przyczyna

Etymology

Inherited from Proto-Slavic *pričina. By surface analysis, deverbal from przyczynić. First attested in the 15th cenetury.

Pronunciation

• IPA^(key): (10^th–15^th CE) /pr̝iːt͡ʃʲɨna/
• IPA^(key): (15^th CE) /pr̝it͡ʃʲɨna/

Noun

przyczyna f

1. (attested in Greater Poland) reason, cause, motive; favorable conditions
   • 1885-2024 [End of the 15th century], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎, volume III, page 179:

     Yzem do cziebie malo pisal, nyemocz przicziną tego bila quominus ad te scripserim, morbus fuit in causa

     [Iżem do ciebie mało pisał, niemoc przyczyną tego była quominus ad te scripserim, morbus fuit in causa]

   • c. 1500, Wokabularz lubiński, Lubiń: inkunabuł Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, sygn. Inc. 78d., page 91r:

     Occasio id est mala vel iniusta causa eyn vrsach oder gluck przyczyną

     [Occasio id est mala vel iniusta causa eyn vrsach oder gluck przyczyna]

   1. (attested in Greater Poland, philosophy) one of the four ontological causes in Aristotle's understanding
      • 1874-1891 [Middle of the 15th century], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{, ,} , volume XXV, page 154:

        Przyczyna sprawyayacza causa efficiens

        [Przyczyna sprawiająca causa efficiens]

      • c. 1500, Wokabularz lubiński, Lubiń: inkunabuł Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, sygn. Inc. 78d., page 25r:

        Causa efficiens ein wirckende sach przyczyną

        [Causa efficiens ein wirckende sach przyczyna]

2. (attested in Lesser Poland, Sieradz-Łęczyca) intercession, advocacy
   • 1887 [Fifteenth century], Wacław Ubogi z Brodni, edited by Lucjan Malinowski, Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z wieku XV odkryty i skopjowany przez Aleksandra Przezdzieckiego wydał i objaśnił Lucyjan Malinowski‎, Krakow, Brodnia, page 77a:

     Przesz Anny szwyathey y panny Mariey przyczyna day nam, myly panye, grzechom odpvsczenye

     [Przez Anny świętej i Panny Maryjej przyczynę daj nam, miły Panie, grzechom odpuszczenie]

3. (attested in Masovia) cooperation, help
   • 1950 [1471], Władysław Kuraszkiewicz, Adam Wolff, editors, Zapiski i roty polskie XV-XVI wieku z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej, number 3047, Warsaw:

     Jako... Malgorzatha nye str[z]aczila dzedzacza (pro dzeczącza) w moyem domv sz moya przicziną

     [Jako... Małgorzata nie straciła dziecięcia w mojem domu z moją przyczyną]

4. (attested in Masovia) causer, perpetrator; reason
   • 1950 [1464], Władysław Kuraszkiewicz, Adam Wolff, editors, Zapiski i roty polskie XV-XVI wieku z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej, number 1239, Warsaw:

     Ysze Andrzey nye gesth przyczina ku smyerczy Pyothrowey

     [Iże Andrzej nie jest przyczyną ku śmierci Piotrowej]

5. addition, supplement (part of a larger whole)
   • 1930 [c. 1455], “Ex”, in Ludwik Bernacki, editor, Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)‎, 37, 24:

     Szwyeczydlnyk se wszøø swoyø przyczynøø (cum omnibus vasis suis) waszyl gest grzywnøø zlota

     [Świecidlnik se wszą swoją przyczyną (cum omnibus vasis suis) ważył jest grzywnę złota]

   1. annex (piece of added land)
      • 1895 [1452], Archiwum Komisji Prawniczej. Collectanea ex Archivo Collegii Iuridici‎, volume II, page 542:

        Prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, quod vlg. przyczyna dicitur, non succedant

        [Prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, quod vlg. przyczyna dicitur, non succedant]

6. (attested in Lesser Poland) stipulation, condition
   • 1895 [Fifteenth century], Franciszek Piekosiński, editor, Tłumaczenia polskie statutów ziemskich. Kodeks Działyńskich I‎, Lesser Poland, page 20:

     Aczlyby zastawa nye stala za thy pyenyądze, w ktorych by byla zastawyona, a powod... nye vczynyl szadney wymowy, ... tedy ma ymyecz dosycz na tey zastawie, ale acz sobie wymowy ktorą przyczyną (sed si condicionem creditor apposuerit)..., tedy gemv sądzą przysądzy pyenyadzi dopelnycz

     [Aczliby zastawa nie stała za ty pieniądze, w ktorych by była zastawiona, a powod... nie uczynił żadnej wymowy, ... tedy ma imieć dosyć na tej zastawie. Ale acz sobie wymowi ktorą przyczynę (sed si condicionem creditor apposuerit)..., tedy jemu sędzia przysądzi pieniędzy dopełnić]

7. (attested in Lesser Poland) condition, place, status
   • 1892 [1484], Hieronim Łopaciński, editor, Reguła trzeciego zakonu św. Franciszka i drobniejsze zabytki języka polskiego z końca w. XV i początku XVI‎, Krakow, page 708:

     A zadnym ynakym obyczayem nye ma byczy thaki przyąth, vyąwschy nyzlyby syą ynako... mynisthrom... zvydzyalo podlug przyczyny persony (conditione personae)

     [A żadnym inakim obyczajem nie ma być taki przyjęt, wyjąwszy niżliby się inako... ministrom... zwidziało podług przyczyny persony (conditione personae)]

8. property (attribute or abstract quality associated with an object, individual or concept)
   • 1885-2024 [End of the 15th century], Jan Baudouina de Courtenay, Jan Karłowicz, Antoni Adam Kryńskiego, Malinowski Lucjan, editors, Prace Filologiczne‎, volume I, page 204:

     Igitur, tegodla, habuerit hos mores parvulorum, de quibus jam dictum est, vel has proprietates przyczyny dzedzynne

     [Igitur, tegodla, habuerit hos mores parvulorum, de quibus jam dictum est, vel has proprietates przyczyny dziecinne]

9. instrument, means
   • 1874-1891 [c. 1420], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{, ,} , volume XXIV, page 86:

     Humilitas est origo omnium virtutum, mors viciorum, instumentum iusticie prziczina szprawedliwoszczy

     [Humilitas est origo omnium virtutum, mors viciorum, instumentum iusticie przyczyna sprawiedliwości]

10. possibly a mistranslation of Old Czech přitmí or a corruption of Old Polish przyćmie
    • 1901 [1471], Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie, volume V, page 67:

      Kv przyczinye in obscuro (prope viam domus illius graditur in obscuro, ... in noctis tenebris et caligine Prov 7, 9)

      [Ku przyczynie in obscuro (prope viam domus illius graditur in obscuro, ... in noctis tenebris et caligine Prov 7, 9)]

References

• Boryś, Wiesław (2005) “przyczyna”, in Słownik etymologiczny języka polskiego (in Polish), Kraków: Wydawnictwo Literackie, →ISBN
• Mańczak, Witold (2017) “przyczyna”, in Polski słownik etymologiczny (in Polish), Kraków: Polska Akademia Umiejętności, →ISBN
• Bańkowski, Andrzej (2000) “przyczyna”, in Etymologiczny słownik języka polskiego [Etymological Dictionary of the Polish Language] (in Polish)
• B. Sieradzka-Baziur, Ewa Deptuchowa, Joanna Duska, Mariusz Frodyma, Beata Hejmo, Dorota Janeczko, Katarzyna Jasińska, Krystyna Kajtoch, Joanna Kozioł, Marian Kucała, Dorota Mika, Gabriela Niemiec, Urszula Poprawska, Elżbieta Supranowicz, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, Piotr Szpor, Bartłomiej Borek, editors (2011–2015), “przyczyna”, in Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of Old Polish] (in Polish), Kraków: IJP PAN, →ISBN
• Ewa Deptuchowa, Mariusz Frodyma, Katarzyna Jasińska, Magdalena Klapper, Dorota Kołodziej, Mariusz Leńczuk, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, editors (2023), “przyczyna”, in Rozariusze z polskimi glosami. Internetowa baza danych [Dictionaries of Polish glosses, an Internet database] (in Polish), Kraków: Pracownia Języka Staropolskiego Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk