat doeltreffendheid, spoed, gladheid en energie-ekonomie van seevaart betref.

• Die Duitsers se Kaiser Wilhelm der Grosse, een van verskeie vinnige Duitse skepe, het in 1897 die eerste stoomskip geword met vier skoorstene. Dié “superskip”, soos dit beskryf is, het die vinnigste skip tussen Europa en Amerika geword deur ’n spoed van 22,3 knope (sowat 41 kpu) te handhaaf.   

• Die St Paul was die heel eerste skip wat draadloos van die see na die land gekommunikeer het (1898). Die Duitse lynskip Kaiser Wilhelm der Grosse was wel in Februarie 1900 die eerste skip wat so ’n radiolose Marconi-stelsel geïnstalleer het.

• Die Oceanic, wat as ’n varende vyfsterhotel beskryf is, het in 1899 die langste skip tot aan die einde van die 19de eeu geword.

Verskeie lande het ná 1900 met stoomdoeltreffendheid geëksperimenteer in skepe wat al hoe groter geword het.

Van die lande wat bekende stoomskepe opgelewer het totdat die doeltreffender dieselenjin die stoomturbine-aandrywing ’n nismark gemaak het, sluit in:

Met hoog aangeskrewe stoomskepe soos die Mauretania (1907), Aquitania (1914), Olympic (1911), Queen Mary en die Queen Elizabeth het die Britte verskeie nuwe rekords  in die 20ste eeu opgestel. Die Mauretania was as een van die voortreflikste skepe geag wat ooit gebou is: dit was nie alleen verreweg die grootste skip van daardie tyd nie maar het ook die transatlantiese spoedrekord aansienlik verbeter. Dié rekord het vir meer as twee dekades gestaan. Die Queen Elizabeth 2 was die laaste olie-aangevuurde passasierskip totdat dit met ’n moderne dieselenjin toegerus is.

Die Franse het ook beïndruk met die stoomskepe France II (1912), Ile de France (1927), Normandie II (1935) en France III (1962).

Die Duitse stoomskepe Deutchland II (1900), Vaterland (1914), Bismarck (1922), Kaiser Wilhelm II (1903) en Europa (1930) het ook met die beste stoomskepe van hul tyd meegeding.

Dit is interessant dat die twee groot Italiaanse stoomskepe Rex (1932) en Conte di Savola (ook 1932) albei in die Tweede Wêreldoorlog raakgeskiet is en gesink het.

Die Amerikaanse skepe America II (1946) en United States (1952) het ook beïndruk. Laasgenoemde het in 1952 die vinnigste lynskip ter wêreld geword deur die spoed van 35 knope te haal.

Hoewel die stoomturbine in die loop van die eeu stoom verloor het, val dit op dat die moderne kernaangedrewe skepe in wese “stoomaandrywing” gebruik, omdat kernenergie die stoomketel verhit. Daar is ook hibriede wat gas en stoomturbines naas mekaar gebruik.

• Coleman, Terry. The Liners. Allen Lane (Penguin Books). 1976. ISBN 0 7139 1011
• Maddocks, Melvin (hoofredakteur). The Great Liners. Time-Life Books. 1982. ISBN 7054 0623 7
• Parry, J.H. Romance of the Sea. The National Geographic Society.1981. ISBN 0-87044-346-1
• Uys, Isabel. Feitegids. ’n Kernensiklopedie. Pharos. 2007. ISBN 978-1-86890-065-7
• Wall, Robert. Ocean Liners. Collins. 1978. ISBN 0 00 211610 3.