Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

Academia.eduAcademia.edu

THE POETICS OF DECAY

2021, Folio

There are various factors which can affect the preservation of books, documents, and other paper artefacts, and they can be related to either the environment, their use, or even the very material from which these are made. Conservation, either preventive or remedial, aims to precisely stop and when possible reverse the damages generated by these factors, keeping always in mind that, eventually, decay is inevitable and it is in fact part of the circle of life. In that context images of decay and damage on books and documents can also be understood as visual comments on the transience of things and can have an allure similar to that we feel when looking at ruins. They are similar to the pictorial genres of vanitas and memento mori, reminders that all things sooner, or later, die.

Η Π Ο Ι Η Τ Ι Κ Η Τ Η Σ Φ Θ Ο ΡΑ Σ Γι ώ ργ ο ς Μπ ο υ δ α λής συντηρητής βιβλίου-χαρτιού, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης THE POETICS OF DECAY Georgios Boudalis, book and paper conservator, Museum of Byzantine Culture, Thessaloniki geoboudalis@gmail.com There are various factors which can affect the preservation of books, documents, and other paper artefacts, and they can be related to either the environment, their use, or even the very material from which these are made. Conservation, either preventive or remedial, aims to precisely stop and when possible reverse the damages generated by these factors, keeping always in mind that, eventually, decay is inevitable and it is in fact part of the circle of life. In that context images of decay and damage on books and documents can also be understood as visual comments on the transience of things and can have an allure similar to that we feel when looking at ruins. They are similar to the pictorial genres of vanitas and memento mori, reminders that all things sooner, or later, die. Τα βιβλία και τα χαρτώα αρχειακά τεκμήρια δεν αποτελούν εξαίρεση στον αέναο κύκλο της δημιουργίας και της καταστροφής, μέρος του οποίου είμαστε βέβαια και εμείς οι ίδιοι. Από την ίδια τη φύση τους και τα υλικά κατασκευής τους τα τεκμήρια αυτά είναι ευάλωτα σε διάφορους παράγοντες. Οι φθορές που υφίστανται ποικίλουν, από απλές μηχανικές φθορές μέχρι το κιτρίνισμα των φύλλων λόγω οξύτητας του χαρτιού, και από την οξείδωση των μελανιών μέχρι την απώλεια τμημάτων του χαρτιού ή της περγαμηνής λόγω της δράσης εντόμων, μυκήτων, τρωκτικών, κ.λπ. Εκτός από το είδος της φθοράς καθοριστικοί παράγοντες είναι η έκταση και η σοβαρότητά της. Σε κάθε περίπτωση, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μιλάμε για κάποιου είδους απώλεια, είτε για υλική –π.χ. μια τρύπα που άνοιξε ένα έντομο σε ένα βιβλίο– είτε για απώλεια της λειτουργικής επάρκειας, για αισθητική απώλεια ή ακόμη και για απώλεια λέξεων ή κειμένου. Ο,τιδήποτε θέτει σε κίνδυνο την αρτιότητα του τεκμηρίου και τη διατήρησή του στον χρόνο αποτελεί παράγοντα φθοράς. Σε αυτό το πλαίσιο η συντήρηση των αρχειακών τεκμηρίων, οποιουδήποτε τύπου ή μορφής, αφορά στην αντιμετώπιση, προληπτική ή θεραπευτική, των φθοροποιών αυτών παραγόντων και των αποτελεσμάτων της δράσης τους. Διακρίνουμε την προληπτική και την επεμβατική συντήρηση που στοχεύουν η μεν πρώτη στην πρόληψη ώστε να μην υπάρξουν φθορές στα υλικά που φροντίζουμε και διαφυλάσσουμε, η δε δεύτερη στη θεραπεία φθορών που έχουν ήδη προκληθεί σε ένα αρχειακό τεκμήριο. Ο όγκος του προς φύλαξη και διάσωση υλικού που συνεχώς αυξάνει, αλλά και η απουσία επαρκούς εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού και οικονομικών πόρων 118 ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΕΙΑΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ 1. Οι μύκητες αναπτύσσονται επάνω σε οργανικά υλικά όπως το χαρτί και η περγαμηνή και τρέφονται από αυτά μέχρι τελικής αποδόμησής τους. Συνήθως εμφανίζονται σε συνθήκες υψηλής υγρασίας και θερμοκρασίας και μπορούν να προκαλέσουν εκτεταμένες και σοβαρές φθορές στα αρχειακά τεκμήρια. Στην προκειμένη περίπτωση το χειρόγραφο ήρθε σε επαφή με το νερό με αποτέλεσμα, εκτός από τη διάλυση του μελανιού και της γραφής, να αναπτυχθούν μύκητες που κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των χάρτινων φύλλων. καθιστούν όλο και μεγαλύτερη τη σημασία της προληπτικής μάλλον παρά της επεμβατικής συντήρησης. Η πρώτη αφορά μεγάλα σύνολα ή συλλογές, ενώ η δεύτερη κατά κύριο λόγω μεμονωμένα τεκμήρια. Αναπόφευκτα η μεγάλη πλειοψηφία των τεκμηρίων που παράγουμε και φυλάσσουμε δεν θα συντηρηθεί ποτέ, είτε γιατί δεν θα χρειαστεί, είτε γιατί δεν θα υπάρξει ο χρόνος και η οικονομική δυνατότητα που απαιτούνται. Ακόμη και σε ιδανικές όμως συνθήκες, η φθορά, έστω και με πολύ αργούς ρυθμούς, υφίσταται και θα συνεχίζει να υφίσταται. Όσο καλή κι αν είναι η πρόληψη, η φυσική διαδικασία των πραγμάτων ορίζει ότι όλα φθείρονται και όλα τελικώς χάνονται. Με αυτή την έννοια ο αγώνας της διατήρησης και της συντήρησης των αρχειακών τεκμηρίων μοιάζει με έναν αγώνα σισύφειο, σε έναν βαθμό καταδικασμένο από την ίδια του τη φύση. Αυτό που συχνά κάνουμε είναι απλώς να κερδίζουμε χρόνο, να παρατείνουμε την αναπόφευκτη φθορά των πραγμάτων. Στα είκοσι χρόνια της εργασίας μου ως συντηρητής βιβλίων και αρχειακού υλικού οι εικόνες φθοράς ήταν και παραμένουν κομμάτι της επαγγελματικής μου καθημερινότητας. Πέρα από την ενστικτώδη σχεδόν διάθεση θεραπείας των φθορών που καταγράφουν, υπάρχει σε αυτές τις εικόνες φθοράς μια γοητεία, αντίστοιχη της γοητείας των ερειπίων που ξυπνούν συχνά μέσα μας αισθήματα 2. Η οξείδωση των μελανιών είναι μια χημική διαδικασία κατά αναστοχασμού, νοσταλγίας, μελαγχολίτην οποία ο θειικός σίδηρος που περιέχεται στο μελάνι οξειδώας και ματαιότητας. νεται απελευθερώνοντας μεταξύ άλλων θειικό οξύ που σταδιακά Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το «καίει» το χαρτί. Οφείλεται στη σύσταση του μελανιού και στην αναλογία των διαφόρων συστατικών του και αποτελεί μια πολύ παρόν άρθρο είναι ένα δείγμα μόνο μιας σοβαρή αιτία φθοράς του αρχειακού υλικού. Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ 119 3. Δύο φύλλα του ίδιου κώδικα, το ένα με σοβαρή προσβολή από μύκητες. Η ανάπτυξη μυκήτων είναι μια φθοροποιός διαδικασία που προϋποθέτει ένα οργανικό υλικό (π.χ. χαρτί ή περγαμηνή), θερμοκρασία και υγρασία σχετικά υψηλές, ανάλογα με τoν μύκητα πάνω από 24 οC και 65% αντίστοιχα. Οι μύκητες τρέφονται από την οργανική ύλη, όπως το κολλαγόνο της περγαμηνής και η κυτταρίνη του χαρτιού, αποικοδομώντας το υπόστρωμα της γραφής που χάνει την αντοχή και την ίδια του τη συνοχή. 4. Το νερό αποτελεί έναν από τους σημαντικούς παράγοντες φθοράς των αρχειακών τεκμηρίων λόγω των φθορών που μπορεί να προκαλέσει άμεσα ή έμμεσα στα οργανικά κατά κύριο λόγο υλικά. Στην προκειμένη περίπτωση λίγες σταγόνες νερό επάνω στην επιφάνεια ενός αρχειακού εγγράφου ήταν αρκετές για να διαλυθεί η μελάνη και η γραφή. Σύγχρονες τεχνικές πολυφασματικής φωτογράφησης είναι συχνά ικανές να καταστήσουν αναγνώσιμες γραφές που έχουν μερικώς σβηστεί. 5. Η συντήρηση των τεκμηρίων είναι τόσο παλιά όσο και τα τεκμήρια τα ίδια. Μέθοδοι και προσέγγιση έχουν φυσικά αλλάξει μέσα στα χρόνια αλλά παραμένει η ανάγκη «θεραπείας» των φθορών ώστε το τεκμήριο να συνεχίσει να υπάρχει στον χρόνο. Στη φωτογραφία, μια επέμβαση με πολύ λεπτή κλωστή ώστε να σταθεροποιηθεί ένα σχίσιμο σε περγαμηνό χειρόγραφο κώδικα του 9ου αιώνα. 6. Η οξύτητα του μελανιού που χρησιμοποιήθηκε σε αυτό το χειρόγραφο προκάλεσε την επιφανειακή διάβρωση της περγαμηνής δημιουργώντας έτσι το αποτύπωμα των γραμμάτων που απολεπίστηκαν από την περγαμηνή και χάθηκαν. συλλογής φωτογραφιών που προέρχονται από αντικείμενα στα οποία εργάστηκα ή τα οποία μελέτησα και αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου και εν εξελίξει εικαστικού πρότζεκτ που θέλει να εστιάσει στην εφήμερη και ευάλωτη φύση των τεκμηρίων της ιστορίας μας. Μοιάζουν οι εικόνες αυτές σαν αρχειακές νεκρές φύσεις, σαν ένα ανάλογο του εικαστικού θέματος της Vanitas και της αλληγορίας του memento mori, της υπενθύμισης δηλαδή ότι όλα κάποια στιγμή πρέπει να πεθάνουν, έστω κι αν αυτός ο θάνατος πάρει μια ή περισσότερες παρατάσεις μέσω της μεταγραφής της πληροφορίας, της ψηφιοποίησης ή της συντήρησης.