ეკვადორი

*ეკვადორიშ რესპუბლიკა*
ეკვადორიშ რესპუბლიკა República del Ecuador ; Ikwadur Republika; ეკვადორი
	დევიზი: Dios, patria y libertad; (ესპ. "ღორონთი, ოდაბადე დო დუდიშალა")
	ჰიმნი: Salve, Oh Patria;
	ეკვადორიშ ორენი
ნანანოღა	კიტო; 0°09′ ობჟ. გ. 78°21′ ბჟად. გ. /
უკაბეტაში ნოღა	კიტო, გუაიაკილი
ოფიციალური ნინა(ეფი)	ესპანური
რელიგია	კათოლიკური
თარობა	უნიტარული, საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
ფართობი
მახორობა
ედპ (ჸუპ)	2012 ფასებათ
აგი (2013)	0,724 (მაღალი) (89-ა)
ვალუტა	დოლარი, მუნეფიშ ხურდეფი;; ეკვადოეული სუკრე (2000 წანაშახ) (USD)
ბორჯიშ ორტყაფუ	UTC-5 (UTC-6 )
ქიანაშ კოდი	ECU
Internet TLD	.ec
ოტელეფონე კოდი	+593

ეკვადორი (ესპ. Ecuador, კეჩ. Ikwadur), ედომუშამი ოფიციალური ჯოხოდვალა ეკვადორიშ რესპუბლიკა (ესპ. República del Ecuador [reˈpuβlika ðel ekwaˈðor], კეჩ. Ikwadur Republika) — სახენწჷფო ობჟათე ამერიკაშ ოორუე-ბჟადალშე. ქიანაშ ჯოხოდვალა ესპანურშე გჷნოთანგუათ შანენს - "ეკვატორს".

ეკვადორს ბჟადალშე ომძღჷ რჩქალი ოკიანე, ოორუეშე უხურგანს კოლუმბია, ბჟაეიოლშე დო ობჟათეშე - პერუ. ეკვადორიშ აკოდგინალუაშა მიშმურს - გალაპაგოსიშ კოკეფი.

ისტორია

თარი სტატია: ეკვადორის ისტორია.

ესპანური კოლონიზაციაშახიან პერიოდი

ალმახანურ ეკვადორიშ ტერიტორიას ჯვეში ბორჯიშე ოხორანდეს ინდიარი ტომეფი — კარა, კიტუ, ტუმბე, კანიარი დო შხვეფი. თინეფი დოკაფილი რდეს ჯინუათ, ჩხომუათ დო დიხაშმოქიმინჯალათ.

ჩქ. წ.-შ 1 ვითოშწანურაშ ბოლოს, ინდიარი კარაშ ტომქ, ნამუთ წყარპიჯის ოხორანდესჷნ, გემიშართეს გვალამ რეგიონშა დო აბანობურ მახორუეფშე გოლინა იღვენუეს — ინდიარ ტომ კიტუქ დო შხვა ტომეფქ (ნორთობურო გოჭყვიდილი, ნორთობურო ასიმილირაფილი), ქჷდარსხუეს სახენწჷფო, ნამუთ ლათინოამერიკულ ლიტერატურას ჯოხო "კითუშ ომაფე". გარკვიული ბორჯიშ მუკულაშ უკული სახენწჷფოთ გჷნირთჷ, ნამუთ მუშ ტიპით არხოს რდჷ ბჟაეიოლურ დესპოტიაწკჷმა.

XV ოშწანურას (დოხოლ. 1460 წანას), "კიტუშ ომაფე" ინკეფიშ სახენწჷფო - ტაუანტინსუიუშენი ეჭოფილქ იჸუ (ნამუთ მიშ 15 წანაშ მონძას). ინკეფიშ სახენწჷფოშ მახორობაშ უმენტაშობას (ინკეფი — მამართვალი კასტა) აკმადგინანდჷ ინდიარი ტომეფი კეჩუა. შედეგო კეჩუაშ ნინა რდჷ, არძაშე გოფაჩილი ინდიური ნინა ალმახანურ ეკვადორიშ ტერიტორიას.

ესპანური კოლონიზაციაშ პერიოდი

ზოხორინალა

XIX ოშწანურა ეკვადორშო დო ნთელ ლათინურ ამერიკაშო რჩქინელიე, მუჭოთ ერუანულ-გჷმადუდიშულაფარი ლჷმეფით დო რევოლუციეფით.

ართ-ართი რევოლუცია რდჷ კიტოს, 1809 წანაშ მარაშინათუთას, ნამუსჷთ შედეგო 10 მარაშინათუთას ეკვადორქ ზოხორინალაგჷმაცხადჷ^[6].

გეჸვენჯი რევოლუციაქ მოხვადჷ 1810 წანაშ გჷმათუთას.

1822 წანას ნაციონალურ ყარაფიქ გჷმორძგვიილო გჷშართჷ, მუჟამსჷთ კოლუმბიაშ არმიაქ ესპანარეფი დამარცხჷნ. თიმ ბორჯის ეკვადორს აკონტროლენდჷ სიმონ ბოლივარი.

1822 —1830 წანეფს — ეკვადორი დიდ კოლუმბიაშ აკოდგინალუას რდჷ.

ნთელ XIX ოშწანურაშ გოძვენას დო XX ოშწანურაშ მაართა წანეფს, ეკვადორიშ რინა ჟირ პარტიაშ შქას ლჷმათ მიშჷ — კონსერვატორეფი დო ლიბერალეფი.

XIX ოშწანურაშ ოშქაშეშე, ევროპულ ქიანეფქ აშახოლეს ეკვადორიშ თელარას. 1845 წანას ბრიტანეთშე გოლინათ, ეკვადორს გოუქვაფილქ იჸუ კანონქ ჭკოლარაშენი.

XIX ოშწანურაშ ეკონიას, ეკვადორშა აქტიურ საინვესტიციო კაპიტალქ ქჷდიჭყჷ მიშულა — ბრიტანალეფქ ნავთობიშ გორუას ქჷგედგეს დუდი, ამერიკალეფქ — კაკაოშ დო ყავაშ გოვითარაფას დო რკინაშ შარაშ დორჩაფას.

გეოგრაფიული მუნაჩემეფი

თარი სტატია: ეკვადორიშ გეოგრაფია.

ქიანას ჯოხოდვალაქ მიაჩჷ ეკვატორშე, ნამუთ ქიანას გჷნმოჭკირუნს ნანანოღა კიტოშ ოორუეშე 25 კილომეტრისჷნ.

ქიანაშ ბჟადალს, რჩქალი ოკიანეშ წყარპიჯიშ მანგას, გჷნოზინდილიე ანდეფიშ რზენეფი დო ლაკადეფი, ქიანაშ ცენტრალურ ნორთის იდვალუაფუ ანდეფი, ნამუთ აკმოდირთუ ჟირი პარალელური ქჷნდჷრშე — ბჟადალი კორდილიერეფი დო ბჟაეიოლი კორდილიერეფი — შქირატილი ვულკანიშ (ჩიმბორასოშ კონუსეფით, 6310 მ, დიხაუჩაშე არძაშე უმაღლაში კონკა) დო მოქიმინჯე ვულკანი (კოტოპაქსი, 5896 მ, ართ-ართი არძაშე მაღალი ვულკანი, მოქიმინჯე ვულკანი ტუნგურაუა — 5023 მ, პერიოდულო ეშმაბუთქუნს. ქიანაშ ბჟაეიოლი ნორთი იდვალუაფუ ამაზონიშ რზენეფს შქას.

ეკვადორს ოსქირონე ხურგეფი უღჷ კოლუმბიაწკჷმა — 590 კილომერტი დო პერუწკჷმა — 1420 კილომეტრი.

ქიანას დიდი წყარმალუეფი ვემეხჷრჩანს.

ორთაშობური ზონეფი: სავანეფი დო იშვიათი ტყალეფი, გვერდო ტიოზეფი დო ტიოზეფი, მაღალი ორტყაფუშ აკანეფი. ჩხოლარეფი: იაგუარეფი, პუმეფი, მორჩილი ირემეფი, ტყარი ღეჯეფი-პეკარეფი, ჯაშთანამეფი, ჭკიჭკიტიაჭკომიეფი. ჩანარობა: დაბალი ჯალეფი, ქვერჩხონეფი, კაქტუსეფი, ოდიარეეფი, ბწკარამი დო ლებანამეფი.

კლიმატი

კლიმატური ორტყაფუეფი: ე, ობჟ.ოორ/ე — ჩხე. კვირკვეშ ოშქაშე ტემპერატურა — +25; ღურთუთაშ ოშქაშე ტემპერატურა — +24. ტემპერატურაშ ამპლიტუდეფი ვარე, ირო წანმოწანაშ ართი სეზონიე.

კიტოს ოშქაშე თუთაშ ტემპერატურა (2800 მეტრაშ სიმაღალეს) აკმადგინანს 13 °C. ობჟათეს 23°C-შე 27°C-შახ.

ეკვადორი კლიმატურო დო ბიოლოგიურო ირთუ ოთხ ნორთო — კოსტა (წყარპიჯი), სიერა (გავლაშ ნორთი), ორიენტე (ამაზონია — ჯუნგლი) დო გალაპაგოსიშ კოკეფი.

სახენწჷფო მონწყუალა

სახენწჷფო მონწყუალათ ეკვადორი რეპუბლიკა რე. სახენწჷფოშ დო თარობაშ მადუდე — პრეზიდენტი, ნამუსჷთ მახორობა გჷშმაგორუნს 4 წანაშ ხანით, მაჟიაშა გეწ-გეწო გიშაგორუაშ ნებათ.

ეკვადორიშ პარლამენტი — ართპალატამი ნაციონალური ასამბლეა, 124 დეპუტატის მახორობა გჷშმაგორუნს 4 წანაშ ხანით.

სასამართალო ხეშუულება — სამართალიანობაშ ნაციონალური სასამართალე (Corte Suprema de Justicia), ნამუთ აკმოდირთუ 21 მასამართალეშე^[7]^[8].

პოლიტიკური პარტიეფი

2009 წანაშ პირელიშ გიშაგორუეფიშ მეჯინათ:

ყარაფი პაისი (ქიანა) — მეკვარჩხანე, 59 დეპუტატი (პარტიაშ მადუდე — რაფაელ კორეა).
პატრიოტული ჯარალუაშ პარტია — მეკვარჩხანე-ცენტრისტული (ნაციონალისტური), 19 დეპუტატი.
სოციალ-ქირსიანული პარტია — მემარძგვანე-ცენტრისტული, 11 დეპუტატი.
ინსტიტუციური გოახალაფაშ დო ნაციონალური ყარაფიშ პარტია — მემარძგვანე, 7 დეპუტატი.
ოკათე დემოკრატიული პარტია — კომუნისტური, 5 დეპუტატი.
მუნიციპალური ყარაფი ნაციონალური ინტეგრაციაშო — მეკვარჩხანე, 5 დეპუტატი.
მიარეფერუამი ართობა პაჩაკუტიკიშ ყარაფი — მეკვარჩხანე, ინდიური, 4 დეპუტატი.
როლდოსისტური პარტია — მეკვარჩხანე-ცენტრისტული, 3 დეპუტატი.
კვარჩხანი დემოკრატეფიშ პარტია — მეკვარჩხანე, 3 დეპუტატი.

ასამბლეას წჷმორინაფილიე ხოლო 8 პარტია — თითო თითო დეპუტატით.

ადმინისტრაციული დორთუალა

თარი სტატია: ეკვადორიშ ადმინისტრაციული დორთუალა.

ეკვადორი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულო ირთუ 24 პროვინციათ. პროვინციეფი ირთუნა 199 კანტონო. კანტონეფი ირთუ თემეფო.

გალაპაგოსიშ კოკეფი

თარი სტატია: გალაპაგოსიშ კოკეფი.

12 თარი კოკი, ნამუშეთ 5 დოხორელიე, დო ბრელმუდანობაშ მორჩილი კოკეფი ედომუშამი ფართობით 7880 კმ² კოკეფიშ უმენტაში ნორთი ნაციონალური პარკიშ ტერიტორია რე. კოკეფიშ მახორობა აკმადგინანს — 25 124 ადამიერს (2010). გალაპაგოსიშ კოკეფიშ ნანანოღა პუერტო-ბაკერისო-მორენო იდვალუაფუ სან-კრისტობალს. ორთაშობური მეურნობა. თარი აბანი უკებჷ ჩხომობუას (თინუსიშ დო ომარიშ ჭოფუა), მარა ეკონომიკაშ თარი წყუ რე — ტურიზმი.

ეკონომიკა

თარი სტატია: ეკვადორიშ ეკონომიკა.

თარი სტატია: ეკვადორული სუკრე.

2009 წანას ედპ ართ შური მახორუშო — 7,5 ვთშ. ააშ დოლარი (123-ა აბანი მოსოფელს). უმუშალობაშ დონე (2009 წანას) — 7,9 %, სიდაღარაშ დონეშ გიმე — მახორობაშ 35 % (2006 წანას).

წარმება (36 % ედპ, 21 % მოხანადე) — ნავთობიშ მოპალაფა, ოფუტე პროდუქციაშ დამუშება, ტექსტილური წარმება, ჯაშ დამუშება.

ოფუტეშ მეურნობა (7 % ედპ, 8 % მახანდე) — ბანანი, ყავა, კაკაო, ორზა, კარტოფილი, მანიოკი, შანქარიშ ჭარხალი; მეჩხოლარობა, ჩხომუა.

ნინალაშ სფერო — 57 % ედპ, 71 % მახანდე.

ოგალენე ვაჭრუა

ექსპორტი 2009 წანას — 13,8 მილიარდი ააშ დოლარი — ნავთობი, ბანანი, პიოლეფი, კრევეტეფი, კაკაო, ყავა, კიფი, ჯა-ტყა, ჩხომი.

თარი მაჸიდეეფი — ააშ 33,5 %, პერუ 6,8 %, ჩილე 6,5 %, კოლუმბია 4,9 %.

იმპორტი 2009 წანას — 14,1 მილიონი ააშ დოლარი — ოწარმე პროდუქცია, ნავთობპროდუქტეფი, მეკონ-მოკონი.

თარი მიმაჭირინაფალეფი — ააშ 25,4 %, კოლუმბია 10,6 %, ვენესუელა 6,5 %, ბრაზილია 4,5 %.

ენერგეტიკა

ელექტროენერგიაშ 45 %-ის გჷმიმუშენს ტიბელექტროსადჷმეფი, დოსქილადირს - ჰოდროელექტროსადჷმეფი, მარა ეკვადორიშ ჰიდროენერგეტიკული შელებუანობა ედომუშამო ვარე გჷმორინაფილი — წყარიშ რესურსიშ უმენტაში ნორთი (ანდეფს) ვეგჷმირინუაფუ.

ოტყალე მეურნობა

რზენეფიშ დო გვალეფიშ (44 %) უმენტაში ნორთი ფორილიე ლამე ეკვატორიალური ტყლეფით. ივითარებუ ტყაშ წარმება. ჯა-ტყა მასალაშ 75 % ოტიბაფალო გჷმირინუაფუ.

ტრანსპორტი

გვალამი ლანდშაფტი აძნელენს სატრანსპორტო რშვილიშ გოვითარაფას. ქიანაშ არძა რკინაშ შარაშ სიგჷრძა აკმადგინანს 1200 კილომერტის. ავტოშარეფი მანგარი ოფორუეთ — 23 256 კმ.-ს დო ხრეშამი — 5044 კმ.-ს პანამერიკული მაგისტრალი, ნამუთ მიკმარსხუანს ართიანს წყარპიჯ დო კანკალე დინოხოლენ ნოღეფსჷნ, გჷნმურს ქიანაშ ნანანორას — კიტო. თარი რკინაშ შარა მითმიარსხუანს გუაიაკილს, კუენკას დო კიტოს.

გუაიაკილი დო პუერტო-ბოლივარი — ეკვადორიშ უდიდაში ონიშოლიე. 10 კომერციული ავიაღოზი ასრულენს მუჭოთ ოერეფოშქაშე, თაშნეშე დინოხოლენი ოჰავე ოღალუეფს/გინოჸონაფას ხოსე ხოაკინა დე ოლმედოშ აეროპორტიშე.

მახორობა

თარი სტატია: ეკვადორიშ მახორობა.

მახორობაშ მუდანობა — 14,8 მლნ (2010 წანაშ კვირკვეშ ფასებათ).

ონოღე ძინა — 1,5 %;

დაბადება — 20,3 1000-ის;

ღურა — 5 1000-ის;

ემიგრაცია — 0,7 1000-ის.

თელარაშ ოშქაშე მუდანობა — 72,6 ქომოლკათა, 78,6 ოსურკათა.

იმუნდეფიციტური ვირუსით დოინფიცირაფა აივ) — 0,3 % (2007 წანაშ ფასებათ).

ეთნო-რასობური აკოდგინალუა: მეტისეფი 65 %, ინდიარეფი 25 %, ჩეკანამეფი 7 %, ნეგრეფი 3 %.

ნინეფი: ესპანური (ოფიციალური), თაშნეშე ინდიარეფიშ ნინეფი (უმენტაშო კეჩუა).

ჭარუა-კითხირიშ რჩქინა — 92 % ქომოლკათას, 90 % ოსურკათას (2001 წაანშ ეჭარუათ).

რელიგია: კათოლიკეფი 95 %, შხვეფი 5 %.

თაშნეშე

სქოლიო

↑ Census.gov (2013). Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013. U.S. Department of Commerce. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2013-05-09-ს. კითხირიშ თარიღი: 2013-05-09.
↑ Ecuadorian census held on November 28, 2010. კითხირიშ თარიღი: September 13, 2014.
↑ ^3.0 ^3.1 Ecuador. International Monetary Fund. კითხირიშ თარიღი: 2013-04-18.
↑ Human Development Report 2013. United Nations Development Programme (2013). დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2013-08-13-ს.
↑ გალაპაგოსიშ კოკეფს.
↑ ეკვადორიშ ზოხორინალაშ დღა
↑ Nace la Corte Nacional de Justicia en Ecuador Archived 2017-06-17 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. (ესპ.)
↑ სამართალიანობაშ ნაციონალური სასამართალეშ ოიციალური ხასჷლა(ესპ.)

რესურსეფი ინტერნეტის